Ti Maudi nga Al-aldaw—‘Pagpagarian a Bumusor iti Sabali a Pagpagarian’
“Ti panagdadangadang dagiti nasnasion manipud 1914 agingga iti 1918 ket saan a ‘nakapuy a damdamag laeng iti dadduma a gubat.’ Ti panagdadangadang nangipaay iti baro a kasaknap iti gubat, ti immuna a naan-anay a gubat iti kapadasan iti sangatauan. Ti kapautna, ti kadakkelna, ti kasaknapna linab-awanna ti aniaman a naammuan idi napalabas wenno ninamnama ti kaaduan. Ti aldaw ti panangpapatay kadagiti adu dimtengen.”—The World in the Crucible, ni Bernadotte E. Schmitt ken Harold C. Vedeler.
TI GUBAT iti 1914-18 nagdakkelan ti dinadaelna ken ti pinukawna a biag ta idiay Francia agingga iti daytoy nga aldaw, makasarakka kadagiti monumento a naidedikar kadagiti natay iti La Grande Guerre, ti Dakkel a Gubat. Ti Americano a mannurat a ni Ernest Hemingway kalpasanna inawaganna dayta a “ti kadadakkelan, kaaduan ti pinapatay, ti kadadaksan ti pannakaimatonna a panangpapatay a napasamak pay laeng ditoy daga.” Ti Dakkel a Gubat ti nabaliwan ti naganna a Gubat Sangalubongan I idi ti lubong ti sinaplit manen ti Gubat Sangalubongan II (1939-45).
Ti Gubat Sangalubongan I ket naiduma manipud kadagiti napalabas a gubgubat kadagiti adu a pamay-an. Dagiti nagadu a milion a buyot dagiti tattao ti nangpapatay iti maysa ken maysa kadagiti paggugubatan ken kakaykayuan iti Makinlaud nga Europa. Ti machine gun ti maiwasiwas bayat ti panangpapatayna iti agmarmartsa a buyot. Kas kunaen ni Gwynne Dyer iti librona a War: “Iti uneg ti dua a bulbulan [iti panangrugi ti gubat], nasurok a maysa a milion a lallaki ti natay . . . Dagiti de makina nga armas—nalaka a pumutok nga armas ken dagiti machine guns a mangipugso iti innem a gasut a bala iti maysa a minuto—ti nangpunno iti angin kadagiti makapapatay a bala.” Ti tangke, ti submarino, ken ti eroplano ti nangbalbaliw kadagiti kapanunotan ken taktika. Itan matnagen dagiti natay kadagiti tangatang ken rummuarda kadagiti dandanum.
Ti panaggugubat kadagiti trensera, a nanayonan pay ti panangusar kadagiti makasabidong a gas, ti nangiduron kadagiti tattao iti limitasion iti panagibtur, panagsagaba, ken ti pannakaipababa. Ti Dakkel a Gubat naiduma pay iti sabali a pamay-an: “Daytoy ti damo a gubat a ti bilang dagiti baludna ket minilion (8,400,000 amin) ket dagitoy ti naibalud iti atiddog a tiempo.” (The World in the Crucible) Dayta met ti damo a gubat a nangiraman iti ngangngani intero a sibilian a populasion, iti man depensa ken iti panangpataud kadagiti armas wenno kas biktima iti panangraut ken iti pannakigubat.
Dagiti Saksi ni Jehova idi 1914 nakitada iti dayta a nakaam-amak a gubat ti nangrugian iti kaitungpalan dagiti nakapatpateg a padpadto ni Jesus. Ngem dakdakes pay ti umayto.
Gubat Sangalubongan II—Naisangsangayan ti Panangdadaelna
Ti sabali pay a pammaneknek nga, uray pay manipud iti panangmatmat ti tao, dagitoy isudan ti maudi nga al-aldaw isu ti kabaelan ti tao a mangdadael iti bagina met laeng. Kuna ni Dr. Bernard Lown iti palawagna a nangabak iti Nobel Peace Prize: “Ti Maikadua a Gubat Sangalubongan ti nangiyam-ammo iti naan-annay a gubat—ti awanan prinsipio a pamay-anna, ti di malimitaran a kinaranggasna, ken ti awan pilpilienna a biktima. Dagiti hurno iti Auschwitz ken ti pananguram iti atomika iti Hiroshima ken Nagasaki ti nangisurat ti nalidlidem pay a kapitulo iti lukot ti pagbasaan iti natauan a kinaranggas.”
Nakasursuro kadi ti sangatauan iti kinamanangngaasi ken kaasi manipud iti daytoy nakaam-amak a kapadasan? Intuloyna a kinuna: “Ti napaut a panagrigrigat a nangibati iti 50 milion a natay [ngangngani katupag ti dagup ti populasion iti Britania, Francia, wenno Italia] di nangipaay iti manayon a pangibatayan iti panagkappia a maibusor iti barbarismo. Maisupadi ketdi, dagiti pagurnongan iti armas napunnodan kadagiti mangtalipupos nga armas a katupag iti adu a ribo nga armas iti Gubat Sangalubongan II.”—Kuami dagiti italiko.
Di pagduaduaan dayta, nakitatayon a timmakder ti maysa a ‘nasion a maibusor iti sabali a nasion ken ti pagarian a maibusor iti sabali a pagarian,’ ket ti nagsakay iti nalabaga a kabayo iti Apocalipsis nagsaknapen iti isuamin a daga. (Mateo 24:7; Apocalipsis 6:4) Ngem ania pay ti ad-adda a kaipapanan ti imbension ken ti pannakapataud dagiti nuklear nga armas iti “maudi nga al-aldaw”?—2 Timoteo 3:1.
[Kahon/Ladawan iti panid 6]
“Ti maika-20 a siglo ti natandaan iti panagpangato iti kinaranggas no idilig iti dua a siglo a napalabas. . . . Ti maika-20 a siglo addaanen ti rekord a 237 a gubgubat, k.p. dagiti panagbibinnusor a nagbanag iti ipapatay ti napattapatta a 1,000 wenno ad-adu pay iti tinawen.”
“Saan laeng nga adda dagiti ad-adu a gubgubat no di ket kimmaro met ti panangdadaelda. Dagiti gubgubat iti maika-20 a siglo ket nakapapatayen kadagiti 99 milion a tattao, mamin-12 a daras nga ad-adu ngem idi maika-19 a siglo, mamin-22 a daras nga ad-adu ngem idi maika-18 a siglo. . . . Idi napalabas a siglo addada dua a gubgubat nga addaan iti ipapatay a nasurok a 1 milion; iti daytoy a siglo adda 13 a kakasta a gubgubat.”—World Military and Social Expenditures 1986, ni Ruth Leger Sivard.
[Credit Line]
U.S Army photo