No Ania ti Kaipapanan ti Ayat ti Dios
“Ta daytoy ti ayat ti Dios, a tungpalentayo koma dagiti bilbilinna.”—1 JUAN 5:3.
NO MAIPAPAN iti obligasion a dagiti tattao masapul a dayawenda ti Dios, kinuna ni Jesus: “Ayatem ni Jehova a Diosmo iti amin a pusom ken iti amin a kararuam, ken iti amin nga isipmo.” (Mateo 22:37) Kasano nga idemostratayo daytoy nga ayat? Sumungbat ti Biblia: “Ta daytoy ti ayat ti Dios, a tungpalentayo koma dagiti bilbilinna.” (1 Juan 5:3) Ania ti naimbag a resultana kadagidiay nga agtungpal? Kinuna ni Juan: “Ti agtalinaed iti ayat, agtaeng iti Dios ket ti Dios agtaeng kenkuana.”—1 Juan 4:16b.
2 No inay-ayattayo ti Dios, ditay ited ti panagdayawtayo iti aniaman a parsua, sibibiag wenno natay, no di ket iti Dios laeng. (Lucas 4:7, 8) Ni apostol Pedro, ken uray pay ti maysa nga anghel, dida kayat a dayawen ida dagiti tattao. (Aramid 10:25, 26; Apocalipsis 22:8, 9) Kasta met, impakita ni Jesus a ti inana, ni Maria, saan koma a maipaayan iti aniaman a panagdayaw, ta dayta maipaay laeng iti Dios. (Lucas 11:27, 28; Juan 2:3, 4; Apocalipsis 4:11) Ti di umiso a panangiturong iti panagdayaw ti maysa ket agbanag iti pannakisuppiat kadagiti bilin ti Dios, ta “awan ti tao a makabalin nga agserbi iti dua nga appo.”—Mateo 6:24.
Ti Panangusar iti Krus iti Relihion
3 Addada met dagiti awanan biag a bambanag a no madaydayaw mabalin a mangiturong iti pananglabsing kadagiti bilin ti Dios. Kadagiti kalalatakan isu ti krus. Bayat ti adun a siglo daytat’ inus-usaren dagiti tattao iti Kakristianuan kas paset iti panagdayawda. Ti The New Encyclopædia Britannica awaganna ti krus a “ti kangrunaan a simbolo iti relihion a Kristiano.” Iti maysa a kaso iti korte idiay Grecia, ti Greek Orthodox Church imbagana pay a dagidiay a di mangawat iti ‘Nasantuan a Krus’ ket saanda a Kristiano. Ngem ti kadi krus ket maysa a simbolo a Kristiano? Sadino ti naggappuanna?
4 Ti instrumento a nakatayan ni Jesus ket naibaga kadagiti sasao iti Biblia kas ti adda idiay Mateo 27:32 ken 40. Sadiay ti Griego a sao nga stau·rosʹ ket naipatarus a “krus” kadagiti nadumaduma nga Ingles a Biblia. Ngem ania ti kaipapanan ti stau·rosʹ idi umuna a siglo idi naisurat ti Griego a Kasuratan? Kunaen ti An Expository Dictionary of New Testament Words, ni W. E. Vine: “Ti stauros . . . kaipapananna, nangnangruna, maysa a nalinteg a poste wenno kayo. Kadagita dagiti lallaki a managdakdakes mailansada a mapapatay. Agpadpada ti nagan nga [stau·rosʹ] ken ti berbo nga stauroō, ilansa iti maysa a kayo wenno poste, ket orihinal a nailasinda manipud iti eklesiastikal a porma a krus a dua a kayo a nagkinnuros. Ti itsura ti naud-udi nagtaud iti kadaanan a Caldea, ket nausar kas simbolo ni Tammuz (a dayta ti itsura ti mistiko a Tau, ti umuna a letra ti naganna) iti dayta a pagilian ken kadagiti kabangibang a dagdaga, agraman ti Egipto.”
5 Ituloy a kunaen ni Vine: “Idi agtengnga iti maika-3 a siglo A.D. dagiti ig-iglesia simminadan manipud, wenno tiniritirdan, dagiti dadduma a doktrina iti Nakristianuan a pammati. Tapno maparang-ay pay ti kinalatak ti apostata nga organisasion dagiti klero naawat dagiti pagano kadagiti iglesia uray no saan a nagbalbaliw ti pammatida, ket napalubosanda a mangtaginayon kadagiti pagano a tanda ken simbolo. Gapuna ti Tau wenno T, iti masansan a pormana, a nakababa ti pakurosna, inawatda a mangitakder iti krus ni Kristo.”
6 Ti The Companion Bible, iti sidong ti paulo a “Ti Krus ken ti Pannakailansa,” kunaenna: “Ti Ingles a saotayo a ‘cross’ ket maysa a patarus ti Latin a crux; ngem ti Griego nga stauros dina kaipapanan ti crux a kas ti sao a ‘baston’ dinan kaipapanan ti ‘sarukod.’ Inusar ni Homer ti stauros kas ordinario a poste wenno kayo, wenno ti maymaysa a pedaso a troso. Ket daytoy ti kaipapanan ken ti pannakausar ti sao iti intero a Griego a sursurat. Pulos a dayta dina kaipapanan ti dua a pedaso a troso a nagkinnuros. . . . Awan ti masarakan iti Griego a B[aro] a T[ulag] a mangipamatmat ti dua a pedaso a troso.”
7 Ti sabali pay a Griego a sao, ti xyʹlon, ket nausar iti Biblia a mangtukoy iti instrumento a nakatayan ni Jesus. Daytoy a sao tumulong a mangipakita a ti stau·rosʹ ket maysa a nalinteg a poste nga awanan iti kuros. Kas kunaen ti The Companion Bible “Ti sao a [xyʹlon] . . . kaaduanna kaipapananna ti maysa a pedaso a nagangon a teddek, wenno troso, a maipaay a sungrod wenno maipaay iti dadduma a panggep. . . . Gapu ta daytoy naud-udi a sao a [xyʹlon] ket nausar a maipaay iti immun-una nga stauros, dayta ipakitana a ti kaipapanan ti tunggal maysa ket agpareho. . . . Gapuna nausar ti sao a [xyʹlon] . . . a mainaig iti wagas ti ipapatay ti Apotayo, ken naipatarus a ‘kayo’ idiay Aramid 5:30; 10:39; 13:29; Galacia 3:13; 1 Pedro 2:24 [King James Version].”
8 Kunaen ti Pranses a Dictionnaire Encyclopédique Universel (Encyclopedic Universal Dictionary): “Nabayagen a mamatitayo a ti krus, a maibilang a relihiuso a simbolo, ket nangnangruna a maipaay kadagiti Kristiano. Saan a pudno daytoy.” Kunaen ti libro a Dual Heritage—The Bible and the British Museum: “Mabalin a makigtotkayo a makaammo nga awan ti masarakan a sao a kas ti ‘krus’ iti Griego a Baro a Tulag. Ti sao a naipatarus a ‘krus’ ket kankanayon nga isu ti Griego a sao nga [stau·rosʹ] a kaipapananna ‘kayo’ wenno ‘nalinteg a poste.’ Ti krus ket saan a dati a Nakristianuan a simbolo; daytat’ naggapu iti Egipto ken ni Constantino.” Kunaen ti New Catholic Encyclopedia: “Ti pannakailadawan ti makasubbot nga ipapatay ni Kristo iti Golgotha ket saan a makita iti simboliko nga arte kadagiti immuna a siglo iti panawen Kristiano. Dagiti immuna a Kristiano, a naimpluensiaan iti panangiparit ti Daan a Tulag kadagiti kinitikitan a ladladawan, nagkedkedda a mangiladawan uray pay ti nausar iti [ipapatay] ti Apo. . . . Ti krus nangrugi a nailadawan idi panawen ni Constantino.”
Krus ni Constantino
9 Ni Constantino isu ti Romano nga emperador a nangangay ti Konsilio iti Nicaea idi 325 K.P. ken nangimpluensia iti dayta a manganamong iti di nainkasuratan a doktrina a ni Kristo ket Dios. Inaramidna daytoy tapno pagkaykaysaenna ti imperiona a pagano ken dagiti apostata a Kristiano. Maipapan kenkuana kunaen ti The New Encyclopædia Britannica: “Iti karabiianan ti panagballigi ni Constantino iti Maxentius idi 312, isut’ nakakita ti maysa a sirmata iti ‘nailangitan a pagilasinan’ iti krus, a patienna a maysa a nadiosan a kari iti panagballigina.” Kunaenna pay a kalpasan dayta intultuloy ni Constantino ti panangparang-ay iti panagdayaw iti krus.
10 Nupay kasta, mangipaay kadi ti Dios ti maysa a pagilasinan iti pagano a pangulo a saan a mangar-aramid iti pagayatan ti Dios, ken aglallalo no daytat’ maysa a pagano a tanda? Binababalaw ni Jesus dagiti kailianna met laeng gapu iti panagtarigagayda iti pagilasinan. (Mateo 12:38-40) Kasta met, daytoy a pagano nga agturay ket mangibukbukbok iti dara babaen kadagiti kampilan a maipaay iti napolitikaan a kinatan-ok ken, kadagiti napolitikaan a gakat, inyurnosna ti pannakapapatay dagiti kakabagian ken dadduma a kakaduana. Maisupadi iti dayta, kinuna ni Jesus: “Ti pagariak saan a paset daytoy a lubong. Ta no paset koma daytoy a lubong ti pagariak, dagiti adipenko makibakalda koma.” (Juan 18:36) Dayta ti makagapu no apay nga imbilinna ken Pedro: “Isublim ti kampilanmo iti kalubanna, ta isuamin dagiti mangaramat iti kampilan mataydanto iti kampilan.”—Mateo 26:52.
11 Kunaen ti libro nga Strange Survivals maipapan ken Constantino ken ti krusna: “Awan duadua nga adda panggep iti kababalinna; ti simbolo nga impasdekna pinennekna dagiti Kristiano iti buyotna iti maysa a dasig, ken dagiti [pagano] a Gauls iti sabali a dasig. . . . Kadagiti naud-udi daytat’ pakabigbigan iti anamong ti init a diosda,” ti init a dios a daydayawenda. Saan, ti ‘nailangitan a pagilasinan’ ni Constantino awan ti pakainaiganna iti Dios wenno ni Kristo no di ket napeklan a kinapagano.
Daydayawen ti Instrumento a Nakatayan?
12 Uray pay no ditay ikankano ti pammaneknek ket ipapantayo a ni Jesus ket natay iti maysa a krus, masapul kadi a daydayawen dayta? Saan, ta ni Jesus ket napapatay kas maysa a kriminal, kas ti lalaki a nailansa iti sibayna, ket ti wagas nga ipapatayna ti kadadaksan a pamay-an ti di umiso a panangirepresentar kenkuana. Dagiti immuna a Kristiano saanda a minatmatan ti instrumento a nakatayanna a sagrado. Ti panangdayaw iti dayta kaipapananna ti panangidayaw iti dakes nga aramid a napasamak iti dayta, ti pannakapapatay ni Jesus.
13 No ti ingungotenyo a gayyem napapatay gapu iti ulbod a pammabasol, mangaramidkayo kadi ti maysa a ladawan iti instrumento a nakatayanna (ipapantayon maysa a tali ti manangbitay wenno silya elektrika wenno maysa a paltog iti firing squad) ket kalpasanna bisituen dayta a ladawan, mangsindi ti kandila iti sango dayta, wenno iyukkoryo iti tengngedyo kas sagrado nga arkos? Di nakapapati dayta. Kasta met, ti panangdayaw iti krus. Ti kinapudno a ti krus ket pagano ti nagtaudanna pagbalinenna laeng a dakdakes pay dayta a banag.
14 Ti panangdayaw iti krus ket saan a Nakristianuan. Dayta dina ipakita ti ayat iti Dios wenno ken ni Kristo no di ket laisenna ti itaktakderanda. Dayta labsingenna ti bilin ti Dios a maibusor iti idolatria. Idaydayaw dayta ti maysa a pagano a simbolo a nagpammarang a kas Nakristianuan. (Exodo 20:4, 5; Salmo 115:4-8; 1 Corinto 10:14) Ti panangibilang ti pagano a simbolo kas sagrado labsingenna ti bilin ti Dios: “Saankay a makikadua iti sangol kadagiti saan a mammati. Ta ania ti pakikaduaan ti kinalinteg iti kinakillo? . . . ‘Saanyo a sagiden ti aniaman a di nadalus’”—2 Corinto 6:14, 17.
Panangsalimetmet iti Naipaltiing a Sao
15 Kunaen dagiti iglesia a dagiti aramid a kas ti panagdayaw iti krus ket paset iti “sagrado a tradision.” Ngem no ti tradision maisuppiat iti Sao ti Dios, dagidiay agayat iti Dios laksidenda ti tradision. Ti pudno a kasapulantayo iti pudno a panagdayaw ket nairamanen iti Sao ti Dios. Kas insurat ni Pablo ken ni Timoteo: “Ket nanipud idi kinaubingmo naammuam dagiti nasantuan a sursurat, a makabalin a mamagsirib kenka a maipaay iti pannakaisalakan gapu iti pammati ken Kristo Jesus. Isuamin a Kasuratan nga impaltiing ti Dios isu met ti naimbag a pakasursuruan, pakatinggaran, pakababalawan ken pakaadalan iti kinalinteg, tapno ti tao ti Dios naan-anay koma ket masursuruan a naimbag iti isuamin nga aramid a nasayaat.” (2 Timoteo 3:15-17) Awan ti masarakan iti Biblia nga agkuna a dagiti tradision a maikontra iti Sao ti Dios ket kasapulan a maipaay iti pannakaisalakan.
16 Ti panagsuppiat ti Kasuratan ken ti tradision ti tao ket saanen a baro. Bayat ti tiempo ti pannakakompleto ti naipaltiing a Hebreo a Kasuratan agingga iti iyaay ni Jesus, adu ti innayon dagiti Judio a relihiuso a papangulo a naisao a tradision, a kamaudiananna daytat’ insuratda nga awan panangipaltiing ti Dios. Dagidiay a tradision masansan a maisuppiatda iti Kasuratan. Gapuna imbaga ni Jesus kadagiti relihiuso a papangulo: “Apay-apay salungasingenyo met ti bilin ti Dios gapu kadagiti tradisionyo? . . . Pinukawyo ti kapapay-an ti bilin ti Dios gapu iti tradisionyo.” Inyaplikarna ti Sao ti Dios kadakuada idi kinunana: “Ngem barengbareng ti panagdayawda kaniak, ta isursuroda dagiti sursuro a bilbilin dagiti tattao.” (Mateo 15:1-6, 9) Iti panangisursurona, pulos a saan a nagadaw ni Jesus kadagita a tradision. Ti pangawisna isu ti naipaltiing a naisurat a Sao ti Dios.—Mateo 4:4-10; Marcos 12:10; Lucas 10:26.
17 Saan a binaybay-an ti Dios ti panangitalimeng “iti sao iti biag” kadagiti di natalged a manangsalimetmet kadagiti relihiuso a tradision. (Filipos 2:16) Imbes ketdi, babaen iti nabileg a nasantuan nga espirituna, impaltiingna ti pannakaisurat ti Biblia tapno “gapu iti panangliwliwa dagiti Kasuratan maaddaantayo koma iti inanama.” (Roma 15:4) Ti panangikuna a saan a kompleto ti Biblia ken masapul met nga agpannuraytayo kadagiti di natalged a kapanunotan dagiti imperpekto, di napaltiingan a tattao ket panangilibak iti pannakabalin ti Dios. Sigurado, ti mannakabalin-amin, nakaskasdaaw a Namarsua iti uniberso mabalinanna ti mangisurat iti maysa a libro! Ket inaramidna daytoy tapno maaddaantayo iti natibker a sinipete a panginanamaantayo ket saantayo nga agpannuray kadagiti tradision ti tao a mangiturong ti pananglabsing dagiti tattao iti bilbilin ti Dios. Gapuna, kunaen ti Sao ti Dios: “Dikay lumbes iti adda a naisurat.” (1 Corinto 4:6) Dagiti pudno nga agayat iti Dios tungpalendanto dayta a balakad.—Kitaenyo met ti Proverbio 30:5, 6.
“Tungpalenyo dagiti Bilbilinna”
18 “Ta daytoy ti ayat ti Dios, a tungpalenyo koma dagiti bilbilinna,” kunaen ti 1 Juan 5:3. No dagiti relihiuso a papangulo pakapuyenda dagidiay a bilbilin, wenno dida ikankano ida, wenno sukatanda kadagiti agsusuppiat a tradision dagiti tattao, iturturongda dagiti pasurotda a maikontra iti pagayatan ti Dios. Kas pangarigan, usigenyo ti kangrunaan a prinsipio iti Kinakristiano: ti ayat. Dayta ket napateg a paset iti sursuro ni Jesus. Kinunana: “Ayatem ti padam a tao a kas iti bagim.”—Mateo 22:39.
19 Kasano kapateg daytoy nga ayat ti kaarruba? Insuro ni Jesus a dagiti pudno a Kristiano mailasinda babaen iti ayatda iti maysa ken maysa. Kinunana: “Maysa a bilin a baro ti itdek kadakayo, tapno agayan-ayatkayo iti maysa ken maysa; kas iti panagayatko kadakayo, kasta met agayan-ayatkay koma iti maysa ken maysa. Gapu itoy mailasindanto a dakayo ti adalak, no adda ayatyo iti maysa ken maysa.” (Juan 13:34, 35) Pudno, ti Linteg iti Israel idi ugma inramanna ti bilin a “mangayat iti pada a tao a kas iti bagim.” (Levitico 19:18) Ngem ti baro maipapan iti bilin ni Jesus isu ti ebkas a, “kas iti panagayatko kadakayo.” Daytoy ti nangipaay iti dakdakkel a pannakabalin ti Nakristianuan nga ayat, ta ti maysa a Kristiano masapul a situtulok a mangipaay iti biagna a maipaay iti padana a manamati, kas ti inaramid ni Jesus.
20 Gapuna, dagiti pudno nga ad-adipen ti Dios itatta mailasinda babaen iti di maisin, mamagkaykaysa nga ayat iti internasional a kasaknap. Siasino iti tiempotayo ti mangidemostra iti kasta a panagtulnog iti bilbilin ti Dios maipapan iti ayat? Siasino dagiti naidadanes, naibalud, naikabil kadagiti kampo konsentrasion, wenno napapatay gapu ta saanda a mangitag-ay iti kampilan a maibusor kadagiti padada a manamati—wenno uray pay dagiti di manamati—kadagiti dadduma a nasnasion? Sumungbat ti rekord iti historia daytoy a siglo: dagiti laeng Saksi ni Jehova.
21 Iti kasumbangirna, dagiti relihion iti Kakristianuan kankanayonen a lablabsingenda dagiti bilin ti Dios maipapan iti ayat. Kadagiti amin a gubgubat daytoy a siglo, ti klero dagiti iglesia iti Kakristianuan inturongda dagiti tattaoda nga agrurupak kadagiti pagbabakalan ken agpipinnatayda iti maysa ken maysa iti minilion. Dagiti Protestante papatayenda dagiti padada a Protestante, dagiti Katoliko papatayenda dagiti padada a Katoliko, ngem aminda kunaenda a Kristianoda. Ngem kunaen ti Sao ti Dios: “No adda agkuna: ‘Siak ayatek ti Dios,’ ket guraenna ni kabsatna, isu ti naulbod. Ta ti saan nga agayat iti kabsatna, isu a nakitana, saanna a mabalin nga ayaten ti Dios, isu a dina nakita. Ket daytoy a bilin a naadda kadatayo nagtaud kenkuana, a ti agayat iti Dios, ayatenna met koma ni kabsatna.”—1 Juan 4:20, 21.
22 Kunaen ti Sao ti Dios: “Iti daytoy maiparangarang dagiti annak ti Dios ken dagiti annak ti Diablo: Siasinoman a saan nga agaramid ti kinalinteg, saan a tao ti Dios, uray ti di agayat ken kabsatna. . . . Agayan-ayattayo koma; saan a kas ken ni Cain nga iturayan ti dakes ket pinatayna ni kabsatna.” (1 Juan 3:10-12) Dagiti iglesia iti Kakristianuan kunaenda nga annak ida ti Dios, ngem saan ida nga annak ti Dios, ta kasta unay ti panangsalungasingda iti bilbilin ti Dios maipapan iti ayat ken ‘papatayenda dagiti kakabsatda.’ Mabalin laeng a dagitoy ti annak “ti dakes.” Gapuna, balakadan ti Sao ti Dios dagiti napasnek kadagita a relrelihion: “Rummuarkayo kenkuana, O tattaok, tapno dikay mairaman kadagiti basbasolna, ken tapno saanyo nga awaten dagiti saplitna.” (Apocalipsis 18:4) Di agbayag ibanagton ti Dios ti panangukomna kadagiti amin nga ulbod a relihion. Dagidiay nga agtalinaed kadakuada sagabaendanto ti pagtungpalanna. (Apocalipsis 17:16) Iti kasumbangirna, “ti agaramid iti pagayatan ti Dios agtalinaed iti agnanayon.”—1 Juan 2:17.
Kasano ti Isusungbatyo
◻ Apay a ti Ingles a sao a “cross” ket di umiso a patarus iti Griego a sao nga stau·rosʹ?
◻ Sadino ti nagtaudan ti panagdayaw iti krus, ken apay a masapul a laksidentayo dayta?
◻ Ania a padron ti impasdek ni Jesus maipapan kadagiti relihiuso a tradision?
◻ Ania a pammaneknek ti mangilasin kadagidiay a mangtungtungpal kadagiti bilin maipapan iti nainkabsatan nga ayat?
[Salsaludsod]
1. Kasano ti panangidemostratayo iti panagayat iti Dios, ket anianto ti pagbanaganna?
2. Siasino laeng ti masapul nga umawat iti panagdayaw?
3. Kasano ti panangmatmat ti Kakristianuan iti pannakausar ti krus?
4, 5. (a) Ania ti kunaen ti diksionario maipapan ti sao nga stau·rosʹ, a naipatarus a “cross” iti dadduma nga Ingles a Biblia? (b) Sadino ti nagtaudan ti panangusar iti krus?
6, 7. (a) Manipud iti ania a timmaud ti sao a “krus,” ken apay a ti pannakausarna iti Ingles a Biblia saan a nainkalintegan? (b) Kasano ti panangusar ti Biblia iti sao a xyʹlon paneknekanna a ti stau·rosʹ ket maysa a nalinteg a kayo?
8. Ania ti kunaen dagiti dadduma a gubuayan maipapan iti krus ken ti nagtaudanna?
9. Kasano a nainaig ni Emperador Constantino iti krus?
10. Apay a saan a nainkalintegan wenno Nainkasuratan ti mamati a ti Dios wenno ni Kristo ket nangited iti maysa a “pagilasinan” ken Constantino a pakairamanan ti maysa a krus?
11. Ania ti nangtignay ken ni Constantino a mangparang-ay ti panangusar ti krus?
12, 13. Maipaay kadagiti ania a dadduma a rason a saan a dayawen ti krus?
14. Ania a konklusion maipapan iti krus ti masapul a magtengan gapu kadagiti pammaneknek ti lubong ken iti Biblia?
15. Apay a laksidentayo koma dagiti tradision a maisuppiat iti Sao ti Dios?
16. Ania ti kinuna ni Jesus kadagiti Judio a relihiuso a papangulo maipapan kadagiti tradisionda?
17. Apay a makapagtalektayo iti Biblia a maysa a natibker a sinipete a maipaay iti inanamatayo?
18. No pudno nga inay-ayattayo ti Dios, ania a bilin ti masapul a tungpalentayo?
19. (a) Kasano kapateg kadagiti pudno a Kristiano ti panagayat iti maysa ken maysa? (b) Iti ania a pamay-an a ti “baro a bilin” nga inted ni Jesus maipapan iti ayat ket naiduma iti daan a bilin?
20. Siasino ti ilasin ti rekord ti historia daytoy a siglo a mangtungtungpal iti bilin nga “agayat iti maysa ken maysa”?
21. Ania a rekord ti naaramiden dagiti iglesia iti Kakristianuan maipapan iti bilin nga ayaten dagiti pada a manamati?
22. Sigun iti depinasion iti 1 Juan 3:10-12, makin-annak kadagiti ig-iglesia iti Kakristianuan, ken apay?
[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 25]
DAGITI NAGTAUDAN TI KRUS
Nabayagen sakbay ti panawen Kristiano, dagiti adu a porma ti krus ket maus-usaren iti ngangngani isuamin a paset iti daga kas relihiuso a simbolo
Ti Crux Ansata ket us-usarenen dagiti Egipcio idi ugma kas simbolo iti masanguanan a biag
Ti Crux Quadrata isimbolona dagiti uppat nga elemento a sadiay mapapati a naparsua dagiti amin a bambanag
Ti Crux Gammata ket maipagarup a simbolo iti apuy wenno ti init; gapuna, iti biag
Ti Latin a krus ket nalatak iti Kakristianuan
Daytoy a krus ket maysa a monogram dagiti umuna a dua a letra a Griego iti sao a “Kristo”
[Ladawan iti panid 24]
Natay ni Kristo iti nalinteg a kayo, saan nga iti maysa a krus
[Dagiti ladawan iti panid 26, 27]
“Ipaduyakyakda nga ammoda ti Dios, ngem gapu kadagiti ar-aramidda tallikudanda.”—Tito 1:16