JONAS, LIBRO TI

Ti kakaisuna a libro iti Hebreo a Kasuratan a naipangpangruna a mangisalaysay iti rebbengen ti maysa a mammadto ni Jehova a mangiwaragawag iti mensahe ti panangukom iti di Israelita a siudad ken mensahe dayta nga agpaay kadakuada, ket dayta a panangiwaragawag nangibunga iti panagbabawi dayta a siudad. Dagiti kapadasan a naisalaysay itoy a libro ket maipapan laeng iti mannurat dayta, ni Jonas nga anak ni Amittai. Nabatad a gapu ta isu met laeng daydiay Jonas iti 2 Ar-ari 14:25, nagipadto la ketdi bayat ti panagturay ni Ari Jeroboam II ti Israel (a. 844-804 K.K.P.). Nainkalintegan ngarud a kunaen a napasamak idi maikasiam a siglo K.K.P. dagiti detalye a nailanad iti libro ti Jonas.​—Kitaenyo ti JONAS Num. 1.

Kinaumiso. Gapu iti kinakarkarna ti adu a pasamak a nadakamat iti libro ti Jonas, masansan nga atakaren dayta dagiti kritiko ti Biblia. Ti itatanor ti nadawel unay nga angin ken ti madagdagus a panagsardeng dayta, ti panangalimon ti ikan ken Jonas ken panangisaruana iti di naranggasan a mammadto kalpasan ti tallo nga aldaw, ken ti giddato nga idadakkel ken pannakatay ti maysa a mula a tabungaw ket naibilang amin kas saan a historikal gapu ta saan a mapaspasamak ita ti kakasta a banag. Mabalin nga adda koma pakaibatayan daytoy a punto a mairuprupir no kinuna ti libro ti Jonas a dagita ket gagangay a paspasamak kadagidi a panawen. Ngem saanna a kunaen ti kasta. Salaysayenna dagiti pasamak iti biag daydiay dinutokan ti Dios maipaay iti naisangsangayan a rebbengen. Ngarud, dagidiay agkunkuna a saan a mabalin a napasamak dagitoy a banag liblibakenda la ketdi ti kaadda ti Dios wenno ti abilidadna a mangtignay kadagiti natural a puersa ken iti mula, animal, ken natauan a biag iti naisangsangayan a pamay-an agpaay iti panggepna.​—Kitaenyo ti Mt 19:26.

Ania a kita ti parsua iti baybay ti posible a nangalimon ken Jonas?

Ti pagay-ayat a punto a mairuprupir iti naglabas ket awan parsua iti baybay a makaalimon iti maysa a tao. Ngem saan a nainkalintegan daytoy nga argumento. Ti sperm whale, nga addaan iti nagdakkelan a kuadrado nga ulo a mangbukel iti agarup kakatlo ti kaatiddogna, ket naan-anay a makabael a mangalimon iti sibubukel a tao. (Mammals of the World ni Walker, rinebisar da R. Nowak ken J. Paradiso, 1983, Tomo II, p. 901) Makapainteres nga adda pammaneknek a ti kuala ti Joppe ket maysa a pannakasentro dagiti managtiliw iti balyena idi nagkauna a tiempo. Iti sabali a bangir, posible a ti great white shark isu ti ikan a nangalimon ken Jonas. Ti maysa kadagitoy a natiliw idi 1939 ket naglaon iti dua a sibubukel a 2-m-kaatiddog (6 pie) a pating iti tianna​—a kasla kadakkel ti tao ti tunggal maysa. Ket dagiti great white shark agdakdakiwasda iti amin a baybay, agraman iti Mediteraneo. (Australian Zoological Handbook, The Fishes of Australia, ni G. P. Whitley, Sydney, 1940, Part 1​—The Sharks, p. 125; The Natural History of Sharks, da R. H. Backus ken T. H. Lineaweaver III, 1970, p. 111, 113) Nupay kasta, mapaliiw koma a kunaen laeng ti Biblia: “Nangituding ni Jehova iti dakkel nga ikan a mangalimon ken Jonas,” a saan a nayespesipiko ti kita ti ikan. (Jon 1:17) Gapuna saan a mabalin nga ikeddeng no ania nga “ikan” ti naaramat. Iti kinapudnona, saan pay ketdi a naan-anay ti pannakaammo ti tao maipapan kadagiti parsua nga agnanaed kadagiti baybay ken taaw. Kinuna ti magasin a Scientific American (Setiembre 1969, p. 162): “Kas iti naglabas, ti ad-adda pay a panangsukisok iti kaadalman a disso awan duadua nga ipalgakna ti di nailadawan a parparsua a pakairamanan ti kamkameng dagiti grupo a naipagarup a nabayagen a naungaw.”

Pagarupen ti sumagmamano a ti kinaumiso ti libro ti Jonas ket mapagduaduaan agsipud ta kadagiti rekord ti Asiria awan ti mangpasingked iti inaramid daytoy a mammadto. Kinapudnona, nupay kasta, saan a rumbeng a pakasdaawan ti kaawan ti kasta nga impormasion. Kaugalian ti nasnasion idi ugma nga idayawda dagiti balligida, saan a dagiti pannakapaay ken pannakaibabainda, ken kasta met nga ikkatenda ti aniaman a banag a di makaay-ayo kadakuada. Mainayon pay, yantangay saan nga amin a kadaanan a rekord ket naitalimeng wenno nasarakan, awan asinoman a makaikuna buyogen ti kinasigurado nga awan idi a pulos ti salaysay maipapan iti napasamak idi kaaldawan ni Jonas.

Ti kaawan ti sumagmamano a detalye (kas iti nagan ti Asirio nga ari ken ti apag-isu a disso ti namaga a daga a nakaipugsuan ni Jonas) ket naisitar kas sabali pay a pammaneknek a ti libro ti Jonas ket saan a pudno a pakasaritaan. Nupay kasta, daytoy a panangsupiat laksidenna ti kinapudno nga amin nga estoria iti pakasaritaan ket napaababa a salaysay, a ti historiador ilanadna laeng ti impormasion a pagarupenna a napateg wenno nasken maipaay iti panggepna. Kas iti maikanatad a kunaen ti komentarista a ni C. F. Keil: “Awan uray maysa kadagiti nagkauna a historiador a kastoy kakompleto dagiti gapuananna: ket ad-adda pay a saan a panggep dagiti historiador ti Biblia nga isarita ti bambanag a kas kadagidiay awan nasinged a nakainaiganda iti kangrunaan a tuktukoyen ti salaysayda, wenno iti narelihiosuan a kaipapanan dagiti mismo a kinapudno.”​—Commentary on the Old Testament, 1973, Tomo X, Introduction to Jonah, p. 381.

Gapu ta impaulogda ti pammaneknek ti arkeolohia a kasla ipampamatmatna a dagiti pader a nanglikmut iti kadaanan a Nineve ket agarup 13 km (8 mi) laeng ti palikawna, kunaenda a ti libro ti Jonas sinursurokanna ti rukod ti siudad iti panangdeskribirna iti dayta kas addaan iti kaadayo a mapagpagna iti tallo nga aldaw. (Jon 3:3) Daytoy, nupay kasta, ket saan a nainkalintegan a rason tapno kuestionaran ti panangtukoy ti Kasuratan. Agpadpada nga iti pannakaaramatna iti Biblia ken iti agdama, ti nagan ti maysa a siudad mabalin a ramanenna dagiti kabangibangna. Iti kinapudnona, ipakita ti Genesis 10:11, 12 a ti Nineve, Rehobot-Ir, Cala, ken Resen ti mangbukel idi iti “naindaklan a siudad.”

Ti pamay-an a panagsurat ni Jonas ket saan nga iti linguistiko a porma nga umuna a persona (first person). Daytoy ti inaramat ti dadduma tapno padaksenda ti libro. Saanda nga ikabilangan ti kinapudno a kadawyan idi kadagiti mannurat ti Biblia ti panangtukoy iti bagbagida iti linguistiko a porma a maikatlo a persona (third person). (Ex 24:1-18; Isa 7:3; 20:2; 37:2, 5, 6, 21; Jer 20:1, 2; 26:7, 8, 12; 37:2-6, 12-21; Da 1:6-13; Am 7:12-14; Hag 1:1, 3, 12, 13; 2:1, 10-14, 20; Jn 21:20) Inaramid daytoy uray dagiti nagkauna a sekular a historiador a pakairamanan da Xenophon ken Thucydides. Ngem makapainteres ta ti kinapaypayso dagiti salaysayda saan a pulos napagduaduaan maibatay iti daytoy.

Babaen iti panglukat a sasao dayta a, “ti sao ni Jehova nangrugi a dumteng,” maikuna ti libro ti Jonas a dayta ket nagtaud iti Dios. (Jon 1:1) Nanipud kadagidi kasapaan a tiempo, dagiti Judio inawatda kas pudpudno daytoy ken ti dadduma pay a naimpadtuan a libro nga umas-asping ti pannakairuanganda (Jer 1:1, 2; Os 1:1; Mik 1:1; Sof 1:1; Hag 1:1; Zac 1:1; Mal 1:1). Daytoy a mismo ket mangipaneknek iti kinaumisona. Kas napaliiwen: “Iti kinapudnona, di nakappapati . . . a dagiti Judio nga autoridad inawatda ti kasta a libro kas karaman iti kanon ti Kasuratan nga awanan iti kasiguraduan a pammaneknek iti kinapaypayso ken kinaumisona.”​—The Imperial Bible-Dictionary, inurnos ni P. Fairbairn, London, 1874, Tomo I, p. 945.

Kanayonanna, naan-anay a maitunos daytoy a libro iti dadduma pay a paset ti Kasuratan. Ibagana a biang ni Jehova ti panangisalakan (Jon 2:9; idiligyo ti Sal 3:8; Isa 12:2; Apo 7:10), ket ti salaysay iladawanna ti asi, mabayag a panagitured, kinaanus, ken di kaikarian a kinamanangngaasi ni Jehova iti pannakilangenna iti managbasol a tattao.​—Jon 3:10; 4:2, 11; idiligyo ti De 4:29-31; Jer 18:6-10; Ro 9:21-23; Efe 2:4-7; 2Pe 3:9.

Ti sabali pay a mangpaneknek iti kinaumiso daytoy a libro ti Biblia isu ti kinaprangkana. Saanna a kinaluban ti di umiso a kababalin ni Jonas iti rebbengenna ken maipapan iti tignay ti Dios iti panangigagana kadagiti taga Nineve.

Ti kasiguraduan a pammaneknek, nupay kasta, ket impaay a mismo ti Anak ti Dios. Kinunana: “Awanto ti pagilasinan a maited iti [daytoy a kaputotan] malaksid ti pagilasinan ni Jonas a mammadto. Ta no kasano a ni Jonas adda idi iti tian ti nakadakdakkel nga ikan iti tallo nga aldaw ken tallo a rabii, kasta met a ti Anak ti tao addanto iti puso ti daga iti tallo nga aldaw ken tallo a rabii. Dagiti tattao a taga Nineve tumakderdanto iti panangukom agraman itoy a kaputotan ket kondenarendanto dayta; agsipud ta nagbabawida iti inkaskasaba ni Jonas, ngem, adtoy! maysa a nangnangruna ngem ni Jonas ti adda ditoy.” (Mt 12:39-41; 16:4) Ti panagungar ni Kristo Jesus ket pudpudno a kas iti pannakaispal ni Jonas manipud tian ti ikan. Ket ti kaputotan a nakangngeg iti panangaskasaba ni Jonas ket literal la ketdi a kas iti kaputotan a nakangngeg iti sinao ni Kristo Jesus. No sarsarita ti tattao iti Nineve, saanda a pulos makatakder iti panangukom ken makakondenar iti awanan panagtignay a kaputotan dagiti Judio.

[Kahon iti panid 1246]

DAGITI TAMPOK TI JONAS

Dagiti kapadasan ni Jonas idi naituding nga agipadto kadagiti pagano a tattao, dagiti agnanaed iti Nineve

Naisurat dayta idi agarup 844 K.K.P., aganay a 100 a tawen sakbay a ti Asiria indestierona ti Israel

Panagtalaw ni Jonas (1:1–2:10)

Madutokan ni Jonas a pakdaaranna dagiti taga Nineve maipapan iti unget ni Jehova ngem aglayag iti barko nga agturong idiay Tarsis

Dumalapus ti nakaro a bagyo ket mangpataud iti panagamak di la ket ta marba ti barko

Dagiti mabutbuteng a marino umararawda iti didiosda, padasenda a palag-anan ti barko, ket kalpasanna agbibinnunotda tapno maammuanda no maigapu iti siasino a maipaspasangoda iti didigra

Ti binnunot ipalgakna ni Jonas; ibaga ni Jonas kadagiti marino nga isu itapuakda yantangay maigapu kenkuana ti bagyo

Dagiti lumalayag, a saan a situtulok a mangaramid iti daytoy, padasenda nga isubli ti sasakayan iti daga; iti pannakapaay daytoy a panangpadas, itapuakda ni Jonas iti baybay; agtalna a dagus ti bagyo

Iti danum, ni Jonas alimonen ti maysa a dakkel nga ikan

Manipud uneg ti tian ti ikan, agkararag ken Jehova ket ikarina a tungpalenna ti inkarina

Kamaudiananna, ni Jonas maisarua iti namaga a daga

Ni Jonas mapan idiay Nineve (3:1–4:11)

Ni Jehova bilinenna manen ni Jonas a mapan idiay Nineve tapno iwaragawagna ti pammakdaar ti Dios

Ni Jonas mapan idiay Nineve ket ipakaammona a ti siudad maduprakto kalpasan ti 40 nga aldaw

Agbabawi dagiti taga Nineve; kas ibilin ti ari, abbungotanda dagiti animalda ken ti bagbagida iti tinakpil ket umkisda iti Dios maipaay iti asi; ‘pagladingitan’ ni Jehova ti naipadto a didigra

Sirurungsot nga agunget ni Jonas iti pannakaigaga ti Nineve; mangibangon iti abong-abong iti ruar ti siudad, agtugaw iti linongna, ket aguray kadagiti mapasamak

Mamagtubo ni Jehova iti mula a tabungaw ket mangipaay ken Jonas iti makaay-ayo a linong; iti sumaganad nga aldaw, ti maysa nga igges ranggasanna ti mula ket magango dayta; iti panangaramatna iti tignay ni Jonas mainaig iti daytoy, ni Jehova ilawlawagna ken Jonas no apay nga impakitaanna iti asi ti nasurok a 120,000 nga agnanaed iti Nineve