Edukasion Idi Tiempo ti Biblia
“Masapul nga isuroyo met ida kadagiti annakyo.”—DEUTERONOMIO 11:19.
1. Aniat’ mangipakita nga interesado ni Jehova iti edukasion dagiti adipenna?
NI Jehova ti Naindaklan a Mannursuro. Pulos a dina binaybay-an dagiti adipenna nga awan ammoda. Kanayon a sitatallugod a mangiranud iti pannakaammo kadakuada. Isurona kadakuada ti pagayatanna ken dagiti dalanna. Iti di mabilang a kaunday ti panawen adda iti abayna ti bugbugtong nga Anakna, a kankanayon a nagsursuro kas “mamangulo nga agobra” ti Dios. (Proverbio 8:30) Idi adda ditoy daga kinuna ni Jesus: “Kas iti insuro kaniak ni Ama, dagitoy ti sawek.” (Juan 8:28) Iti panangtukoyna iti Dios kas ti Awan Kaaspingna a Mannursuro, insaludsod ni Eliu: “Asino ti mannursuro nga umasping kenkuana?” (Job 36:22) Inawagan ni mammadto Isaias ni Jehova kas ti “Naindaklan nga Instruktor” ti ilina ken impadtona: “Amin nga annakmo tattaodanto nga insuro ni Jehova, ket dakkelto ti talna dagiti annakmo.” (Isaias 30:20; 54:13) Awan duadua, tarigagayan ni Jehova a malawlawagan ken masursuruan a naimbag dagiti adda nakemna a parsuana.
Edukasion idi Tiempo dagiti Patriarka
2, 3. (a) Kasano a minatmatan dagiti matalek a patriarka ti edukasion dagiti annakda, ken aniat’ imbilin ni Jehova ken ni Abraham? (b) Ania a naindaklan a panggep ti adda iti likudan ti instruksion a sursuruan dagiti putot ni Abraham?
2 Maysa kadagiti kangrunaan a pagrebbengan ti ulo ti pamilia idi tiempo dagiti patriarka isu ti panangisuro kadagiti annakna ken iti sangakabbalayanna. Para kadagiti adipen ti Dios, maysa a relihiuso nga annongen ti panangisuro kadagiti annakda. Kinuna ni Jehova maipapan iti adipenna a ni Abraham: “Isu am-ammok tapno ibilinna koma kadagiti annakna ken iti balayna iti kalpasanna tapno surotendanto ti dalan ni Jehova nga aramidenda ti kinalinteg ken panangukom; tapno tungpalen ni Jehova ken Abraham ti nasaona maipapan kenkuana.”—Genesis 18:19.
3 Ipakita daytoy a nasantuan a balikas a nakapatpateg ken Jehova ti edukasion. Kinalikaguman ni Jehova kada Abraham, Isaac, ken Jacob nga isuroda kadagiti sangakabbalayanda dagiti daldalan ti kinalinteg ken panangukomna tapno masalimetmetan dagiti masanguanan a kaputotan ti dalan ni Jehova. Iti kasta, tungpalen ni Jehova dagiti karina maipapan iti bin-i ni Abraham ken ti pannakabendision dagiti “isuamin a nasion ti daga.”—Genesis 18:18; 22:17,18.
Ti Sistema ti Edukasion iti Israel
4, 5. (a) Aniat’ namaggidiat iti sistema ti edukasion ti Israel kadagiti dadduma a nasion? (b) Ania pay a napateg a paggidiatan ti nailawlawag iti Encyclopaedia Judaica, ken aniat’ awan duadua a makagapu itoy a paggidiatan?
4 Kunaen ti Encyclopaedia Judaica: “Ti Biblia ti kangrunaan a gubuayan tapno maawatan ti wagas ti edukasion iti kadaanan nga Israel.” Inusar ni Jehova ni Moises kas ti immuna a natauan a mannursuro ti Israel. (Deuteronomio 1:3, 5; 4:5) Impakaammo ni Moises dagiti sasao nga inted kenkuana ni Jehova. (Exodo 24:3) Isu a, kinapudnona, ti Dios ti kangrunaan a Mannursuro ti Israel. Daytoy ti namaggidiat iti sistema ti edukasion ti Israel manipud kadagiti dadduma a nasion.
5 Kunaen ti isu met la a libro: “Idiay Mesopotamia ken Egipto, pormal ken agpaay laeng kadagiti klase eskriba ti nangatngato nga edukasion wenno panagbasa, ket agparang a naiduma ti kasasaad iti Israel. Awan duadua a ti naggidiatanda isu ti nasimsimple nga alpabetiko a sistema ti panagsurat nga inusar dagiti Hebreo. . . . Saantay koma a tagibassiten ti kinapateg ti alpabetiko a panagsurat iti historia ti edukasion. Naiduma dayta iti tradisional a kultura dagiti eskriba ti Egipto, Mesopotamia, ken ti maikadua-milenio a Canaan. Ti panagbalin nga edukado saanen nga isu ti pakailasinan ken kangrunaan a pakaidumaan ti klase dagiti propesional nga eskriba ken papadi, a nalaing iti narikut a cuneiform ken hieroglyphic a panagsurat.”
6. Ania a pammaneknek ti ipaay ti Biblia nga iti rugrugi pay laeng ti historiada, ammo dagiti Israelitas ti agbasa ken agsurat?
6 Paneknekan ti Biblia a makabasa ken makasurat dagiti Israelitas. Uray sakbay ti iseserrekda iti Naikari a Daga, naibilin kadakuada nga isuratda dagiti linteg ni Jehova kadagiti baotek ti balayda ken kadagiti ruanganda. (Deuteronomio 6:1, 9; 11:20; 27:1-3) Nupay awan duadua a piguratibo daytoy a bilin, awan la ketdi pateg dayta iti gagangay nga Israelita no dina ammo ti agbasa ken agsurat. Ipakita dagiti Kasuratan kas ti Josue 18:9 ken Oc-ocom 8:14 a malaksid kadagiti papangulo kas kada Moises ken Josue, ammo dagiti dadduma ti agsurat nabayag sakbay a naipasdek ti monarkia iti Israel.—Exodo 34:27; Josue 24:26.
Dagiti Wagas ti Panangisuro
7. (a) Sigun iti Kasuratan, asinot’ nangipaay iti pamunganayan nga edukasion kadagiti annak nga Israelita? (b) Ania nga impormasion ti impaay ti maysa a Pranses nga eskolar ti Biblia?
7 Idiay Israel, nasapa nga irugi agpadpada ti ama ken ti ina nga isuro dagiti annakda. (Deuteronomio 11:18, 19; Proverbio 1:8; 31:26) Iti Pranses a Dictionnaire de la Bible, insurat ti maysa nga eskolar ti Biblia a ni E. Mangenot: “Apaman a makasaon, masursuron ti ubing ti sumagmamano a paset ti Linteg. Uliten ti inana ti maysa a bersikulo; no ammonan, ikkanna iti sabali. Kamaudiananna, maiyawat kadagiti ubbing ti naisurat a teksto dagiti bersikulo a naikabesadan. Gapuna, maisuron kadakuada ti panagbasa, ket no dadakkeldan, maitultuloyda ti relihiuso a panagsursuroda babaen ti panangbasa ken panangutob iti linteg ti Apo.”
8. (a) Ania a pamunganayan a wagas ti panangisuro ti nausar iti Israel, ngem buyogen ti ania a napateg a pakaidumaan? (b) Ania a katulongan iti panangikabesa ti nausar?
8 Ipasimudaag daytoy a ti pamunganayan a wagas ti panangisuro isu ti panangikabesa kadagiti bambanag. Masapul a maiyukuok iti puso dagiti naadalda maipapan kadagiti linteg ni Jehova ken pannakilangenna iti ilina. (Deuteronomio 6:6, 7) Masapul nga utobenda dagita. (Salmo 77:11, 12) Tapno matulongan agpadpada dagiti ubbing ken nataengan a mangikabesa, nausar dagiti nagduduma a katulongan iti panangikabesa. Karaman kadagitoy dagiti alpabetiko nga acrostics, a dagiti agsasaruno a bersikulo iti maysa a salmo mangrugi iti sabali a letra, a naurnos sigun iti alpabeto (kas ti Proverbio 31:10-31); alliteration (sasao a mangrugi iti umasping a letra wenno uni); ken ti panangusar kadagiti numero, kas dagidiay nausar iti makin-udi a kagudua ti Proverbio kapitulo 30. Makapainteres, patien dagiti dadduma nga eskolar a ti Gezer Calendar, maysa kadagiti kadaanan a pangarigan ti kadaanan a Hebreo a panagsurat, ket maysa a pangsubok ti memoria ti maysa nga estudiante.
Ti Kurikulum
9. (a) Ania ti napateg a paset iti kurikulum dagiti ubbing nga Israelita? (b) Aniat’ kunaen ti maysa nga enciclopedia ti Biblia maipanggep iti panangisuro a maangay mainaig kadagiti tinawen a piesta?
9 Idiay Israel, saan laeng a panagbasa ken panagsurat ti maisuro. Maysa a napateg a suheto a maisuro isu ti historia. Napateg a paset ti edukasion ti panangsursuro kadagiti nakaskasdaaw nga aramid ni Jehova maipaay iti ilina. Masapul a maisuro dagitoy a historikal a kinapudno kadagiti amin a kaputotan. (Deuteronomio 4:9, 10; Salmo 78:1-7) Nangipaay ti panangrambak kadagiti tinawen a piesta iti nasayaat a gundaway para iti ulo ti pamilia a mangisuro kadagiti annakna. (Exodo 13:14; Levitico 23:37-43) Mainaig itoy kunaen ti The International Standard Bible Encyclopedia: “Babaen ti panangisuro ti ama iti pagtaengan ken panangilawlawagna iti kaipapanan dagiti piesta, nasursuruan dagiti ubbing a Hebreo no kasano nga imparangarang ti Dios ti Bagina kadakuada iti napalabas, no kasano ti rumbeng a panagbiagda iti agdama, ken no ania dagiti kari ti Dios mainaig iti masakbayan ti ilina.”
10. Ania a praktikal a panagsanay ti naipaay kadagiti ubbing a babbai? kadagiti ubbing a lallaki?
10 Ti panangisuro kadagiti annak inramanna ti praktikal a panagsanay. Naisuro kadagiti ubbing a babbai dagiti paglaingan iti uneg ti balay. Ipakita ti pangserra a kapitulo ti Proverbio nga adu ken nagduduma dagitoy; inramanda ti panagtibbi, panagabel, panagluto, panaglako, ken panangaywan iti balay. Kadawyan a naisuro kadagiti annak a lallaki ti sekular a trabaho ni tatangda, iti man agrikultura wenno kinasigo. Kadagiti naud-udi a panawen nagbalin a pagsasao dagiti rabbi a Judio ti: “Ti di mangisuro iti anakna a lalaki iti makatulong a trabaho agpadpadakkel iti mannanakaw.”
11. Aniat’ mangipakita iti panggep ti edukasion iti Israel, ken ania a leksion ti ipaay daytoy kadagiti agtutubo ita?
11 Nalawag iti intero a libro ti Proverbio ti naespirituan a kinainget dagiti wagas ti panangisuro a nausar iti Israel. Ipakitana a ti panggep isu ti panangisuro kadagiti “awan padasna” kadagiti natan-ok a galad kas ti sirib, disiplina, pannakaawat, kinasaririt, kinahustisia, kinasaldet, pannakaammo, ken abilidad nga agpanunot—amin daytoy iti “panagbuteng ken ni Jehova.” (Proverbio 1:1-7; 2:1-14) Igunamgunam dagiti motibo a rumbeng a mangtignay iti adipen ti Dios ita a mangparang-ay iti edukasionna.
Dagiti Padi, Levita, ken Mammadto
12. Asino malaksid kadagiti nagannak ti nakipaset iti panangisuro kadagiti umili ti Israel, ken ania ti kangrunaan a kaipapanan ti Hebreo a sao a naipatarus a “linteg”?
12 Nupay dagiti nagannak ti nangipaay iti pamunganayan nga edukasion, sinuruan pay ni Jehova ti ilina babaen kadagiti padi, di-padi a Levita, ken mammadto. Iti maudi a panangbendisionna iti tribo ni Levi, kinuna ni Moises: “Isurodanto ken Jacob dagiti bilinmo ken iti Israel ti lintegmo.” (Deuteronomio 33:8, 10) Makapainteres, ti sao a “linteg” iti Hebreo (toh·rahʹ) ket naggapu iti ramut nga iti verbo a pormana kaipapananna “ipakita,” “isuro,” “ibilin.” Kunaen ti Encyclopaedia Judaica: “Ti kaipapanan ti sao [a torah] ngarud ket ‘sursuro,’ ‘doktrina,’ wenno ‘bilin.’”
13. Apay a naiduma ti Linteg ti Israel manipud kadagiti legal a sistema dagiti dadduma a nasion?
13 Daytoy pay ti namaggidiat iti Israel manipud kadagiti dadduma a nasion ken uray kadagiti moderno-aldaw a nasion. Addaan dagiti napolitikaan a nasion ita kadagiti linteg a maipapan kadagita bassit laeng ti ammo ti kaaduan nga umili. No labsingen dagiti umili ti linteg, agbayadda iti dakkel kadagiti abogado a mangidepensa kadakuada. Dagiti pagadalan iti linteg ket agpaay kadagiti espesialista. Ngem, iti Israel ti Linteg ti inusar ti Dios a nangipakaammo iti ilina no kasano ti kayatna a panagdayawda kenkuana ken panagbiag a maitunos iti pagayatanna. Saan a kas kadagiti dadduma a kodigo ti linteg, inraman dayta ti panagayat iti Dios ken iti kaarruba. (Levitico 19:18; Deuteronomio 6:5) Ti Linteg ket saan a maysa nga impersonal a libro dagiti alagaden. Nangipaay dayta iti doktrina, sursuro, ken instruksion iti wagas ti panagbiag a masapul nga adalen.
14. Ania ti maysa a gapu nga inlaksid ni Jehova ti kinapadi dagiti Levita? (Malakias 2:7, 8)
14 Bayat a matalekda, tinungpal dagiti padi ken dagiti Levita ti pagrebbenganda a mangisuro kadagiti umili. Ngem masansan a liniwayan dagiti padi ti pagrebbenganda a mangisuro kadagiti umili. Dakes ti nagbanagan daytoy a kinakurang ti panangisuro iti Linteg ti Dios agpadpada kadagiti padi ken iti nasion. Idi maikawalo a siglo K.K.P., impadto ni Jehova: “Ti ilik madadaelda gapu iti kurang a pannakaammo. Gapu ta sika pinaidmo ti pannakaammo, siak paidenkanto met, tapno saankanto a padi kaniak; ken gapu ta linipatam ti linteg ti Diosmo, siak met lipatekto dagiti annakmo.”—Oseas 4:6.
15. (a) Malaksid kadagiti padi, asino ti imbaon ni Jehova kas mannursuro iti Israel, ket aniat’ insurat ti maysa nga eskolar ti Biblia maipapan iti akemda kas mannursuro? (b) Aniat’ napasamak iti Israel ken Juda idi kamaudiananna gapu iti panangilaksidda iti pannakaammo maipapan ken ni Jehova ken dagiti dalanna?
15 Kas kadagiti papadi, nangibaon met ni Jehova kadagiti mammadto kas mannursuro. Mabasatayo: “Ni Jehova namaneknek iti Israel ken iti Juda iti tunggal mammadto, ken kadagiti isuamin a makakita iti masakbayan, a kunana: ‘Sumiasikayo kadagiti dalanyo a dakes, ket tungpalenyo dagiti bilbilinko, dagiti pagalagadak, a mayalubog iti isuamin a linteg nga imbilinko kadagiti ammayo, ken imbaonko kadakayo a naaramat dagiti adipenko a mammadto.’” (2 Ar-ari 17:13) Maipanggep iti akem dagiti mammadto kas mannursuro, insurat ti Pranses nga eskolar ti Biblia a ni Roland de Vaux: “Adda met mision dagiti mammadto a mangisuro kadagiti umili; paset daytoy iti trabahoda kas iti panangipadto iti masanguanan. Ket ti naimpadtuan a panangipaltiing inikkanna ti panangaskasabada iti autoridad ti sao ti Dios. Nalawag nga iti sidong ti monarkia dagiti mammadto ti mannursuro dagiti umili no iti relihion ken moral; ken, mabalin nga inayontayo nga isuda ti kalaingan kadagiti amin a mannursuroda, no di man ti kanayon a maipangag.” Gapu iti kinakurang ti umiso a panangisuro dagiti padi ken Levita kasta met ti di panangipangag kadagiti mammadto ni Jehova, pinanawan dagiti Israelitas dagiti dalan ni Jehova. Natnag ti Samaria kadagiti Asirio idi 740 K.K.P., ket nadadael ti Jerusalem ken ti templona iti ima dagiti taga Babilonia idi 607 K.K.P.
Edukasion Bayat ken Kalpasan ti Pannakakautibo
16, 17. (a) Ania nga edukasional a programa ti naipilit kada Daniel ken dagiti tallo a gagayyemna? (b) Aniat’ nakatulong kadakuada a nagtalinaed a matalek ken ni Jehova bayat ti ilalasatda iti edukasion ti Babilonia?
16 Agarup sangapulo a tawen sakbay ti pannakadadael ti Jerusalem, impan ni Ari Nabucodonosor ni Ari Joaquin ken dagiti prinsipe ken dagiti natan-ok a tattao idiay Babilonia. (2 Ar-ari 24:15) Karaman kadakuada ni Daniel ken dagiti tallo a natan-ok nga agtutubo. (Daniel 1:3, 6) Imbilin ni Nabucodonosor nga aglasat dagiti uppat iti espesial a tallo a tawen a panagsanay a kurso iti “panagsurat ken pagsasao dagiti Caldeos.” Mainayon pay, naikkanda iti “inaldaw a paset ti taraon ti ari ken ti arak nga in-inumenna.” (Daniel 1:4, 5) Mabalin a napeggad daytoy iti sumagmamano a rason. Ti kurikulum ket nalabit saan laeng a maysa a tallo-tawen a kurso iti pagsasao. Patien dagiti dadduma a ti termino a “Caldeos” iti daytoy a teksto tuktukoyenna, “saan a dagiti taga Babilonia kas umili, no di ket dagiti edukado a klase.” (The Soncino Books of the Bible) Iti komentariona iti Daniel, kunaen ni C. F. Keil: “Naisuro kada Daniel ken dagiti gagayyemna ti sirib dagiti papadi ken edukado a Caldeo, a naisuro kadagiti pagadalan ti Babilonia.” Ti taraon ti ari sulisogenna met ida a mangan kadagiti taraon nga imparit ti Linteg ni Moises. Aniat’ nagbanaganda?
17 Kas pannakangiwat dagiti uppat a natan-ok nga agtutubo a Judio, iti damo pay laeng, inlawlawagen a naimbag ni Daniel a saanda a mangan wenno uminom iti maisalungasing iti konsiensiada. (Daniel 1:8, 11-13) Benindisionan ni Jehova daytoy natibker a takder ken pinaluknengna ti puso ti opisial ti Babilonia a nangaywan kadakuada. (Daniel 1:9, 14-16) No maipapan iti panagadalda, awan duadua a pinaneknekan dagiti simmaruno a pasamak iti biag dagiti uppat nga agtutubo a Hebreo a ti inkapilitan a tallo a tawen a panagadalda iti kultura ti Babilonia dina insiasi ida manipud iti nasinged a pannakirelasionda ken ni Jehova ken iti nadalus a panagdayaw. (Daniel, kapitulo 3 ken 6) Tinulongan ida ni Jehova a rimkuas a di natulawan manipud itoy inkapilitan a tallo a tawen a pannakaitaneb iti nangatngato nga edukasion ti Babilonia. “No maipapan kadagitoy uppat a babbaro, inikkan ida ti Dios iti pannakaammo ken kinalaing iti isuamin a sursuro ken sirib; ket ni Daniel adda pannakaawatna kadagiti isuamin a sirmata ken tagtagainep. Ket amin a panggep a maipapan iti sirib ken pannakaawat a sinaludsod ti ari kadakuada, nasarakanna a nalalaingda iti maminpulo ngem kadagiti amin a salamangkero ken baglan nga adda idi iti sakup ti pagarianna.”—Daniel 1:17, 20.
18. Ania nga edukasional a programa ti naiwayat iti Juda kalpasan ti pannakakautibo idiay Babilonia?
18 Kalpasan ti pannakakautibo idiay Babilonia, naiwayat ti dakkel a trabaho a panangisuro iti panangidaulo ni Esdras, maysa a padi nga “impapusona ti nagsapul iti linteg ni Jehova ken mangaramid iti dayta ken mangisuro iti Israel kadagiti al-alagaden ken kinahustisia.” (Esdras 7:10) Isut’ tinulongan dagiti matalek a Levita iti daytoy, nga “impaawatda ti linteg kadagiti umili.” (Nehemias 8:7) Maysa nga eskolar ti Biblia ni Esdras ken “nalaing a managkopia,” wenno eskriba. (Esdras 7:6) Idi kaaldawanna a limmatak dagiti eskriba kas maysa a klase.
Dagiti Rabbiniko a Pagadalan
19. Ania a klase dagiti mannursuro ti nagparang iti Israel idi adda ni Jesus ditoy daga, ken ania dagiti napateg a gapu nga isu ken dagiti adalanna di dimmalan iti nangatngato nga edukasion dagiti Judio?
19 Idi adda ni Jesus ditoy daga, nagbalin dagiti eskriba a natan-ok a klase dagiti mannursuro, nga ad-adda a naigalut kadagiti tradision ngem kadagiti pudno a sursuro ti Sao ti Dios. Paggugustoda ti maawagan iti “Rabbi,” a nagbalin a pammadayaw a titulo a kaipapananna, “Ti Natan-ok (Ekselente).” (Mateo 23:6, 7, footnote) Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, masansan a nainaig dagiti eskriba kadagiti Pariseo, a dadduma kadakuada ti maestro iti Linteg. (Aramid 5:34) Inakusaran ni Jesus dagita a grupo iti panangpukaw ti kapapay-an ti sao ti Dios gapu iti kadawyanda ken panangisuroda iti “bilbilin dagiti tao kas doktrina.” (Mateo 15:1, 6, 9) Di ngarud pakasdaawan a saan a nagadal ni Jesus ken uray ti kaaduan nga adalanna kadagiti rabbiniko a pagadalan.—Juan 7:14, 15; Aramid 4:13; 22:3.
20. Aniat’ impakita kadatayo daytoy a panangrepaso iti edukasion iti tiempo ti Biblia, ken aniat’ mangipakita a kasapulan dagiti adipen ni Jehova ti edukasion?
20 Ipakita daytoy a panangusig iti edukasion iti tiempo ti Biblia a ni Jehova ti Naindaklan nga Instruktor ti ilina. Babaen ken Moises, nangorganisar ti Dios iti maysa nga epektibo a sistema ti edukasion iti Israel. Ngem kalpasan ti naunday a panawen, timmanor ti maysa a sistema ti nangatngato nga edukasion dagiti Judio a nangisuro kadagiti bambanag a maikontra iti Sao ti Dios. Nupay di nagadal ni Jesus kadagita a pagadalan dagiti Judio, kaskasdi nga awan pumada kenkuana kas maysa a Mannursuro. (Mateo 7:28, 29; 23:8; Juan 13:13) Binilinna met dagiti adalanna a mangisuroda, agingga iti panagpatingga ti sistema dagiti bambanag. (Mateo 28:19, 20) Tapno maaramid daytoy, nasken nga agbalinda a nalaing a mannursuro ket ngarud kasapulan ti edukasion. Gapuna, kasano koma ti panangmatmat dagiti pudno a Kristiano iti edukasion ita? Mausig daytoy a saludsod iti sumaganad nga artikulo.
Pangsubok ti Memoria
◻ Apay a masinunuotayo nga interesado ni Jehova iti edukasion dagiti adipenna?
◻ Kadagiti ania a pamay-an a naiduma ti sistema ti edukasion ti Israel manipud kadagiti dadduma a nasion?
◻ Ania nga edukasion ti inawat dagiti ubbing nga Israelita?
◻ Aniada a wagas ti panangisuro ti nausar idiay Israel?
◻ Apay a di nagadal ni Jesus ken dagiti adalanna kadagiti eskuelaan ti nangatngato nga edukasion dagiti Judio?
[Ladawan iti panid 14]
Ti inkapilitan nga edukasion idiay Babilonia dina naisiasi da Daniel ken dagiti gagayyemna manipud ken ni Jehova