GALILEA, BAYBAY TI
Dan-aw a tamnay ti danumna a masakupan ti makin-amianan a Palestina a naawagan met iti Baybay ti Kinneret (Nu 34:11), Danaw ti Genesaret (Lu 5:1), ken Baybay ti Tiberias (Jn 6:1). (Ti Griego a sao a naipatarus a “baybay” mabalin a kaipapananna met ti “danaw.”)—MAPA, Tomo 2, p. 740; LADAWAN, Tomo 1, p. 336, ken Tomo 2, p. 740.
Rukod ken Kasasaadna. Ti Baybay ti Galilea ket adda iti promedio a 210 m (700 pie) iti babaen ti patar ti Baybay Mediteraneo ken paset ti Yuyeng a Ginget ti Jordan. Ti kaadalman a pasetna ket agarup 48 m (157 pie). Manipud amianan agingga iti abagatan, daytoy a danum ket napattapatta nga addaan kaatiddog a 21 km (13 mi), a ti kaakabaan a pasetna ket agarup 12 km (7.5 mi). Depende iti paniempo, agbaliwbaliw ti maris dagiti nalitnaw a danum ti Baybay ti Galilea manipud berde agingga nga umasul, ket ti kalkalaingan a temperatura ti danum manipud 14°C. (57°F.) iti Pebrero agingga iti 30°C. (86°F.) iti Agosto. Daytoy a dan-aw ti kangrunaan a pagtintinnagan ti danum ti Karayan Jordan.
Ti lansad ti Baybay ti Galilea ket kas iti nagdakkelan a palanggana. Iti makindaya nga igidna adda ti napasdok nga apug a bato a bantay a nakalupkopan iti lava, a ti kangatona ket dumanon iti agarup 610 m (2,000 pie). Ngem saan unay a napasdok dagiti bantay iti laud. Ti Baybay ti Galilea ket dandani napalikmutan kadagiti turod ken bambantay, malaksid kadagiti tanap iti Jordan, kayatna a sawen, ti disso a sadiay ti karayan ket agayus nga agtinnag iti dan-aw iti makin-amianan nga ungto ken iti disso a pagtultuloyan ti panagayusna iti abagatan a laud. Ti lugar iti amianan ket aduan kadagiti dadakkel a basalto a batbato. Saan unay nga adayo iti abagatan ti siudad ti Tiberias iti makinlaud a takdang, adda dagiti napudot nga ubbog ti asupre a nabayagen nga agdindinamag gapu kadagiti makaagas a kalidad ti danumna. Ti maysa kadagiti pito nga ubbog sadiay ket nakapudpudot ta addaan iti temperatura a 58°C. (136°F.)
Klima. Ti nabara a klima iti aglikmut ti Baybay ti Galilea ket makatulong iti panagtubo dagiti mula iti napudot a lugar, a pakairamanan ti lotus a siitan, palma, ken mulmula a tayum. Adda dagiti masarakan a pag-ong, bassit nga udang, ken dagiti sandhopper kadagiti igid ti danaw. Adu dagiti tumatayab ken ikan. Idi maika-19 a siglo, napaliiw ti naturalista a ni H. B. Tristram: “Ti napuskol a pangen ti ikan iti Baybay ti Galilea ket narigat a panunoten dagidiay saan pay a nakasaksi kadagita. Masansan a saklawen dagitoy a pangen ti ikan ti maysa nga acre wenno nasursurok pay iti rabaw ti danum, bayat a nabannayat ti panaglangoyda a pinangen-pangen, nakaad-aduda unay, a dagiti pigarda laeng iti likud ti makita iti rabaw ti danum, iti kasta ti langada iti pangadaywen ket kasla napigsa a bayakabak a tumarakatak iti rabaw ti danum.”—The Natural History of the Bible,1889, p. 285.
Gagangay laeng nga adda dagiti kellaat a bagyo, kas kadagidiay napasaran ni Jesu-Kristo ken dagiti adalanna. (Mt 8:24; 14:24) Gapu iti kinababa ti Baybay ti Galilea, nabarbara ti temperatura ti angin sadiay ngem kadagiti nangato a lantag ken bambantay iti aglikmut. Daytoy ti makagapu nga agbalbaliw ti paniempo sadiay. Kasta met, dagiti napigsa nga angin dumarurosda nga agpababa iti Ginget Jordan manipud Bantay Hermon a naabungotan iti niebe, saan unay nga adayo iti amianan.
Idi umuna a siglo K.P., dagiti igid daytoy a danaw ket aduan iti tao. Ngem ita, kadagiti siam a siudad a dinakamat ni Josephus nga adda iti Baybay ti Galilea, ti laengen Tiberias ti nabatbati.
Ti Ministerio ni Jesus iti Daytoy a Lugar. Daytoy a dandanum ket nakalatlatak iti ministerio ni Jesus ditoy daga. Namin-adu a bayat a nakalugan iti barangay nagsao ti Anak ti Dios kadagiti dakkel a bunggoy a naguummong iti nalawa, nakabatbato nga igidna. (Mr 3:9; 4:1; Lu 5:1-3) Iti maysa kadagitoy a gundaway namilagruan a tinulonganna ti sumagmamano kadagiti adalanna a makakalap iti ikan sana inayaban da Pedro, Andres, Santiago, ken Juan tapno agbalinda a “dumadaklis iti tattao.” (Mt 4:18-22; Lu 5:4-11) Adu ti inaramid ni Jesus a milagro iti aglawlaw ti Baybay ti Galilea. Nangpaimbag kadagiti masaksakit, nangparuar kadagiti sairo (Mr 3:7-12), pinaglinakna ti angin ken ti baybay (Mr 4:35-41), ken nagna iti rabaw ti danum (Jn 6:16-21); iti naminsan, namilagruan a pinakanna ti nasurok a 5,000 a tattao, ket iti sabali pay a gundaway pinakanna ti nasurok nga 4,000, nga iti tunggal gundaway nagaramat laeng iti sumagmamano a tinapay ken ikan. (Mt 14:14-21; 15:29, 34-38) Umiso unay ti panangkondenar ni Jesus iti tallo a siudad iti daytoy a lugar, ti Corazin, Betsaida, ken Capernaum, gapu iti saanda latta a panamati agpapan pay iti adu a mannakabalin nga aramid a nasaksian dagiti agnanaed kadakuada.—Mt 11:20-24.
Kalpasan ti panagungarna manipud kadagiti natay, nagparang ni Jesus iti sumagmamano kadagiti adalanna iti igid ti Baybay ti Galilea ket tinulonganna ida a namilagruan a makakalapda iti ikan iti maikadua a gundaway. Kalpasanna, impaganetgetna ti kinapateg ti panangpakan kadagiti karnerona.—Jn 21:1, 4-19.