Manipud Kinamaladaga Agingga iti Tanem, Ti Kasapulantayo Unay Isut’ Ayat

Ti ayat isut’ kasapulantayo unay. Matay dagiti maladaga no awan dayta. Dagiti lallakay ken babbaket agkapuyda gaput’ kinakurang dayta. Umadu ti sakit no awan dayta. Naisurat dagiti liblibro maipapan iti dayta. Agtitipon dagiti grupo nga agsisinnagid ken agiinnungngo a mangsapsapul iti dayta. Dagiti sine ken pabuya dadaelenda ken ipababada dayta. Dagiti agdenna awaganda dayta ti “panaginnayat” ket ipakitada ti kinaawan pannakaammoda iti dayta. Ti dakes ken naranggas a lubong dina awaten kas saan a ti kakaisuna a kita ti ayat a makaispal iti dayta. Ngem dayta a makaispal nga ayat isu ti kasapulantayo unay.

ITI maysa a seminar iti natauan a relasion, ti nagpalawag insalaysayna ti maysa a kuarto iti ospital a napno kadagiti ulila a maladaga. Iti atiddog a linea dagiti kama, nagsakit dagiti maladaga ket dadduma kadakuada ti natay​—malaksid ti maladaga iti maudi a kama. Nakasalsalun-at. Mariruan ti doktor. Mapakanda amin, madigos, mapapudot​—awan nakaidumaan ti pannakaaywanda. Ngem ti laeng maladaga iti maudi a kama ti agbiag. Bayat ti panaglabas dagiti bulbulan ket maiserrek dagiti kabbaro nga ubbing, isu met laeng ti estoria: Ti laeng ubing nga adda iti maudi a kama ti nasalun-at.

Kamaudiananna naglemmeng ti doktor tapno agsiput. Iti tengnga ti rabii sumrek ti agdaldalus a babai ket lampasuenna ti datar kadagiti im-imana a nakaparintumeng, manipud maysa a pungto agingga iti sabali. No nalpasen, agtakder, aginat, ilutenna ti likudna. Kalpasanna mapan iti maudi a kama, ubbaenna ti ubing, rikosenna ti kuarto a nakaubba iti dayta, arakupenna, kasarsaritana, ken ilillilina. Isublina met laeng iti kamana ket pumanawen. Nagsiput manen ti doktor iti sumaganad a rabii, ken iti sumaganad pay. Tunggal rabii kasta met laeng ti mapasamak. Kanayon a ti ubing iti maudi a kama ti maubba, maarakup, makasarita, ken maayat. Ket kadagiti amin a kabbaro a grupo dagiti maladaga a maiserrek, kanayon a ti ubing iti maudi a kama ti nasalun-at, ket dagiti dadduma agsakitda ken dadduma ti matay.

Kuna ti Psychology Today a “bayat dagiti tawtawen a panagdakkel ti utek, dadduma a kita iti mailibak a panagrikna​—kas ti kurang a pannakaapros ken panangilili ti ina​—ti agbanag iti saan a kompleto wenno nadadael nga irarang-ay ti sistema dagiti neuron a mangtengtengngel iti panangipateg.” Ti ubing masursurona ti ayat manipud iti ina. Iti uneg laeng ti sumagmamano a minutos kalpasan ti pannakaipasngay, addan ti singgalut ti ayat ti ina ken ti ubing. Kalpasan dayta, ti panaginnayat ti mangtaraon iti panangipategda a dua, kas ipakita ti libro a Panangparagsak ti Biag ti Pamiliayo iti panid 101:a

“Maysa nga ina ti agrukob a mangtannawag iti ubing iti kamana, iparabawna ti imana iti barukongna ket naalumamay a gunggonenna ket iyapiringna ti rupana iti rupa ti ubing ket kunaenna, ‘Makitaka! Makitaka!’ Ti ubing, siempre, dina ammo dagita a sasao (a pudno a saan met ketdi a nainkalintegan). Ngem agkuti ken maragsakan, ta mabigbigna a ti timek ti boses ken dagiti mangay-ay-ayam nga im-ima ti nalawag a mangikunkuna iti dayta, ‘Inay-ayatka! Inay-ayatka!’ Daytat’ mapanamnamaan ken makarikna iti talged. Dagiti maladaga ken babassit nga ubbing a maipakitaan iti ayat apresiarenda dayta, ket, iti panangtulad iti dayta nga ayat, agayatda met, nga arakupenda ti tengnged ti ina ken mangipaayda iti nagagar a panangungngo. Maay-ayoda iti makapabileg-puso a ragsak a magun-odanda manipud iti inada kas banag dayta. Mangrugin a masursuroda ti nasken a leksion nga adda ragsak iti mangipaay iti ayat ken iti umawat iti dayta, a babaen iti panagayatda aganida met iti ayat.​—Aramid 20:35; Lucas 6:38.”

Kadagiti adun a tawtawen, naipasdeken ti pannakasapul dagiti maladaga iti ayat babaen kadagiti adu a panagadal. Ti magasin a Scientific American impablaakna daytoy a report: “Ni René Spitz iti New York Psychoanalytic Institute ken dagiti kakaduana a ni Katherine Wolf, innalana ti historia dagiti 91 a nabaybay-an iti pagtaengan a maladaga idiay makindaya nga E.U. ken Canada. Nasarakanda a kanayon a mangipakita dagiti maladaga iti panagdanag ken panagliday. Natiltil ti pisikal a panagdakkelda ket saan a gagangay ti panaglukmegda wenno kimmuttongda pay. Agsinsinnublat dagiti panawen ti saanda a pannakaturog ken pannakariro. Kadagiti 91, impadamag ni Spitz ken Wolf, 34 ti natay ‘nupay adda nasayaat a taraon ken ti naannad a medikal a panangaywan.’”

Kinuna ti maysa a sikiatrista idiay Florida: “Ti ubing a saan a nakagun-od iti umdas a panangungngo wenno panangarakup ti dumakkel a mangisinsina ti bagina, saan a nasinged wenno naatap. . . . Ti pisikal a panagsinnagid ti bagi ti naganak ken ti anak nasken unay iti panangpadakkel iti ubing ta kadagiti dadduma a kaso dagiti ubbing a saan a maungnguan wenno maarakup bayat ti umuna a tawen ti panagbiagda ti saan nga agbiag.”

Kuna ti report maipapan iti nasarakan ni Dr. James Prescott iti National Institute of Health: “Manipud iti pannakaipasngay, adu nga Americano ti malibakan iti maysa a banag a mabalin a manglapped kadakuada nga agbalin a kriminal, agsakit ti isipna wenno naranggas a nataengan. Dayta isu ti panangapros ken ti pisikal a panangipateg​—maysa a kita ti ‘pagragsakan a rikna’ a kasapulan ti tao a kas met iti taraon.” Immanamong ti Psychology Today. Maipapan iti pannakasapul ti maladaga iti panangapros ken panangilili, kunana: “Agsipud ta dagita met laeng a sistema impluensiaanda dagiti sentro ti utek a mainaig iti kinaranggas, . . . ti nalibakan a maladaga mabalin a marigatan a mangtengngel kadagiti naranggas a riknana kas maysa a nataengan.”

Ti Journal of Lifetime Living naminsan kinunana: “Dagiti sikiatrista, iti nakakigkigtot a pannakidangadangda iti sakit ti isip, ti nagkonklusion kamaudiananna a ti kangrunaan a gapu iti sakit ti isip isu ti kinaawan ti panagayat. Ti sikologo dagiti ubbing, a makisupsuppiat maipapan iti naeskediol a pannangan ken ti panangpakan no mabisin, panangbaot ken di panangbaot, ti nakasarak nga awan ti adu a nakaidumaanna la ketdi ta maayat ti ubing. Nasarakan dagiti sikologo a ti ayat ti sungbat iti kinadelingkuente, nasarakan dagiti kriminologo ti sungbat iti krimen, nasarakan dagiti napolitikaan a sientista ti sungbat iti gubat.”

Mabalin a nasarakanda ti sungbat, ngem nalawag a dida inyaplikar dayta. Namakdaar ni Claude A. Frazier a no ti teknolohikal a sosiedad saan a mapagbalin a natauan babaen iti ayat, “ti pamuspusan, kas siguradon a maawatantayo, ket maysa a nasion dagiti siudad a nagbalin a kabakiran iti gura, dagiti pampamilia a nasinasina iti nakaro a panagdadangadang, dagiti agtutubo nga agsapsapul iti paglisian kadagiti droga ken ipapatay, ken ti maysa a lubong a sisasaganan a mangaramid iti sangalubongan a panagsusaid iti aniaman a kanito.”

Kinuna net ni Frazier: “Kas maysa a mangngagas, nasarakak a ti adu a bilang dagiti pasiente a makitak iti inaldaw ti agsagsagaba manipud saksakit nga inimpluensiaan iti pasetna daytoy nga emosional a bisin. . . . Dagiti saksakit a gagangay a nadakamat iti daytoy a konteksto isuda dagiti bambanag a kas ti sakit ti ulo, sakit ti likud, ulser, sakit ti puso. Nupay kasta, dadduma a medikal a managsirarak papaaduenda ti listaan tapno iramanna ti nakalkaldaang a sakit a kas ti kanser.”

No kasano a ti panangipateg iti natauan a relasion ken ti ayat makagunggona iti salun-attayo, ti kinakurang ti pannakikadua ti mabalin a makadangran. Ti rigat ti moderno a panagbiag, nasinasina a pagtaengan, dagiti agsolsolo a nagannak a pampamilia, dagiti nabaybay-an nga annak, ti panagagawa iti namaterialan a bambanag, ti pannakadadael ti moral, ti din panangipateg kadagiti pudno a napapateg a bambanag​—amin dagitoy ti mangnayon iti kinaawan ti talged ken panagliday a mangdadael iti salun-attayo. Inlawlawag pay ni James J. Lynch daytoy iti librona a The Broken Heart​—The Medical Consequences of Loneliness. “Ti baybayadantayo iti ditay pannakaawat iti biolohikal a pannakasapultayo iti ayat ken ti pannakikadua iti padatayo a tao,” kunana, “ti mabalin a maipabaklay kamaudiananna iti pusotayo ken ur-urattayo. . . . Maiparangarang iti puspusotayo ti biolohikal a pakaibatayan ti pannakasapultayo iti naayat a natauan a pannakikadua, isu a ditay inaramid ket pakadangrantayo.”

Ti serum cholesterol mainaig saan laeng nga iti taraon no di ket ti emosional a rigat. Dayta pangatuenna met ti presion ti dara. Ti sakit ti puso isu ti gapu ti 55 porsiento dagiti amin a matmatay idiay Estados Unidos, ket ad-adu ti matay kadagidiay agsolsolo. Kuna ni Lynch: “Ti estadistika ti matmatay iti sakit ti puso kadagidiay nataengan nga Americano a di naasawaan ket makapakellaat​—ti matmatay iti sakit ti puso ket mamindua wenno maminlima a daras a nangatngato kadagiti di naasawaan, agraman dagidiay naidiborsio, nabalo, wenno agwaywayas, ngem kadagiti naasawaan nga Americano.” Ti nabiit pay a sientipiko a panagadal ipamatmatna a ti panagliday mabalin a dadaelenna ti sistema ti pananglapped ti bagi iti sakit, a mamagbalin iti dayta a nalaklaka a makaala iti sakit. Ti panagliday napeggad iti salun-atyo. Uray pay ni Adan nariknana ti kinakurang idiay minuyongan a paraiso. Nakita ti Dios a saan a nasayaat iti tao nga agmaymaysa ket intedna kenkuana ni Eva.​—Genesis 2:18, 20-23.

No maisinatayo iti kasipngetan ken iti aglawlaw a nakaul-ulimek, agbalintayo nga agsisimparat ti panunotna. Masapul ti pannakatignay ti riknatayo tapno mataginayon ti riknatayo. Gaput’ kasasaadtayo a mannakilangen, masapultayo ti panangtignay dagiti dadduma a tattao. Masapultayo ti pannakikadua uray pay no awan ti panagsarita. Masapultayo ti panagsinnukat ti rikrikna. Dagiti makaliwliwa a sasao nasayaatda, ngem dagiti awanan pannakipagrikna a sasao dina bang-aran ti panagliday. Mabalin nga adda komunikasion a naun-uneg pay ngem ti mabalin a maaramidan dagiti sasao.

Kasta ti kaso ti babai a sigagagar a mangmingming iti rupa ti lakayna no mariruan dayta ket iyallatiwna kenkuana ti makaagas a puersa nga adda kenkuana. Wenno ti kaso iti 75-años a lakay nga adda iti intensive-care unit nga ammona a matayen ket addaan laeng ti maysa a simple a kalikagum​—a ti asawana iti 48 años ti agtalinaed iti sibayna. Ket inaramidna dayta, a kanayon ti panangaprosna ti imana, a mangiyallatiw iti natalna a kinaulimek kenkuana a lab-awanna ti pannakabalin dagiti sasao. Wenno iti naun-uneg pay, ti nars a siaalumamay a mangiggem iti ima ti maysa a lalaki nga awanen ti puotna ket ti panaganges babaen iti makina pabannayatenna ti bitik ti puso ken pababaenna ti presion ti dara, isu a mamagbalin iti maysa a mangapresiar iti pannakabalin ti panangsagid ti tao.

“Ayatem ti kaarrubam a kas iti bagim, kuna ni Jesus, a nagadaw manipud iti Mosaiko a Linteg. (Marcos 12:31; Levitico 19:18) Daytoy dina kayat a sawen ti panangdayaw iti bagi wenno panangipamaysa iti bagi. Imbes ketdi, ti panangbigbig kadagiti biddut, panagbabawi, panangdawat iti pammakawan, panangpadas nga agaramid iti nasaysayaat​—daytoy a pamay-an ti mangipalubos kadatayo a mangraem iti bagitayo met laeng ken makagun-od iti pammakawan ti Dios. “Gapu ta malagipna a datayo tapuktayo,” pakawanennatayo a buyogen ti panangngaasi, ket ti pammakawanna ti mangpalag-an iti pannakarikna ti basol a mabalin nga ipabaklaytayo kadagiti dadduma, isu a mangdadael iti relasiontayo kadakuada. (Salmo 103:14; 1 Juan 1:9) Gapuna iti kastoy a pamay-an mabalintayo nga awaten ti bagitayo met laeng, ayaten ti bagitayo met laeng, ken kalpasanna ayaten dagiti sabsabali a kas iti bagitayo met laeng. Ayatenyo ti bagiyo a di mangkalikagum iti kinanaan-anay iti bagiyo; ayatenyo dagiti sabsabali a di kalkalikaguman ti kinanaan-anayda.

Daytoy a kita ti ayat ti madepinar a kasayaatan babaen iti aramiden ken saan nga aramiden dayta: “Ti ayat managitured ken nalaing. Ti ayat awan apalna, saan a napasindayag, saan a natangsit, saan a naalas ti panagkukuana, saan nga agimbubukodan, saan nga agluksaw, saanna nga ikankano ti maysa a pannakaranggas. Saanna a pagragsakan ti kinakillo, ngem makipagrag-o iti kinapudno. Isuamin sagabaenna, isuamin patienna, isuamin inanamaenna, isuamin ituredna. Ti ayat saan a maibus uray kaano.”​—1 Corinto 13:4-8.

Kayatyo kadi ti maayat iti daytoy a nakaskasdaaw a pamay-an? Ngarud imulayo dayta tapno apitenyo. Garawenyo dayta a kas ti pananggarawyo ti piskelyo. Padakkelenyo, parang-ayenyo, agingga a mapunnokayo, ket agbalin a ti kinataoyo. Kalpasanna paneknekanyo a sibibiag dayta babaen kadagiti naayat nga ar-aramid. “Mangtedkayo,” kinuna ni Jesus, “ket maikkankayto. Sukat a naimbag, napempen, nasedsed ken agliplipias ti maitedto met iti saklotyo. Ta ti rukod a pangrukodyo isunto met laeng ti pakarukodanyo.” (Lucas 6:38) Babaen ti pannangted tignayenyo dagiti dadduma a mangted, ket makiraman ti amin iti rag-o. Kas kinuna met ni Jesus: “Naragragsak ti mangted ngem ti umawat.” (Aramid 20:35) Ti kadakkelan a porma iti pannangted isu ti panangipaayyo iti bagiyo​—ti tiempoyo, atensionyo, pannakipagriknayo, pannakaawatyo. “Tratuenyo dagiti dadduma a kas ti kayatyo a panangtratoda kadakayo.” (Mateo 7:12, The New English Bible) Makisaritakayo. Makiramankayo kadagiti rikriknada, kadagiti rag-oda, ken kadagiti pay ladingitda. Ken kangrunaan ngem amin, ipaayyo ti bagiyo iti Dios.​—Salmo 40:7, 8; Hebreo 10:8, 9.

Kuna ti Biblia a ti “Dios ayat.” (1 Juan 4:8) Adut’ agkedked a, ‘No ti Dios ayat, apay a palpalubosanna ti kinadakes?’ Panggepna ti panangipatingga iti amin a kinadakes, ngem isut’ agtaktak gapu iti ayatna kadatayo: “Saan a namayamay ni Jehova maipapan iti karina, kas iti panangibilang dagiti dadduma iti kinabayag no di ket agur-uray a siaanus gapu kadatayo a dina kayat a mapukaw ti uray siasino, no di ket agturongda koma amin iti panagbabawi.” (2 Pedro 3:9) Gapu iti asina palpalubosanna ita ti kinadakes, tapno dagiti agbabawi sardengandan ti mangaramid iti dayta ket agbiagda. (Ezequiel 33:14-16) Ngem iti umiso a tiempona ipatinggananto ti kinadakes babaen ti panangdadaelna kadagidiay a mangitultuloy a mangaramid iti dayta. Ipatinggananto ti gubat babaen ti panangipatinggana kadagiti mananggargari iti gubat, ipatinggana ti krimen babaen ti panangipatinggana kadagiti kriminal, ipatinggana ti polusion babaen ti panangipatinggana kadagiti manangrugit, ken ipatinggana ti nakaro nga imoralidad, panangrames, incesto, ken kinadakes babaen ti panangipatinggana kadagidiay a mangipilit iti panangaramid kadakuada. Amin a kinadakes agpatingganto inton ipatingga ti Dios dagiti amin nga agar-aramid iti kinadakes. Iti panangaramidna iti kasta ipakpakitana ti ayat kadagidiay nga agtarigagay nga agbiag iti talna ken kinalinteg. (Salmo 37:10, 11; Proverbio 2:21, 22) Kas pagaammo ti siasinoman a hardinero, masapul a maikkat dagiti ruot sakbay nga umadu dagiti sabsabong.

Gapu ta ti Dios ayat, pinarsuana ti daga ket inkabilna ti tao iti dayta ket impaayna ti kinawadwadna kadagiti amin, agpadpada kadagiti naimbag ken dakes: “Ta paruarenna ti initna kadagiti dakes ken kadagiti naimbag ket pagtudoenna kadagiti nalinteg ken nakillo.” (Mateo 5:45) Gapu ta ti Dios ayat, ipatinggananto ti sakit ken ipapatay. Isut’ nangipaayen iti pamay-an a pakaisalakanan ti amin a sangatauan: “Ta kasta la unay ti panagayat ti Dios iti lubong nga intedna ti Anakna a bugbugtong, tapno amin a mamati kenkuana saan a mapukaw no di ket adda biagna nga agnanayon.” (Juan 3:16) Gapu ta ti Dios ayat, “ipatalgedna ti ayatna kadatayo agsipud ta idinto a managbasoltayo pay laeng, ni Kristo natay gapu kadatayo.” (Roma 5:8) Umariwekwek dagiti manglalais iti Dios gapu iti panangipalubosna iti kinadakes uray pay no tagtagiragsakenda ti panangaramid iti dayta, ngem dagidiay nga agyamyaman iti ayatna naiduma ti isusungbatda: “Datayo agayattayo, agsipud ta isu inayatnatayo nga immuna.”​—1 Juan 4:19.

Iti daytoy a lubong, adda kinakurang iti ayat iti Dios ken adda kinakurang iti ayat iti kaarruba, ngem awan ti kinakurang ti ayat ti Dios a maipaay iti tao. Ket ti ayatna kadatayo ti kasapulantayo unay.

[Dagiti Footnote]

[Blurb iti panid 4]

“Babaen ti panagayatda apitenda met ti ayat”

[Blurb iti panid 5]

“Ti kangrunaan a makagapu iti sakit ti isip isu ti kinakurang iti ayat”

[Blurb iti panid 6]

Masapul ti pannakatignay ti riknatayo tapno mataginayon ti riknatayo

[Blurb iti panid 7]

Makiramankayo kadagiti rikriknada, kadagiti rag-oda, uray kadagiti ladingitda