Ti Nauyong nga Asiria​—Maikadua a Naindaklan a Pannakabalin ti Lubong

Dagiti arkeolohikal a diskubre kadagiti palasio ti kadaanan nga ar-ari ti Asiria manayonanda ti panagtalekyo iti historikal a kinaapagpag-isu ti Biblia. Aniat’ ipakita dagitoy a diskubre maipapan ti historia ti Biblia, ket aniat’ rebbeng a kaipapananna kadakayo?

DAGITI Asirios ket maysada idi a narungsot ken mannakigubat a tattao. Nakapatanorda ti maysa a naglawaan, narungsot nga imperio a nagsaknap manipud iti ilida iti umamianan a murdong ti tanap ti Mesopotamia. Namin-adu a daras a madakdakamatda idiay Biblia, kas dagiti kabusor ti Juda ken Israel.

Ti panangammo ti ad-adda pay maipapan iti daytoy kadaanan nga ili ti pudno a makatulong kadatayo iti pannakaawat kadagiti bambanag nga ibagbaga ti Biblia. Uray pay dagiti mismo a rekord ti Asiria patalgedanna ti kinapudno ti historia ken padto ti Biblia. Ngem sadinot’ namunganayan dagiti Asirios?

Daytoy napigsa nga ili, nga iladladawanda dagiti bagbagida nga addaan kadagiti napupuskol a kiday ken barbas, ti namunganay ken Assur, nga apoko ni Noe. Kinapudnona, ti isu met laeng a Hebreo a sao kaipapananna agpadpada “Assur” ken “Assiri(o).” Ni Nimrod, a makunkuna idiay Biblia kas “maysa a mannakabalin a mangnganup iti imatang ni Jehova,” ti nangibangon kadagiti siudad ti Ninive ken Cale. Dagitoy dua a siudad, agraman ti Assur ken Khorsabad, iti kamaudiananna nagbalin a dagiti kabisera ti Asiria.​—Genesis 10:8-12, 22.

Ti libro ni Nahum nanglukat kadagitoy a sasao: “Ti sasao a maibusor iti Ninive,” ti kabisera ti Asiria. Apay? Agsipud ta, iti kamaudiananna inladawan ni mammadto a Nahum ti Ninive kas “siudad a nadara . . . amin napno kadagiti kinaulbod ken panagrabsut.” (Nahum 1:1; 3:1) Aglablabes aya ti panagsasaona? Adayo iti dayta!

Dagiti Asirios addaanda ti di maartapan a pakasarsaritaan ti kinauyongda. Dagiti dekorasion kadagiti bukodda a dadakkel a palasio ipakpakitana ida a manangsamsam, manangpuor, ken manangdadael iti agsasaruno a pagilian. Ti arida a ni Ashurnasirpal imparammagna ti panangabbongna ti maysa a dakkel nga adigi babaen ti kudkudil dagiti kabusorna. Kunana: “Adu a kayaw manipud kadakuada ti pinuorak iti apuy . . . Manipud dadduma rinugosko ti ag-agongda, laplapayagda ken ramramayda, iti adu sinuatko dagiti matada. Nangaramidak ti maysa nga adigi kadagiti sibibiag ken ti maysa kadagiti uloda.”

Narelihiusuan nga Impluensia

Kaskasdi, dagitoy a tattao ti nakarerrelihiusoda unay. Naikunan maipapan kadagiti Asirios idi ugma: “Ti pannakidangadang isu ti aramid ti nasion, ket dagiti papadina isu dagiti awan sardayna a manangsulsol iti gubat. Masupsuportaranda iti kadakkelanna manipud kadagiti samsam ti panagkonkista . . . Daytoy a rasa dagiti manangdadael ti aglablabes ti kinanarelihiusuanna.”​—Ancient Cities, W. B. Wright, panid 25.

Natawid dagiti Asirios ti relihionda manipud Babilonia. Kuna ti The Illustrated Bible Dictionary: “Iti kaaduanna ti relihion nga Asirio ti naiduma bassit manipud iti Babilonia, nga isut’ nagtaudanna.” Maysa a selio nga Asirio, a maipabpabuya itan idiay British Museum sadi Londres, ipakpakitana ti nasional a diosda a ni Assur babaen kadagiti tallo nga ulo. Ti pammati kadagiti tallo a dios ti gagangay iti panagdaydayawda. Gapuna, babaen iti rekord ti kinauyong ken kinaranggasda, saan a pagsiddaawanen nga insurat ni Nahum a mammadto ti Biblia a daydiay maymaysa a pudno a Dios, ni Jehova, “bumales ken napunno ti unget” kadagiti Asirios.​—Nahum 1:2.

Idi narba ti Ninive, ti pannakadadaelna ti naan-anay unay nga iti adu a siglo uray pay ti dissona ti nalipatanen. Dadduma kadagiti kritiko linalaisda ti Biblia, a kunkunada a pulos a saan a naadda daytoy a siudad. Ngem dayta ti adda a talaga! Dayta ti nadiskubreda manen, ket ti nasarakan dagiti arkeologo sadiay ti pudno a nakaay-ayat!

Nadiskubre dagiti Dadakkel a Palasio

Idi 1843 ti konsulado nga ahente a Pranses a ni Paul-Émile Botta ti nagkabakab idiay Khorsabad, a mangnamnama nga isu dayta ti kadaanan a Ninive. Imbes ketdi, nadiskubrena dagiti nararanga a palasio ni “Sargon nga ari ti Asiria,” a nadakamat babaen iti nagan idiay Isaias 20:1 iti Biblia. Kuna dagiti kritiko a nagbiddut ti Biblia agsipud ta dayta laeng ti pagaammo a kadaanan a dokumento a nangdakamat iti daytoy nga ari. Ngem nagbiag ni Sargon, ta nasukalan manen dagiti arkeologo ti 200-kuarto a palasiona, agraman ti nakaskasdaaw a kinabaknang dagiti sursurat ken dadduma pay a bambanag. Ramanen dagitoy ti pakasarsaritaan ni Sargon a nangpatalged, manipud panangmatmat ti Asirio, dagiti paspasamak a nadakamat idiay Biblia. Nanipud idi agtengnga ti maika-19 a siglo, ni Sargon ti maysa kadagiti pagammo unayen nga ar-ari ti Asiria. Nupay adu a detalye maipapan kenkuana ti kaskasdi a di pay nakompleto.

Kalpasanna, idi 1847, nadiskubre ni Austin Henry Layard ti palasio ni Sennakerib idiay Ninive, agarup 19 kilometros iti abagatan a laud ti Khorsabad. Daytoy met laeng ni Sennakerib a sirurungsot a nangbusor iti Jerusalem ken nadakamat babaen iti nagan a 13 a daras idiay Biblia. Inimbestigar ni Layard dagiti 71 a kukuarto daytoy a palasio. Dayta ti aglablabes a naarkosan babaen kadagiti buybuya ti gubat, panagballigi, ken narelihiusuan a seremonia.

Ti ad-adda pay a nakaskasdaaw, nasarakan dagiti arkeologo dagiti mismo a pakasarsaritaan ni Sennakerib​—dagiti tinawen a report dagiti paspasamak, a nailanad kadagiti dinamili a silindro, wenno prisms. Maysa ti adda a naidulin ita idiay Oriental Institute of the University of Chicago, ket ti sabali pay, ti Taylor Prism, ket adda idiay British Museum.

Aniat’ ipakpakita dagitoy a diskubre? A ti ipakpakita ti Biblia maipapan kadagitoy a tattao ken kadagiti pasamak a nakairamananna ket apagpag-isu unay​—agraman ti pananginagan dagiti agtuturay nga Asirio!

Dagiti Ar-ari nga Asirio

Ti nagnagan dagiti kadaanan nga ar-ari ti kasla karkarna ti awengna kadakayo, kaskasdi nasayaat ti pannakaiyam-ammo ti uray laeng pito kadakuada, ta isudat’ nainaig unay kadagiti paspasamak a naisalaysay idiay Biblia.

Ni Shalmaneser III ti simmaruno ken ni amana nga Ashurnasirpal iti trono. Ti agdindinamag a Black Obelisk a kukuana, a nasarakan idiay Nimrud (Cale) ken maipabpabuya idiay British Museum ti addaan iti naikitikit a mangipakpakita ken ni Ari Jehu ti Israel nga agbaybayad ti buis kenkuana, nalabit babaen ti maysa a pannakabagina.​—Idiligyo dagiti kasasaad a nadakamat idiay 2 Ar-ari 10:31-33.

Iti kamaudianan dayta met laeng a siglo, agarup idi tawen 844 K.K.P., naibaon ni mammadto Jonas tapno pakdaaran ti Ninive iti um-umay a pannakadadaelna.a Nagbabawi ti siudad ket naispal. Nupay ditay ammo nga eksakto no asino ti ari ti Ninive idi napasamak daytoy, makapainteres a maammuan a daytoy a periodo ti maysa a panagkapuy iti kinaagresibo dagiti Asirio.

Ni Tiglath-pileser III (a naawagan met Pul) ti immuna nga ari ti Asiria a nadakamat babaen iti nagan idiay Biblia. Isut’ rimmaut iti umamianan a pagarian ti Israel bayat ti panagturay ni Menahem (791-780 K.K.P.). Ti Biblia kunana a ni Menahem ti nagbayad kenkuana ti sangaribo a talento ti pirak tapno isut’ agsanud.​—2 Ar-ari 15:19, 20.

Kadagiti kabukbukodanna a pakasarsaritaan a nasarakan idiay Cale, pinatalgedan ni Tiglath-pileser daytoy a kinapudno ti Biblia, a kunkunana: “Immawatak ti buis manipud . . . ken ni Menahem ti Samaria.”

Narba ti Samaria

Nupay kasta, ti Samaria ken ti umamianan a sangapulo-tribo a pagarian ti Israel ti agpegpeggadda saan a gapu kadagiti Asirios no di ket iti Namarsua ti langit ken daga, ni Jehova a Dios. Nagbaw-ingda manipud iti panagdaydayawda a nagturong iti nakagulgulo, nabartek a panagdaydayaw ken ni Baal. (Oseas 2:13) Nupay immawatda ti aglaplapusanan a pakdaar babaen kadagiti mammadto ni Jehova, nagmadida nga agsubli. Gapuna napaltiingan ni mammadto nga Oseas a nangisurat: “No maipapan iti Samaria ken ti arina pudno a mapaulimekdanto, a kas natukkol a sanga iti rabaw ti danum.” (Oseas 10:7; 2 Ar-ari 17:7, 12-18) Kuna ti Biblia nga inaramid daytoy dagiti Asirios iti Israel​—ken kasta met dagiti kabukbukodan a rekord dagiti Asirios, kas ti intayto makita.

Ni Shalmaneser V, a nangsuno ken ni Tiglath-pileser, rinautna ti umamianan a sangapulo-tribo a pagarian ti Israel ket linakubna ti nasarikedkedan unay a kabiserana a Samaria. Kalpasan ti tallo a tawen a pananglakub, narba ti Samaria (idi 740 K.K.P.), kas kinuna dagiti mammadto ni Jehova a mapasamak.​—Mikias 1:1, 6; 2 Ar-ari 17:5.

Ni Sargon II ti simmuno ken ni Shalmaneser ket mabalin a riningpasna ti panangparmek iti Samaria, ta naikuna a ti panangrugi ti panagturayna ket naigiddan iti tawen a pannakarba ti siudad. Kuna ti Biblia a kalpasan ti pannakarba ti Samaria, ti ari ti Asiria “inyallatiwna ti Israel sadi Asiria.” (2 Ar-ari 17:6) Ti sursurat a naikitikit nga Asirio, a nasarakan idiay Khorsabad, patalgedanna daytoy. Iti dayta kuna ni Sargon: “Rinautko ket pinarmekko ti Samaria, ket innalak kas samsam ti 27,290 nga umili iti dayta.”

Ken kanayonan pay a kinuna ti Biblia kalpasan a naipanaw dagiti Israelitas, inyeg ti ari ti Asiria dagiti tattao manipud dadduma a rehion “ket inkabilna ida kadagiti siudad ti Samaria iti naglugaran dagiti annak ti Israel; ket tinagikuada ti Samaria ket nagnaedda kadagiti siudadda.”​—2 Ar-ari 17:24.

Patpatalgedan kadi met daytoy dagiti rekord ti Asiria? Wen, dagiti mismo a pakasarsaritaan ni Sargon, a nailanad iti Nimrud Prism, kunana: “Binangonko manen ti siudad ti Samaria . . . inyegko iti dayta dagiti tattao manipud kadagiti pagilian a pinarmek dagiti mismo nga im-imak.”​—Illustrations of Old Testament History, R. D. Barnett, panid 52.

Naispal ti Jerusalem

Ni Sennakerib, nga apo ken kasuno ni Sargon, ti pagaammo unay dagiti estudiante ti Biblia. Idi 732 K.K.P. daytoy militaristiko ti panagpampanunotna nga ari ti nangiyeg ti napipigsa a makinaria ti pannakigubat a maibusor iti umabagatan a pagarian ti Juda.

Kuna ti Biblia a ni “Sennakerib nga ari sadi Asiria simmang-at a maibusor kadagiti isuamin a siudad a nasarikedkedan iti Juda ket innalana ida.” Ni ari Ezekias ti Jerusalem, a nagbuteng iti daytoy a peggad, “nagbaon iti ari ti Asiria idiay Lakis” ket intukonna ti panagbayadna kenkuana iti dakkel a buis.​—2 Ar-ari 18:13, 14.

Pinatalgedan kadi ni Sennakerib nga isut’ naadda idiay Lakis? Apagpag-isu unay! Isut’ nangiparang kadagiti buybuya daytoy nga iraraut kadagiti dadakkel a diding iti naglawaan a palasiona a napagad-adalan dagiti arkeologo idiay Ninive. Dagiti detaliado a diddiding idiay British Museum ipakpakitana ti pannakararaut ti Lakis. Nagayus dagiti agnanaed sadiay tapno sumukoda. Adda met a maiturturong dagiti nakayawan. Dadduma nailansada kadagiti ad-adigi. Dadduma agkurkurnoda ken ni Sennakerib a mismo, ti mismo a tao a nadakamat kadagiti salaysay ti Biblia ti naikitikit a kasla sinsil ti langana a sursurat a cuneiform kunana: “Ni Sennakerib, ari ti lubong, ari ti Asiria, situtugaw iti nímedu-trono ket buybuyaenna ti panaglabas dagiti nakayawan a (naala) manipud Lakis.”

Kuna ti Biblia a ni Ezekias ti nagbayad kas buis ti “tallo gasut a talento a pirak ken tallopulo a talento a balitok.” (2 Ar-ari 18:14, 15) Daytoy a panagbayad ket pinatalgedan dagiti salaysay ni Sennakerib, nupay kinunana nga isut’ immawat ti “800 a talento ti pirak.”

Agpapan pay iti daytoy a panagbayad, dagiti babaonen ti ari ti Asiria ti nagtakderda idiay ruar dagiti bakud ti Jerusalem, a lalaisenda ni Jehova a Dios, ket butbutngenda ti nasantuan a siudadna. Babaen ken ni Isaias, nga isu idi ti adda iti uneg ti Jerusalem, kinuna ni Jehova ken Sennakerib: “Isu dinto umay itoy a siudad wenno dinto met mangbekkas iti maysa a pana sadiay wenno dinto met umay iti sangona a sikakalasag wenno dinto met maikabil a maibusor kenkuana ti maysa a turod. Iti dalan nga immayanna, isunto met laeng ti sublianna, ket dinto umay iti daytoy a siudad.”​—2 Ar-ari 18:17–19:8, 32, 33.

Pinasardeng aya ni Jehova ni Sennakerib, kas naikari? Iti dayta met laeng a rabii 185,000 nga Asirios ti napasag babaen laeng ti anghel ti Dios! Nagsanud ni Sennakerib ket nagsubli idiay Ninive, a ti kamaudiananna pinatay dagiti dua met laeng nga annakna bayat nga isu ti agdaydayaw ken Nisroch a diosna.​—2 Ar-ari 19:35-37.

Siempre, ni natangsit a Sennakerib ti saan a ninamnama a mangipangta iti daytoy a pannakapukaw dagiti buybuyotna. Ngem ti kunana ti makapainteres. Ti salaysayna, a nailanad agpadpada iti Oriental Institute Prism ken ti Taylor Prism, kunana: “No maipapan ken ni Ezekias, ti Judio, isut’ di nagpasakop iti sangolko, linakubko ti 46 kadagiti napipigsa a siudadna, nasarikedkedan a bakudna ken ti di mabilang a babassit a purpurok iti aglawlawna ket pinarmekko (ida) . . . Isu a mismo imbaludko idiay Jerusalem, ti naarian a pagnanaedanna, kas maysa a tumatayab iti kulonganna.” Kuna ni Sennakerib a “ti mangpatay-buteng a kinaranga ti kinaapok” ti nangpakullayaw ken ni Ezekias. Kaskasdi, saanna a kinuna a nakayawanna ni Ezekias wenno naparmekna ti Jerusalem, kas panagkunana maipapan “kadagiti napipigsa a siudad” ken “dagiti babassit a purpurok.” Apay a saan? Kas ipakita ti Biblia, ti kalalaingan kadagiti buybuyotna nga imbaon ni Sennakerib a mangaramid iti dayta ti nadadaelda!

Ni Esar-haddon, nga ub-ubing nga anak ken kasuno ni Sennakerib, ti nadakamat iti namitlo a daras idiay Biblia​—idiay Maikadua nga Ar-ari, Esdras, ken Isaias. Inlanad ti Biblia a dagiti Asirios kinayawanda ni ari Manases ti Juda. Nasarakan dagiti arkeologo ti listaan nga Asirio a nangiraman ken ni “Manases ari ti Juda” a nairaman kadagidiay nagbayad ti buis ken ni Esar-haddon.​—2 Cronicas 33:11.

Ni Ashurbanipal, nga anak ni Esar-haddon, ti maipato kas daydiay “dakkel ken natakneng nga Asenappar” a nadakamat idiay Esdras 4:10. Pinalawana ti imperio ti Asiria agingga ti kadadakkelan a nadanonna.

Panungpalan ti Pannakabalin ti Lubong

Gaput’ kinadakes ti Asiria, naikeddeng ti pannakadadaelna. Ni Nahum a mammadto ni Jehova ti nagsurat a ti kabiserana a Ninive malukatanto “dagiti ruangan dagiti karkarayan . . . ket ti palasiona a mismo marunaw[to].” Ket addanto panangsamsam kadagiti pirak ken balitok, ti siudad malangalangto, ket kunaento dagiti tattao: “Ti Ninive walangwalang! Siasino ti mangdung-awto kenkuana?”​—Nahum 2:6-10; 3:7.

Napasamak kadi daytoy? Bay-anyo a sumungbat dagiti nangparmek ti Ninive. Idi 632 K.K.P. dagiti taga Babilonia ken dagiti Medos nangaramidda ti napait nga ibabales iti kabisera ti Asiria. Kinuna dagiti salaysay ti Babilonia: “Ti dakkel a samsam ti siudad ken ti templo innalada ken [pinagbalinda] ti siudad a maysa a bunton dagiti dadael.”

Dua a dadakkel a bunton itan ti nangtanda iti disso daytoy naminsan nagtangsit a kabisera. Isudat’ naulimek a pammaneknek iti kinapudno nga awan ti nasion​—uray pay ti natangsit ken narungsot nga Asiria​—ti makabalin a manglapped iti sigurado a pannakatungpal dagiti padto ni Jehova.

[Dagiti Footnote]

[Mapa iti panid 24]

(Para iti husto a pannakaurnos ti teksto, kitaenyo ti publikasion)

IMPERIO TI ASIRIA

Damasco

Samaria

Lakis

EGIPTO

Jerusalem

ARABIA

Ninive

Babilonia

Dakkel a Baybay

[Credit Line]

Naibatay iti mapa a copyright ti Pictorial Archive (Asideg iti Eastern History) Est. and Survey iti Israel

[Ladawan iti panid 25]

Ni Ari Ashurbanipal ti mangipakpakbo iti daton nga arak kadagiti napapatay a leon. Ipalagipna aya daytoy kadakayo ti maipapan ken ni Nimrod?

[Credit Line]

Pammalubos iti British Museum, London

[Dagiti ladawan iti panid 26]

Asirio a molde a mangiladladawan ti iraraut ti maysa a panglakub a makinaria a maibusor iti nasarikedkedan a siudad ti Lakis idiay Judea

[Credit Line]

Pammalubos iti British Museum, London

Tell Lachish. Daytoy nasken a pagwanawanan idiay abagatan a laud ay-aywananna ti katurturodan a paset ti Judea agingga a linakub dagiti Asirios ti Lakis ken pinarmekda dayta

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ladawan iti panid 27]

Molde ni Sargon II (iti kannigid) a sumangsango iti maysa nga opisial nga Asirio a nalabit isu ti Nakoronaan a Prinsipe Sennakerib

[Credit Line]

Pammalubos iti British Museum, London