Jerusalem​—“Ti Siudad ti Naindaklan nga Ari”

“Dikay agsapata . . . babaen ti Jerusalem, agsipud ta isu ti siudad ti naindaklan nga Ari.”​—MATEO 5:34, 35.

Ti Nakaisaadan ti “Trono ni Jehova”

4, 5. Kasano a nakatulong ni David iti napateg nga akem ti Jerusalem iti pannakaibanag ti panggep ti Dios?

⁴ Idi maika-11 a siglo K.K.P., nagdinamag ti Jerusalem iti lubong kas kabesera ti natalged ken natalna a nasion. Pinulotan ni Jehova a Dios ni agtutubo a David kas ari iti daydi nagkauna a nasion​—ti Israel. Tangay idiay Jerusalem ti sentro ti gobierno, nagtugaw ni David ken dagiti naarian a kaputotanna iti “trono ti pagarian ni Jehova,” wenno “trono ni Jehova.”​—1 Cronicas 28:5; 29:23.

⁵ Ti managbuteng-Dios a lalaki a ni David​—maysa nga Israelita iti tribu ti Juda​—sinakupna ti Jerusalem a pagnanaedan idi dagiti Jebuseo nga agdaydayaw kadagiti didiosen. Iti daydi a tiempo, maysa laeng a turod a maaw-awagan Sion ti masakupan ti siudad, ngem dayta a nagan katupagna ti Jerusalem a mismo. Idi agangay, inyakar ni David idiay Jerusalem ti lakasa ti tulag ti Dios iti Israel, a naikabil idi iti maysa a tolda. Tawtawen sakbayna, nakisao ti Dios ken Moises a mammadtona manipud iti ulep iti ngatuen ti sagrado a Lakasa. (Exodo 25:1, 21, 22; Levitico 16:2; 1 Cronicas 15:1-3) Ti Lakasa intakderanna ti kaadda ti Dios, ta ni Jehova ti pudno nga Ari ti Israel. No kasta, iti dua a pamay-an, maikuna a nagturay ni Jehova a Dios manipud iti siudad ti Jerusalem.

6. Ania ti inkari ni Jehova maipanggep ken ni David ken iti Jerusalem?

⁶ Inkari ni Jehova ken David a saan nga agpatingga ti pagarian ti naarian a sangakabbalayanna, nga inrepresentar ti Sion, wenno Jerusalem. Kayat a sawen daytoy a tawiden ti kaputotan ni David ti kalintegan nga agturay iti agnanayon kas Pinulotan ti Dios​—ti Mesias, wenno Kristo.a (Salmo 132:11-14; Lucas 1:31-33) Ipalgak pay ti Biblia a daytoy permanente nga agtawid iti “trono ni Jehova” iturayannanto dagiti amin a nasion, saan laeng nga iti Jerusalem.​—Salmo 2:6-8; Daniel 7:13, 14.

7. Kasano nga intandudo ni Ari David ti nasin-aw a panagdayaw?

⁷ Adda idi dagiti naggandat a mangpadisi iti pinulotan ti Dios a ni Ari David, ngem napaay dagitoy. Imbes ketdi, naparmek dagiti bumusbusor a nasion, ket limmawa ti nasakupan ti Naikari a Daga sigun iti intuding ti Dios. Ginundawayan ni David daytoy a kasasaad a nangitandudo iti nasin-aw a panagdayaw. Ket adu kadagiti salmo ni David ti nangitan-ok ken Jehova kas ti napaypayso nga Ari iti Sion.​—2 Samuel 8:1-15; Salmo 9:1, 11; 24:1, 3, 7-10; 65:1, 2; 68:1, 24, 29; 110:1, 2; 122:1-4.

8, 9. Kasano a nagsaknap ti pudno a panagdayaw idiay Jerusalem iti sidong ti panagturay ni Ari Solomon?

⁸ Bayat ti panagturay ni Solomon nga anak ni David, nagsaknap ti panagdaydayaw ken Jehova. Pinalawa ni Solomon ti Jerusalem nga agpaamianan a pakairamanan ti turod ti Moria (a yan ita ti Dome of the Rock). Iti daytoy nangatngato a disso, naaddaan ni Solomon iti pribilehio a mangbangon iti nadaeg a templo a pakaidayawan ni Jehova. Naikabil ti lakasa ti tulag iti Kasasantuan a paset dayta a templo.​—1 Ar-ari 6:1-38.

⁹ Tinagiragsak ti nasion ti Israel ti talna gapu iti naimpusuan a panangsuportada iti panagdaydayaw ken Jehova, a nakasentro idiay Jerusalem. Nagimnas ti panangiladawan ti Kasuratan iti daytoy a kasasaad babaen kadagitoy a sasao: “Ti Juda ken ti Israel aduda a kas kadagiti darat nga adda iti igid ti baybay iti kinaruay, a mangmanganda, ken agiinumda ken agragragsakda. . . . Ket [ni Solomon] adda idi talnana iti amin a sikigan nga agliklikmut kenkuana. Ket ti Juda ken ti Israel agnaedda a sitatalged, ti tunggal maysa iti sirok ti ubasna ken iti sirok ti higosna.”​—1 Ar-ari 4:20, 24, 25.

10, 11. Kasano a pasingkedan ti arkeolohia ti kuna ti Biblia maipapan iti Jerusalem bayat ti panagturay ni Solomon?

¹⁰ Dagiti arkeolohikal a takuat pasingkedanda daytoy a salaysay maipapan iti narang-ay a panagturay ni Solomon. Iti librona a The Archaeology of the Land of Israel, kastoy ti kuna ni Propesor Yohanan Aharoni: “Ti kinabaknang a nagsangpet iti palasio ti ari manipud iti amin a disso, ken ti narang-ay a komersio . . . ket nangyeg iti napartak ken nakakadkadlaw a panagbalbaliw iti amin a benneg ti material a kultura. . . . Ti panagbalbaliw iti material a kultura . . . ket makita saan laeng a kadagiti agkakangina a banag no di pay ket nangruna kadagiti seramika. . . . Dakkel ti simmayaatan ti kalidad dagiti damili ken ti pannakagebbada.”

¹¹ Umasping iti dayta, insurat ni Jerry M. Landay: “Kabayatan ti panagturay ni Solomon, dakdakkel ti dinur-asan ti material a kultura ti Israel iti tallo a dekada ngem iti immun-una a dua gasut a tawen. Iti disso a nakakabakaban kadagiti bambanag idi tiempo ni Solomon, makasaraktayo kadagiti agkakangato a pasdek, dadakkel a siudad nga addaan kadagiti napupuskol a pader, nakaad-adu a nagsayaat pannakabangonda a pagtaengan dagiti nababaknang, dakkel nga irarang-ay ti teknikal a kinasigo ti dumadamili ken dagiti pamay-an ti panagaramidna. Makasaraktay met iti tedda dagiti nagkauna a bambanag a mangirepresentar kadagiti produkto a naggapu kadagiti adayo a lugar, a pakakitaan ti narang-ay nga internasional a komersio ken pannakilinnako.”​—The House of David.

Manipud Talna nga Agturong iti Pannakalangalang

12, 13. Kasano a naisardeng ti pannakaitandudo ti pudno a panagdayaw idiay Jerusalem?

¹² Maikanatad nga ikararag ti talna ken kinarang-ay ti Jerusalem, ti siudad a yan ti santuario ni Jehova. Insurat ni David: “Agkararagkayo a maipaay iti kappia ti Jerusalem: agnam-aydanto dagiti agayat kenka. Maadda koma ti kappia iti las-ud dagiti murallam, ken kinanam-ay iti uneg dagiti palasiom. Maigapu kadagiti kakabsatko ken kakaduak, kunaek ita, silalas-ud koma kenka ti kappia.” (Salmo 122:6-8) Nupay naaddaan ni Solomon iti pribilehio a mangbangon iti nadaeg a templo iti dayta a natalna a siudad, idi agangay nangasawa iti adu a pagano a babbai. Iti kinalakayna, ginargarida a mangitandudo iti panagdaydayaw kadagiti didiosen iti daydi a tiempo. Dakes ti epekto daytoy a panagapostasia iti intero a nasion, a nangikkat iti napaypayso a talna kenkuana ken kadagiti umilina.​—1 Ar-ari 11:1-8; 14:21-24.

¹³ Iti rugrugi ti panagturay ni Rehoboam nga anak ni Solomon, immalsa ti sangapulo a tribu ket binukelda ti makin-amianan a pagarian ti Israel. Gapu iti panagdaydayawda kadagiti idolo, impalubos ti Dios a parmeken ti Asiria dayta a pagarian. (1 Ar-ari 12:16-30) Nagtultuloy nga idiay Jerusalem ti sentro ti makin-abagatan a pagarian ti Juda a buklen ti dua a tribu. Ngem idi agangay, tinallikudanda met ti nasin-aw a panagdayaw, isut’ gapuna nga impalubos ti Dios a dadaelen dagiti taga Babilonia ti nasukir a siudad idi 607 K.K.P. Iti las-ud ti 70 a tawen, nagsagaba dagiti naidestiero a Judio kas kautibo idiay Babilonia. Kalpasanna, gapu iti asi ti Dios, napalubosanda nga agsubli idiay Jerusalem ket impasdekda manen ti pudno a panagdayaw.​—2 Cronicas 36:15-21.

14, 15. Kasano a naisubli ti napateg nga akem ti Jerusalem kalpasan ti pannakaidestiero [dagiti Israelita] idiay Babilonia, ngem ania a panagbalbaliw ti napasamak?

¹⁴ Kalpasan ti 70 a tawen a pannakalangalang, tinubuan la ketdin iti ruot dagiti narbek a pasdek. Narba ti bakud ti Jerusalem, nga addaan kadagiti dadakkel a giwang iti yan idi dagiti ruangan ken dagiti sarikedked a torre. Ngem pinakired dagiti nagsubli a Judio ti pakinakemda. Nangbangonda iti altar iti yan idi ti templo ket nangrugida a nagdaton iti inaldaw ken Jehova.

¹⁵ Nasayaat a pangrugian daytoy, ngem ti napabaro a Jerusalem saanen a nagbalin a kabesera ti pagarian a pagturayan ti kaputotan ni Ari David. Imbes ketdi, dagiti Judio ket inturayan ti maysa a gobernador a dinutokan dagiti nangparmek iti Babilonia ken nasken nga agbayadda iti buis kadagiti Persiano nga apoda. (Nehemias 9:34-37) Nupay ‘naibaddebaddek’ ti Jerusalem, dayta pay laeng idi ti kakaisuna a siudad iti intero a daga a naisangsangayan a pinaraburan ni Jehova a Dios. (Lucas 21:24) Kas sentro ti nasin-aw a panagdayaw, dayta met ti nangirepresentar iti kalintegan ti Dios a mangaramat iti kinasoberanona ditoy daga babaen ti maysa a kaputotan ni Ari David.

Binusor Dagiti Kabangibang nga Ili a Mangan-annurot iti Ulbod a Relihion

16. Apay a dagiti Judio a nagsubli manipud Babilonia insardengda a bangonen ti Jerusalem?

¹⁶ Di nagbayag, insaad dagiti naidestiero a Judio a nagsubli idiay Jerusalem ti pundasion ti baro a templo. Ngem dagiti kabangibang nga ili a mangan-annurot iti ulbod a relihion nangipatulodda iti mamarpardaya a surat ken ni Artaxerxes nga ari ti Persia, a nagkuna nga umalsa dagiti Judio. Iti kasta, pinasardeng ni Artaxerxes ti pannakabangon ti Jerusalem. No agbibiagkay koma idi iti dayta a siudad, mabalin a pinampanunotyo no ania ti masakbayan ti Jerusalem. Nagbanaganna, insardeng dagiti Judio a bangonen ti templo ket dagiti bukodda a material a pagimbagan ti impamaysada.​—Esdras 4:11-24; Haggeo 1:2-6.

17, 18. Ania ti inaramid ni Jehova tapno masigurado a mabangon manen ti Jerusalem?

¹⁷ Agarup 17 a tawen kalpasan ti panagsublida, imbaon ti Dios da Haggeo ken Zacarias a mammadtona tapno ilintegda ti panagpampanunot ti ilina. Nagbabawi dagiti Judio ket intuloyda a binangon manen ti templo. Kabayatanna, nagbalin nga ari ti Persia ni Dario. Pinatalgedanna ti bilin ni Ari Ciro a mabangon manen ti templo ti Jerusalem. Sinuratan ni Dario dagiti ili a kabangibang dagiti Judio, a binallaaganna ida nga ‘adaywanda ti Jerusalem’ ken mangipaayda iti pinansial a suporta manipud iti buis ti ari tapno maileppas ti trabaho a panagbangon.​—Esdras 6:1-13.

¹⁸ Nalpas dagiti Judio ti templo iti maika-22 a tawen ti panagsublida. Maawatanyo no apay a daytoy napateg a pasamak ket rumbeng a rambakan buyogen ti dakkel a panagrag-o. Ngem langalang pay la idi ti dakkel a paset ti Jerusalem ken dagiti bakudna. Naasikaso ti siudad “kadagiti al-aldaw da Nehemias a gobernador, ken ni padi Esdras nga eskriba.” (Nehemias 12:26, 27) Agparang nga idi ngudo ti maikalima a siglo K.K.P., nalpasen a nabangon manen ti Jerusalem kas maysa a dakkel a siudad iti nagkauna a lubong.

Agparang ti Mesias!

19. Kasano a binigbig ti Mesias ti naisangsangayan a kasasaad ti Jerusalem?

¹⁹ Ngem labsantayo ti sumagmamano a siglo ket umallatiwtayo iti maysa a nagpateg a pasamak, ti pannakayanak ni Jesu-Kristo. Kinuna ti anghel ni Jehova a Dios iti birhen nga ina ni Jesus: “Ni Jehova a Dios itednanto kenkuana ti trono ni David nga amana, . . . ket awanto ti panungpalan ti pagarianna.” (Lucas 1:32, 33) Sumagmamano a tawen kalpasanna, impalawag ni Jesus ti nalatak a Sermonna iti Bantay. Iti dayta, nangipaay ni Jesus iti pammaregta ken balakad maipapan iti adu a banag. Kas pagarigan, indagadagna kadagiti agdengdengngeg kenkuana a tungpalenda dagiti karida iti Dios ngem agannadda a saanda nga agsapata iti barengbareng. Kinuna ni Jesus: “Nangngegyo a naikuna kadagidiay adda kadagiti kadaanan a tiempo, ‘Dika agsapata no saanmo a tungpalen, no di ket masapul a bayadam dagiti karim ken Jehova.’ Nupay kasta, kunak kadakayo: Dikay agsapata a pulos, uray babaen iti langit, agsipud ta dayta ti trono ti Dios; wenno uray babaen iti daga, agsipud ta dayta ti pagbatayan dagiti sakana; wenno uray babaen ti Jerusalem, agsipud ta isu ti siudad ti naindaklan nga Ari.” (Mateo 5:33-35) Nabatad a binigbig ni Jesus ti naisangsangayan a kasasaad ti Jerusalem​—kasasaad a tinagiragsak daytoy iti adu a siglo. Wen, dayta idi “ti siudad ti naindaklan nga Ari,” ni Jehova a Dios.

20, 21. Ania a dakkel a panagbalbaliw ti napasamak iti kababalin dagiti adu nga agnanaed idi idiay Jerusalem?

²⁰ Idi dandanin agngudo ti biagna ditoy daga, indatag ni Jesus ti bagina kadagiti agnanaed iti Jerusalem kas maikari a nadutokan nga Arida. Iti dayta a naragsak a pasamak, adu ti sirarag-o a nangipukkaw iti: “Bendito dayta umay iti nagan ni Jehova! Bendito ti um-umay a pagarian ni amatayo a David!”​—Marcos 11:1-10; Juan 12:12-15.

²¹ Ngem, awan pay makalawas, timmulok dagiti tattao idi a sinugsogan ida dagiti relihioso a panguluen ti Jerusalem a bumusor ken Jesus. Impakauna ni Jesus a mapukaw ti siudad ti Jerusalem ken ti intero a nasion ti naparaburan a kasasaadda iti sanguanan ti Dios. (Mateo 21:23, 33-45; 22:1-7) Kas pagarigan, kinuna ni Jesus: “Jerusalem, Jerusalem, ti mammapatay kadagiti mammadto ken manangubor kadagidiay naibaon kenkuana,​—namin-ano a kinayatko nga urnongen a sangsangkamaysa dagiti annakmo, iti wagas a ti upa urnongenna a sangsangkamaysa dagiti piekna iti sirok dagiti payakna! Ngem dikay kinayat dayta. Adtoy! Ti balayyo mabaybay-an kadakayo.” (Mateo 23:37, 38) Iti Paskua idi 33 K.P., ni Jesus ket awanan hustisia a pinapapatay dagiti bumusbusor kenkuana iti ruar ti Jerusalem. Nupay kasta, pinagungar ni Jehova ti Pinulotanna ket intan-okna babaen ti panangtedna kenkuana iti imortal nga espiritu a biag iti nailangitan a Sion, maysa a gapuanan a pakagunggonaantay amin.​—Aramid 2:32-36.

22. Kalpasan ti ipapatay ni Jesus, iti ania nga agaplikar dagiti adu a panangtukoy iti Jerusalem?

²² Manipud idin, kaawatan nga agaplikar kadagiti nailangitan nga urnos wenno kadagiti napulotan a pasurot ni Jesus ti kaaduan kadagiti di pay natungpal a padto maipapan iti Sion, wenno Jerusalem. (Salmo 2:6-8; 110:1-4; Isaias 2:2-4; 65:17, 18; Zacarias 12:3; 14:12, 16, 17) Nalawag nga addaan iti piguratibo a kaipapanan ken saan nga agaplikar iti literal a siudad wenno disso dagiti adu a panangtukoy iti “Jerusalem” wenno “Sion” a naisurat kalpasan ti ipapatay ni Jesus. (Galacia 4:26; Hebreo 12:22; 1 Pedro 2:6; Apocalipsis 3:12; 14:1; 21:2, 10) Dimteng idi 70 K.P. ti kaudian a pammaneknek a ti Jerusalem ket saan idin a “siudad ti naindaklan nga Ari,” idi a pinaglangalang dagiti buyot ti Roma, kas impadto da Daniel ken ni Jesu-Kristo. (Daniel 9:26; Lucas 19:41-44) Awan met ti impadto dagiti nagsurat iti Biblia wenno ni Jesus a mismo maipapan iti pannakaisubli ti naindagaan a Jerusalem iti naisangsangayan a pabor ni Jehova a Dios a tinagiragsakna idi.​—Galacia 4:25; Hebreo 13:14.