Kasano Kaadayo iti Daya ti Nadanon Dagiti Misionero?

AWAN pay 30 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Jesus, insurat ni apostol Pablo a ti naimbag a damag ket naikasaban iti “isuamin a parsua” iti baba ti langit. (Colosas 1:23) Ditay koma ipapan a literal dayta a sinaona a kas man la tunggal sibibiag a tao idi kaaldawanna ket nakasabaanen iti naimbag a damag. Nupay kasta, nabatad ti punto ni Pablo: Dagiti Kristiano a misionero ket sisasaknap a mangaskasaba kadagiti paset ti lubong a pagaammo idi a tiempo.

Kasano ngata kaadayo ti nadanonda? Sigun iti Biblia, dagiti pangpasahero a barko ti nakatulong ken Pablo a mangisaknap iti panangasabana agingga iti adayo a laud a kas iti Italia. Kayat met dayta a natured a misionero ti mangasaba idi idiay Espania.​—Aramid 27:1; 28:30, 31; Roma 15:28.

Ngem iti ngay met daya? Kasano kaadayo ti nadanon dagiti nagkauna a Kristiano nga ebanghelisador? Ditay masinunuo yantangay awan dinakamat ti Biblia maipapan iti dayta. Ngem nalabit masdaawkayo no maammuanyo ti kaadayo ti nadanon dagiti ruta ti panagnegosio iti nagbaetan ti Mediteraneo ken Daya idi umuna a siglo K.P. Uray kaskasano, ti kaadda dagita a ruta ti mangipasimudaag a posible idi ti agbiahe nga agpadaya.

Ti Impatawid ni Alejandro

Gapu kadagiti panangsakup ni Alejandro a Dakkel, nadanonna ti daya manipud Babilonia, Persia, ken agingga idiay Punjab a makin-amianan a paset ti India. Dagidi nga ekspedision ti nakatulong kadagiti Griego tapno makabesadoda dagiti kosta manipud iti sabangan ti Eufrates, iti Gulpo ti Persia, agingga iti sabangan ti Indus, iti Baybay ti Arabia.

Idi agangay, dagiti rekado ken insienso manipud iti ballasiw ti Taaw Indiano ket naisangpet kadagiti lugar a masakupan ti Grecia babaen kadagiti agbibiahe iti Nalabaga a Baybay. Dagiti komersiante nga Indian ken Arabo ti damo a nangkontrol iti dayta a negosio. Ngem idi natakuatan dagiti agtuturay iti Egipto no kaano dagiti nepnep, simrekda metten iti negosio iti Taaw Indiano.

Iti dayta a baybay, kalkalainganna ti kapigsa ti angin manipud iti abagatan a laud kadagiti bulan ti Mayo agingga iti Setiembre. Gapuna, makapaglayag dagiti barko manipud iti sabangan ti Nalabaga a Baybay iti igid ti kosta ti makin-abagatan nga Arabia wenno direkta nga agturong iti makin-abagatan nga India. Kadagiti bulan ti Nobiembre agingga iti Marso, iti met sungani a direksion ti turongen ti angin, isu a naparpartak ti biahe nga agawid. Ginasut a tawen nga ap-aprobetsaren idi dagiti Arabo ken Indian a marino ti pannakaammoda iti turongen dagita nga angin isu nga agkarabiaheda nga agpapan agawid iti nagbaetan ti India ken Nalabaga a Baybay nga awitda dagiti kargamentoda a kasia, kanela, nardo, sili, ken pamienta.

Dagiti Ruta iti Baybay nga Agpa-Alejandria ken Roma

Idi sinakup dagiti Romano ti luglugar nga inturayan dagiti nangsuno ken Alejandro, nagbalin ti Roma a kangrunaan a paggatangan kadagiti agkakapateg a tagilako manipud iti daya kas iti marfil manipud Africa, insienso ken mira manipud Arabia, rekrekado ken agkakapateg a bato manipud India, ken uray ti seda manipud China. Dagiti barko a nagkarga kadagita a tagilako ket simmanglad iti dua a kangrunaan a siudad iti Kosta ti Nalabaga a Baybay iti Egipto​—ti Berenice ken Myos Hormos. Manipud kadagitoy a siudad, ti adu a bunggoy dagiti biahero ket agdaliasat kadagiti ruta nga agturong idiay Coptos iti Nilo.

Manipud Coptos, dagiti tagilako ket naibiahe iti Nilo, ti kangrunaan a ruta ti Egipto nga agpa-Alejandria, a sadiay a maikargada kadagiti barko nga agpa-Italia ken dadduma pay a lugar. Ti sabali pay a ruta nga agpa-Alejandria ket babaen iti kanal a mamagkonektar iti Nilo ken iti ungto ti Nalabaga a Baybay nga asideg iti agdama a Suez. Siempre, ti Egipto ken dagiti sangladanna ket medio asideg ken naglaka a madanon manipud kadagiti lugar a nangasabaan ni Jesus.

Kinuna ti Griego a geograpo idi umuna a siglo a ni Strabo nga idi kaaldawanna, 120 a barko ti Alejandria ti tinawen nga agbiahe manipud Myos Hormos tapno makinegosio idiay India. Adda pay laeng agingga ita ti maysa a libro maipapan iti panaglayag iti dayta a lugar idi umuna a siglo. Nalabit nga insurat dayta ti maysa a negosiante nga Egipcio a makapagsao iti Griego tapno magunggonaan dagiti padana a negosiante. Ania ti maammuantayo iti daytoy a kadaanan a libro?

Ti libro a masansan a madakamat babaen iti Latin a paulona a Periplus Maris Erythraei (Panaglayag iti Aglawlaw ti Baybay Erythraea) deskribirenna dagiti ruta dagiti marino a mangsaklaw iti rinibu a kilometro iti abagatan ti Egipto agingga iti Zanzibar. Iti panangsukimat dayta nga autor kadagiti lugar iti daya, inlistana dagiti distansia, lugar a natalged a pangitinnagan kadagiti angkla, dadakkel a tiendaan, dagiti nainegosio a tagilako, ken kababalin dagiti umili iti abagatan a kosta ti Arabia, agingga iti makinlaud a kosta ti India ken iti Sri Lanka sa agsubli iti makindaya a kosta ti India agingga iti Ganges. Dagiti umiso ken nalawag a panangdeskribir dayta a libro ti pamatian a pinasiar dayta nga autor dagiti lugar a dineskribirna.

Dagiti Taga-Laud Idiay India

Idiay India, dagiti taga-laud a negosiante ket pagaammo idi kas dagiti Yavana. Sigun iti Periplus, ti maysa kadagiti kanayon a papananda idi umuna a siglo K.P. ket ti Muziris, nga asideg iti makin-abagatan a murdong ti India.a Kanayon a nadakamat dagita a negosiante kadagiti daniw dagiti Tamil a naputar kadagiti immun-una a siglo K.P. Kastoy ti kuna ti maysa a daniw: “Dimteng dagiti nagpipintas a barko dagiti Yavana a balitok ti kargada ken nagawidda a nagkarga kadagiti sili ken pamienta, ket dagiti taga-Muziris agdirdir-ida.” Iti sabali pay a daniw, maysa a prinsipe iti makin-abagatan nga India ti nagutugot nga uminum iti nabanglo nga arak nga insangpet dagiti Yavana. Karaman iti dadduma pay a tagilako dagiti taga-Laud a nagbalin a nalatak iti India ket dagiti metal, korales, tela, ken bambanag a naaramid iti sarming.

Nakasarak dagiti arkeologo iti bambanag idiay India nga insangpet idi dagiti taga-Laud. Kas pagarigan, idiay Arikamedu iti makin-abagatan a daya a kosta ti India, karaman kadagiti natakuatanda ket dagiti ribak ti burburnay ti arak dagiti Romano ken pingpinggan a namarkaan iti nagan dagiti nangaramid kadagita idiay Arezzo, iti makintengnga a paset ti Italia. Kuna ti maysa a mannurat: “Adu la ketdi ti mapanunot ti asinoman a managusioso ita bayat nga aonenna manipud iti lan-ak ti Luek ti Bengal dagiti nabuong a damili a namarkaan iti nagnagan dagiti artesano a nangaramid kadagita iti ruar ti Arezzo.” Ti komersio iti nagbaetan ti Mediteraneo ken India ket ad-adda pay a paneknekan ti nagadu a balitok ken pirak a sinsilio dagiti Romano a nasarakan idiay makin-abagatan nga India. Kaaduan kadagita a sinsilio ket napetsaan iti umuna a siglo K.P. ken addaan iti ladawan dagiti emperador iti Roma a da Augusto, Tiberio, ken Nero.

Ad-adda a napasingkedan ti posibilidad a dagiti umili iti Roma ket nangipasdek kadagiti permanente a kolonia a pagnegosiuanda idiay makin-abagatan nga India gapu iti adda pay la ita a nagkauna a kopia ti mapa a maus-usar idi agarup 500 K.P. agingga idi 1500 K.P. Dayta a mapa a napanaganan iti Peutinger Table​—a mangipakita kano iti masakupan ti Roma idi umuna a siglo K.P.​—ipatuldona ti templo ni Augusto idiay Muziris. Kuna ti libro a Rome’s Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy, 31 BC–AD 305: “Dagiti laeng iturayan ti Imperio ti Roma ti makaibangon iti kasta a pasdek, ken nalabit dagiti nagindeg idiay Muziris wenno dagidiay nangbusbos iti adu a tiempoda sadiay.”

Kadagiti rekord ti Roma, nadakamat ti isasarungkar sadiay ti di kumurang a tallo nga embahada ti India bayat ti panagturay ni Augusto, manipud 27 K.K.P. agingga iti 14 K.P. Sigun iti maysa a panagadal maipapan iti dayta a suheto, “Dagita nga embahada ket addaan iti serioso a diplomatiko a panggep,” nga isu ti panagnunumoda no sadino ti pakaangayan ti transaksion ti negosio dagiti tattao ti nagduduma a pagilian, no sadino a maipataw dagiti buis, no sadino ti mabalin a pagnaedan dagiti ganggannaet, ken dadduma pay.

Ngarud, idi umuna a siglo K.P., gagangay ken masansan dagiti biahe kadagiti pagilian iti aglawlaw ti Mediteraneo ken India. Gapuna, ti maysa a Kristiano a misionero nga adda iti amianan ti Nalabaga a Baybay ket nalaka laeng a makalugan iti barko nga agpa-India.

Iti Labes ti India?

Ditay masinunuo no kaano a nangrugi a nagdaliasat dagiti negosiante iti Mediteraneo ken ti dadduma pay a biahero. Kasta met a ditay masierto no kasano kaadayo iti daya ti nadanonda. Ngem maipagarup nga idi umuna a siglo K.P., dagiti taga-Laud nadanondan ti Thailand, Cambodia, Sumatra, ken Java.

Ti petsa ti maysa kadagita a biahe ket nadakamat iti Hou Han-Shou (Pakasaritaan ti Naud-udi a Dinastia ti Han), a mangsaklaw iti 23 K.P. agingga iti 220 K.P. Idi 166 K.P., adda embahada manipud iti ari ti Daqin nga agnagan iti An-tun, a simmangpet iti palasio ti China nga adda awitda nga impuesto para ken Emperador Huan-ti. Ti Daqin ket Tsino a nagan para iti Imperio ti Roma, idinto ta ti An-tun ket agparang a Tsino a sao para iti Antoninus, ti apeliedo ni Marcus Aurelius, ti emperador ti Roma idi a tiempo. Ipapan dagiti historiador a dayta ket saan nga opisial nga embahada no di ket maysa laeng a panagregget dagiti negosiante a taga-Laud tapno makagun-odda iti seda a direkta manipud China imbes a babaen kadagiti ahente.

Subliantayo ti saludsodtayo itay a, Kasano kaadayo iti daya ti nadanon dagiti nagkauna a Kristiano a misionero? Idiay kadi India ken iti labesna pay? Nalabit. Sigurado a naisaknap ti Nakristianuan a mensahe iti nalawa a lugar isu a naikuna ni apostol Pablo nga “agbungbunga ken rumangrang-ay dayta iti intero a lubong”​—kayatna a sawen, kadagiti kaadaywan a paset ti lubong a pagaammo idi.​—Colosas 1:6.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 22]

Reklamo ti Maysa nga Emperador

Idi 22 K.P., nagreklamo ni Romano nga Emperador Tiberio maigapu iti kinagarbo ken kinaluho dagiti kailianna. Gapu iti kinaluho dagiti naasawaan a babbai iti Roma ken iti aglablabes a panaginteresda kadagiti alahas, makmaksayan idi ti kinabaknang ti imperiona agsipud ta maip-ipanen dayta “kadagiti ganggannaet wenno kabusor a nasion.” Nagreklamo met uray ti Romano a historiador a ni Pliny a Laklakay (23-79 K.P.) maipapan kadagiti umasping a paggastosan. Insuratna: “Uray iti kababaan a panagkuenta, ti India, Seres, ken ti Peninsula ti Arabia ket tinawen a makairuar iti imperiotayo iti sangagasut a milion a sesterce​—nagdakkel a gatad para laeng iti kinaluhotayo ken kadagiti kailiantayo a babbai.”b

[Footnote]

[Credit Line]

Museo della Civiltà Romana, Roma; Todd Bolen/Bible Places.com

[Kahon/Ladawan iti panid 23]

Luglugar a Nagalaan Dagiti Komersiante Kadagiti Tagilakoda

Dinakamat ni Jesus ti “agdaldaliasat a komersiante nga agsapsapul kadagiti nasayaat a perlas.” (Mateo 13:45) Nadakamat met iti libro nga Apocalipsis “dagiti agdaldaliasat a komersiante” nga aglaklako kadagiti napateg a bato, seda, nabanglo a kayo, marfil, kanela, insienso, ken rekado ti India. (Apocalipsis 18:11-13) Naggapu dagita a tagilako iti ruta dagiti negosiante iti dayaen ti Palestina. Dagiti nabanglo a tarikayo kas iti sandalwood ket naggapu iti India. Dagiti perlas a kas iti kangina dagiti saniata ket masarakan iti Gulpo ti Persia, iti Nalabaga a Baybay ken sigun iti autor ti Periplus Maris Erythraei, iti deppaar ti Muziris ken iti Sri Lanka. Posible a dagiti perlas a naggapu iti Taaw Indiano ti kasasayaatan ken kanginginaan.

[Mapa iti panid 20, 21]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dadduma kadagiti ruta ti negosio nga adda iti nagbaetan ti Roma ken Asia idi umuna a siglo

Arezzo

Roma

BAYBAY MEDITERANEO

AFRICA

Alejandria

EGIPTO

Coptos

Karayan Nilo

Myos Hormos

Berenice

Zanzibar

Nalabaga a Baybay

Jerusalem

ARABIA

Karayan Eufrates

BABILONIA

Gulpo ti Persia

PERSIA

↓ Nepnep iti amianan a daya

↓ Nepnep iti abagatan a laud

Karayan Indus

PUNJAB

Karayan Ganges

Luek ti Bengal

INDIA

Arikamedu

Muziris

SRI LANKA

TAAW INDIANO (BAYBAY ERYTHRAEANO)

CHINA

IMPERIO TI HAN

THAILAND

CAMBODIA

VIETNAM

Sumatra

Java

[Ladawan iti panid 21]

Modelo ti maysa a pangkargamento a barko ti Roma

[Credit Line]

Barko: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.