GALAAD

[nalabit nagtaud iti Galeed, a kaipapananna ti “Bunton a Pangsaksi”].​—Ge 31:47, 48.

1. Anak ni Maquir ken apoko ni Manases; inapo dagiti Yezerita ken dagiti Helekita.​—Nu 26:29, 30; 27:1; Jos 17:1, 3; 1Cr 2:21, 23; 7:14-17.

2. Gadita a nailanad iti listaan ti kapuonan ni Abihail.​—1Cr 5:11-14.

3. Ama ni Jefte.​—Uk 11:1, 2.

4. Geograpiko a termino a nadumaduma ti pannakaaramatna iti Biblia. Iti apag-isu a kaipapananna, ti Galaad tukoyenna ti sinantimbukel ti tapawna a kabambantayan a rehion iti daya ti Karayan Jordan a dumanon iti amianan ken abagatan ti naapres a ginget ti Jaboc. (Jos 12:2) Ti beddengna iti amianan ket Basan; iti abagatan, tanap iti amianan ti naapres a ginget ti Arnon; ket iti daya, teritoria ti Ammon. (De 2:36, 37; 3:8-10) Ngem no dadduma, ti “Galaad” wenno ti “daga ti Galaad” kaaduanna a tumukoy iti intero a teritoria ti Israel iti daya ti Jordan, a pakairamanan ti Basan ken ti tanap iti amianan ti Arnon.​—Jos 22:9; Uk 20:1, 2; 2Sm 2:9; 2Ar 10:32, 33; kitaenyo ti GALEED.

Nabatad a ti Galaad naipagarup a buklen ti dua a paset. Nupay naawagan laeng iti Galaad iti Numeros 32:40, ti teritoria a naituding iti kagudua a tribu ni Manases ad-adda nga espesipiko a natukoy kas ti “natedda iti Galaad” (De 3:13) wenno ti “kagudua ti Galaad.” (Jos 13:31) Umasping iti dayta, iti ad-adda nga eksakto a kaipapananna, ti nagtipon a teritoria ti Gad ken Ruben iti abagatan ti lugar a naited iti kagudua a tribu ni Manases ket naawagan “kagudua ti nakabambantay a rehion ti Galaad.” (De 3:12) Kaskasdi a daytoy met laeng a lugar, no dadduma, maawagan met iti Galaad laeng, kas iti daydiay paset dayta a naituding iti Gad (nga ayan idi ti Ramot a siudad a pagkamangan).​—Nu 32:29; Jos 13:24, 25; 21:38.

Manipud iti di kumurang a 210 m (690 pie) iti baba ti patar ti baybay iti Ginget Jordan, ti Galaad sumang-at agingga iti kangato a nasurok a 1,000 m (3,300 pie). Yantangay naparaburan iti naruay a tudo iti panawen ti kalam-ekna ken napuskol a linnaaw no iti kalgaw, kasta met iti adu nga ubbog, daytoy nadam-eg a rehion ket addaan idi un-unana kadagiti nalawa a kabakiran ken pagaammo unay gapu iti makapaimbag a balsamona. (Jer 8:22; 46:11; kitaenyo ti BALSAMO, BALSAMO TI GALAAD.) Dagiti agallo-allon a nangangato a lantagna ket nagsayaat a pagtaraknan iti dinguen ken pagmulaan iti bukbukel. Kasta met, nabarusbos dagiti ubas idiay Galaad.​—Nu 21:22; 32:1.

Paspasamak Idiay Galaad a Mainaig iti Pakasaritaan. Sakbay unay ti iseserrek dagiti Israelita iti Naikari a Daga, ti Amoreo nga ari a ni Sihon iturturayanna idi ti paset ti Galaad iti abagatan ti naapres a ginget ti Jaboc, idinto ta ni Og nga ari ti Basan agturturay iti makin-amianan a paset dayta. (Jos 12:1-4) Iti sidong ti panangidaulo ni Moises, dagiti Israelita pinarukmada dagitoy dua nga ari, ket dagiti tribu da Gad ken Ruben, gapu ta nakaad-adu ti dinguenda, kiniddawda a maited kadakuada daytoy a rehion kas tawid. (Nu 21:21-24, 33-35; 32:1-5) Napatgan ti kiddawda no la ket ta dagiti mannakirupak a lallaki ti dua a tribu bumallasiwda iti Jordan ket tumulongda iti panangparmek iti Naikari a Daga. (Nu 32:20-24, 28-30) Immannugotda a mangaramid iti daytoy, ket dagus a nangbangonda manen kadagiti siudad maipaay kadagiti pamiliada, a mapanawanda. (Nu 32:25-27, 31-38) Ti kagudua a tribu ni Manases immawat met iti tawid iti daya ti Jordan.​—Nu 32:33, 39, 40.

Iti dalanda nga agsubli iti tawidda idiay Galaad, ti lallaki ti Ruben, Gad, ken ti kagudua a tribu ni Manases nangbangonda iti maysa nga altar kas panglaglagip iti kinamatalek ken Jehova. (Jos 22:9, 10, 26-29) Idi agangay, nakipasetda iti nagkaykaysa a tignay dagiti tribu maibusor kadagiti Benjamita gapu iti panangikanawada kadagiti tattao ti Gabaa a nagaramid iti dakes tapno saan ida a maiyeg iti hustisia. (Uk 20:1-48) Ngem maisupadi unay iti daytoy, natubngar ti “Galaad” gapu iti saanna a pannakikadua ken Barak iti pannakirupak ken Sisera. (Uk 5:17) Umasping iti dayta, iti maysa a naud-udi a tiempo, dagiti lallaki ti Succot ken Penuel, dua a siudad iti Galaad, nagkedkedda a tumulong ken Gideon ken kadagiti lallakina, ket saanda a nangipaay kadagiti abasto a taraon bayat a ni Gideon ken dagiti lallakina kamkamatenda idi dagiti Midianita.​—Uk 8:4-9.

Kalpasan ti ipapatay ni Ukom Jair manipud Galaad, nagsubli ti Israel iti panangannurot iti idolatria, ket simmaruno ti 18 a tawen a nakaro a panangirurumen dagiti Ammonita. Gapu iti pannakaipasangoda iti daytoy a peggad, dagiti lallaki ti Galaad binaybay-anda ti ulbod a panagdaydayaw ket nagpakaasida iti Galaadita a ni Jefte nga agbalin a komandanteda iti pannakirupak iti Ammon. Kalpasan dayta, naparukma dagiti Ammonita.​—Uk 10:3, 5-10; 11:4-11, 32, 33.

Nupay kasta, kalpasan ti adu a tawen, nagtultuloy a marigatan ti Galaad gapu kadagiti Ammonita. (Am 1:13) Di nagbayag kalpasan ti pannakapulot ni Saul kas kaunaan nga ari ti Israel, ni Nahas nga Ammonita linakubna ti Jabes-galaad ket awatenna laeng ti isusuko daytoy a siudad iti kondision nga ipalubos dagiti lallaki a masuat ti makannawan a matmatada. Apaman a naammuan ni Saul daytoy, madagdagus a nangurnong iti buyot a 330,000 a lallaki ket pinarukmada dagiti Ammonita. (1Sm 11:1-11) Idin agparang a simrek ti Galaad iti maysa a periodo ti kalkalainganna a kinatalged a nagtultuloy uray pay kalpasan ti ipapatay ni Saul, kas ipasimudaag ti panangpili ni Abner iti Galaadita a siudad ti Mahanaim kas lugar a sadiay ni Is-boset nga anak ni Saul pagbalinenda kas ari. (2Sm 2:8, 9) Nupay kasta, adda tiempo bayat ti panagturay ni David a bimtak manen ti riribuk gapu kadagiti Ammonita. Ti Galaad ken ti aglawlawna ti nakapasamakan dagiti panagbabakal a nangibunga iti naan-anay a pannakaparukma ti Ammon idi kamaudiananna.​—2Sm 10:6-19; 11:1; 12:26-31.

Idi agangay, bayat ti panagrebelde ni Absalom, nagkamang ni Ari David idiay Galaad ket, idiay Mahanaim, pinasangbayda a siaasi ken impakitaanda iti kinamanagpadagus, a ni lakayen a Barzillai ti nangnangruna a nangaramid iti kasta. (2Sm 17:27-29; 19:32) Nabatad nga idiay Galaad a nagraranget dagiti puersa ni David ken dagiti puersa ni Absalom iti bakal. Ti nakadkadlaw a pannakaabak ni Absalom ti nangipaay ken David iti gundaway a pumanaw iti Galaad ken agsubli iti tronona.​—2Sm 17:24; 18:6-8.

Di nagbayag kalpasan a naipasdek ti sangapulo-tribu a pagarian (997 K.K.P.), nangagaw dagiti Sirio iti teritoria manipud Galaad. Ti Ramot-galaad, a Gadita a siudad a pagkamangan iti makindaya a Galaad, ket adda iti ikut dagiti Sirio idi tiempo ni Ari Acab ken ti Galaadita a mammadto a ni Elias. (1Ar 17:1; 22:3) Kalpasanna, bayat dagiti panagturay ni Ari Jehu ken ti anakna a ni Jehoacaz, ad-adu pay a teritoria ti napukaw ti Galaad ket nagpasar iti nakaro a pannakairik iti im-ima dagiti Sirio nga ar-ari a ni Hazael ken ti anakna a ni Ben-hadad III. (2Ar 10:32-34; 13:1, 3, 7; Am 1:3, 4) Nupay kasta, ni Jehoas nga anak ni Jehoacaz namitlo nga inabakna dagiti Sirio ket nabawina dagiti siudad a naipukaw ti Israel kadagiti Sirio bayat ti panagturay ni amana.​—2Ar 13:25.

Kamaudiananna, idi kaaldawan ti Israelita nga Ari Peca (a. 778-759 K.K.P.), ti Asirio nga ari a ni Tiglat-pileser III impanna iti pannakaidestiero dagiti agnanaed iti Galaad. (2Ar 15:29) Nalawag nga alisto dagiti Ammonita a manggundaway iti daytoy a kasasaad ket rinugianda a sinakup ti teritoria ti Galaad. (Sal 83:4-8; Jer 49:1-5) Nupay kasta, babaen kadagiti mammadtona, impaay ni Jehova ti pammasiguro nga inton agangay, dagiti Israelita ket maisubli manen iti daytoy a rehion.​—Jer 50:19; Mik 7:14; Zac 10:10.

5. “Maysa nga ili” a dinakamat ni Oseas kas napnuan iti di kinapudno, panagibukbok iti dara, ken kadagiti managaramid iti makadangran. (Os 6:8; idiligyo ti 12:11.) Yantangay awanen ti sabali pay a paset ti Kasuratan a nakadakamatan ti Galaad kas maysa a siudad, pagarupen ti sumagmamano a mabalin a ti Jabes-galaad wenno Ramot-galaad ti matuktukoy. Kunaen ti dadduma a tumukoy daytoy iti intero a rehion iti daya ti Jordan.