Kasano Kapudno ti Historia iti Biblia?

“PUDNO ti ibagbagak, saanak nga agul-ulbod,” kinuna ti maysa a mannurat iti Biblia iti agtutubo a gayyemna. (1 Timoteo 2:7) Mangidatag iti karit kadagiti mammabalaw iti Biblia ti kasta a sasao a masarakan kadagiti surat ni Pablo.a Nasurok a 1,900 a tawenen ti napalabas sipud naaramid dagiti surat ni Pablo. Iti unos dayta a panawen, awan a pulos ti nakaipakita ken sibaballigi a nakapaneknek iti uray maysa a biddut kadagiti suratna.

Inyebkas met ti mannurat ti Biblia a ni Lucas ti pannakaseknan iti kinaumiso daytoy. Insuratna ti pakasaritaan ti biag ken ministerio ni Jesus a sinaruno ti salaysayna a naawagan Dagiti Aramid dagiti Apostol. “Inammok a siuumiso amin a banag manipud rugi,” insurat ni Lucas.​—Lucas 1:3.

Dagiti Pammaneknek iti Kinaumiso

Kinarit dagiti mammabalaw iti Biblia idi karrugi ti maika-19 a siglo ti kinaumiso ni Lucas kas maysa a historiador. Maysa pay, kinunada a ti historia idiay Aramid ket naimbento idi ngalay ti maikadua a siglo K.P. Ti maysa kadagiti namati iti daytoy isu ni Sir William Mitchell Ramsay, maysa nga arkeologo a Briton. Ngem kalpasan ti panangusigna kadagiti nagan ken lugar a dinakamat ni Lucas, inannugotna: “In-inut a nakumbinsirak nga iti nagduduma a detalye, impakita ti salaysay ti nakaskasdaaw a kinapudno.”

Idi insurat ni Ramsay ti nadakamat iti ngato, adda maysa nga isyu maipapan iti kinaumiso ni Lucas a di pay narisut. Maipapan daytoy kadagiti agkakanaig unay a siudad ti Iconio, Listra, ken Derbe. Impasimudaag ni Lucas a naiduma ti Iconio iti Listra ken Derbe, nga inawaganna dagiti naud-udi kas “siudad ti Licaonia.” (Aramid 14:6) Ngem, kas ipakita ti naipakuyog a mapa, as-asideg ti Listra iti Iconio ngem iti Derbe. Sigun kadagiti dadduma a nagkauna a historiador, ti Iconio ket paset ti Licaonia; isut’ gapuna a kinarit dagiti mammabalaw ni Lucas iti saanna a panangdakamat iti dayta.

Kalpasanna, idi 1910, nakadiskobre ni Ramsay iti maysa a monumento kadagiti reggaay ti Iconio a mangipakita a Frigiano, saan a Licaoniano, ti pagsasao iti dayta a siudad. “Paneknekan ti sumagmamano a kitikit manipud Iconio ken iti aglawlawna a no iti rasa, maawagan ti siudad kas Frigiano,” kuna ni Dr. Merrill Unger iti librona nga Archaeology and the New Testament. Wen, ti Iconio idi kaaldawan ni Pablo ket Frigiano no iti kultura ken naiduma kadagiti “siudad ti Licaonia,” a sadiay “pagsasao ti Licaonia” ti pagsasao dagiti tao.​—Aramid 14:6, 11.

Sinuppiat met dagiti mammabalaw iti Biblia ti panangusar ni Lucas iti sao a “politarch” para kadagiti agturay iti siudad ti Tesalonica. (Aramid 17:6, footnote) Saan a masarakan daytoy a sao iti Griego a literatura. Idi kamaudiananna, adda maysa nga arko a nasarakan iti kadaanan a siudad a nakailanadan dagiti nagan dagiti agturay ti siudad a naawagan kas “politarch”​—ti eksakto a sao nga inusar ni Lucas. “Naalangon ti kinaumiso ni Lucas iti panangaramatna iti dayta a termino,” inlawlawag ni W. E. Vine iti librona nga Expository Dictionary of Old and New Testament Words.

Panaglayag ni Lucas

Sinukimat dagiti eksperto iti panaglayag dagiti detalye ti pannakarba ti barko a naisalaysay iti Aramid kapitulo 27. Sigun ken Lucas, sinallama ti napigsa nga angin a naggapu iti amianan a daya iti asideg ti bassit a puro ti Cauda ti dakkel a barko a naglugananda ken Pablo. Nagbuteng dagiti marinero amangan no maisadsadda iti napeggad a kadaratan iti makin-amianan a kosta ti Africa. (Aramid 27:14, 17, footnote) Nabaelan dagiti nasigo a marinero nga inturong ti barko nga agpalaud nga immadayo iti Africa. Nagtuloy ti dawel ti angin, ket naisadsad ti barko iti puro ti Malta. Ag-870 kilometro ti dinaliasatda. Sigun iti pattapatta dagiti eksperto iti panaglayag, nasurok a 13 nga aldaw a daliasaten ti maysa a dakkel a barko nga aglaylayag iti tengnga ti napigsa nga angin ti kasta a kaadayo. Maitunos ti pattapattada iti salaysay ni Lucas, a nagkuna a napasamak ti pannakarba ti barko iti maika-14 nga aldaw. (Aramid 27:27, 33, 39, 41) Kalpasan ti panangadalna kadagiti amin a detalye ti panaglayag ni Lucas, ingngudo ti maysa a yachtsman a ni James Smith: “Maysa daytoy a salaysay maipapan kadagiti pudno a pasamak nga insurat ti maysa a tao a nakaimatang a mismo kadagitoy . . . Awan ti tao a saan a marinero a makaisurat iti maysa a salaysay maipapan iti panaglayag nga agtutunos dagiti amin a pasetna no saanna a naimatangan.”

Gapu kadagita a takkuat, madadaan dagiti dadduma a teologo a mangidepensa iti Kristiano a Griego a Kasuratan kas pudno a historia. Ngem dagiti ngay immun-una a historia a masarakan iti Hebreo a Kasuratan? Kanunongan ti adu a klero ti moderno a pilosopia ket kunada a naglaon dayta kadagiti sarsarita. Nupay kasta, adu a detalye iti immun-una a historia iti Biblia ti napasingkedan metten, a nangpabain kadagiti mammabalaw. Kas pangarigan, usigenyo ti pannakadiskobre iti nalipatan iti naminsan nga Imperio ti Asiria.

[Footnote]

[Mapa iti panid 3]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

PHRYGIA

LYCAONIA

Iconium

Lystra

Derbe

MEDITERRANEAN SEA

CYPRUS