MANAGLABA
Idi tiempo ti Biblia, isu daytoy ti manglaba iti nausaren a pagan-anay ken isu met ti mangasikaso iti baro a tela babaen ti panangpapudaw ken panangpakessenna iti dayta ken panangikkatna kadagita lana manipud iti dayta tapno matinaan. Iti Hebreo, daytoy a termino ket nabatad a nagtaud iti sao a kaipapananna ti “ipayatpayat,” kayatna a sawen, aglaba babaen ti panangipaddapaddak iti saksaka tapno maikkat ti mureng. (Mal 3:2; kitaenyo ti PANAGDIGUS.) Ti Griego a sao a naipatarus kas “agdaldalus kadagiti lupot” (gna·pheusʹ) ket nainaig iti gnaʹphos (prickly teasel; sagaysay a pagkayuskos iti rugit) ken tumukoy iti daydiay mangisagana iti baro a lupot wenno manglaba ken mangkaskas kadagiti narugitan a kawes.
Dagiti agdaldalus iti lupot idi nagkauna a tiempo papudawenda ti pagan-anayda babaen ti pananglaba ken panangikabilda iti pangpapudaw. Nupay kasta, idi dineskribirna ti awan pakayaspinganna a kinapudaw dagiti kawes ni Jesus bayat ti panagbalbaliw ti langana, kinuna ni Marcos: “Simmilap dagiti makinruar a kawesna, adayo a napudpudaw ngem iti mabalin a panangpapudaw kadakuada ti asinoman nga agdaldalus kadagiti lupot ditoy daga.”—Mr 9:3.
Alkali. Iti Hebreo, ti sao maipaay iti alkali ket neʹther, maysa a sodium carbonate, naawagan met iti natron. Maaw-awagan dayta iti “mineral alkali,” tapno maiduma iti “vegetable alkali.” Ti natron ket maysa a natural a grado ti sodium carbonate, a dagiti komersial a grado daytoy ket pagaammo kas soda ash ken sal soda. Ti labutabna no mailaok iti nakapuy nga asido ket naiparipirip iti Proverbio 25:20. Nupay iti sumagmamano a patarus naawagan dayta iti “niter,” saan koma a mapagkamalian nga isu ti agdama a niter, maawagan met iti salitre, a mabalin a potassium wenno sodium nitrate.
Ti mismo nga alkali wenno kas maysa a sangkap ti sabon ket epektibo unay a pagdalus. Gapu itoy a kinapudno, nabilbileg ti kaipapanan ti sasao ni Jehova maipapan iti kinakaro ti basol ti Israel: “Uray no agbuggoka koma iti alkali ken mangalaka iti nakaad-adu a turo, ti biddutmo pudno unay a maysanto a mansa iti sanguanak.”—Jer 2:22.
Daytoy nga alkali ket innala dagiti tattao idi un-unana manipud nagduduma a gubuayan—kadagiti danaw wenno kadagiti naurnong nga alkali idiay Siria, India, Egipto, ken iti igid dagiti makin-abagatan a daya a takdang ti Natay a Baybay. Nupay naar-aramat kas pagdalus, naikuna met a dagiti Egipcio ken ti sabsabali pay inaramatda dayta kas sandi ti lebadura iti panagaramid iti tinapay, kas pangpalukneng iti mailamlambong a karne, kas laok ti suka a pangagas iti sakit ti ngipen, ken naaramat met iti panagembalsamar.
Turo. Ti Hebreo a sao a bo·rithʹ, naipatarus a “turo” (iti sumagmamano a patarus, “sabon”), ket tumukoy iti maysa a “vegetable alkali” a naiduma iti neʹther, ti pagaammo a “mineral alkali.” Agduma dagitoy, saan a gapu iti kemikal a linaonda, no di ket iti gubuayanda. Dagitoy a sasao ket agpada nga agparang iti Jeremias 2:22. No ibatay iti kemikal a linaon dayta, ti turo idi tiempo ti Biblia ket sodium carbonate wenno potassium carbonate, depende no ti mulmula a nakaalaan dagiti dapo ket naimula iti naapgad a daga nga asideg iti baybay wenno naimula iti adayo iti baybay. Tapno maisina dagiti kemikal manipud kadagiti dapo, naipaaruyot wenno nasagat dagitoy babaen iti danum. Daytoy a turo ket naiduma iti moderno a kemikal a maaw-awagan iti lye wenno “turo,” ti napigsa a potassium hydroxide. Ti nagkauna a turo ti managlaba ket saan laeng a naaramat a pagdalus iti lupot (Mal 3:2) no di ket paggugor pay iti metal a kas iti buli ken pirak.—Isa 1:25.
Potasa. Ti Hebreo a sao a bor ket naipatarus a “potasa” (NW), “sabon” (Yg), “turo” (AT), iti Job 9:30. Sadiay naikuna a naaramat a pagdalus iti ima. Naipagarup a daytoy a pagdalus ket mabalin a potassium carbonate wenno sodium carbonate.