TORO

[Heb., shohr (Ex 21:28), par (Ex 29:10), ba·qarʹ (1Ar 7:25), ʽagha·limʹ (“urbon a toro”; Am 6:4), reʼemʹ (“atap a toro”; Nu 23:22); Aramaiko, tohr (Da 5:21); Gr., tauʹros (Mt 22:4), bous (1Co 9:9), moʹskhos (“urbon a toro”; Lu 15:23)].

Nadumaduma ti pannakaipatarus dagitoy a sao iti orihinal a pagsasao maipaay iti kalakian a baka kas “toro,” “kapon a toro,” “kigaw a baka,” “kapon a baka.” Iti agdama a pannakaaramatna, ti “kapon a baka” ket agaplikar nangnangruna iti nakapon a toro, ngem saan koma a tarusan a daytoy laeng ti kaipapanan ti sasao iti orihinal a pagsasao a masansan a naipatarus a “kapon a baka” ken “kapon a bakbaka” iti nadumaduma a patarus. Nupay panagkapon ti gagangay idi a pamay-an tapno masanay dagiti toro maipaay iti panagserbi kas an-animal a pagguyod, mabalbalin a saan nga inannurot daytoy dagiti Israelita, ta ti animal a maputdan iti paset ket saan idi a maikari a maisakripisio. (Le 22:23, 24; De 17:1; idiligyo ti 1Ar 19:21.) Gapuna, naikuna a ti puli ti toro nga inusar dagiti Israelita ket mabalin a daydiay addaan iti naamo a galad.

Ti kalakian kadagiti kakarnien a baka ket nalatak ti pasetda kadagiti relihion ti adu a pagano a tattao. Napadayawan dayta, napagdaydayawan pay ketdi, mabalin a gapu iti napalalo a kinapigsana wenno iti pannakabaelna kas pagtaudan ti adu a putot. Inaramat dagiti taga Babilonia ti toro kas simbolo ti kangrunaan a diosda, ni Marduk. Idiay Egipto, napagdaydayawan dagiti sibibiag a toro kas inkarnasion ti maysa a dios​—ni Apis idiay Memphis ken ni Mnevis idiay Heliopolis. Ti kaadda ti toro, Taurus, kas maysa kadagiti kangrunaan a tanda iti zodiak ket kanayonan a pammaneknek a napateg ti paset ti toro kadagiti pagano a relihion.

Di nagbayag kalpasan ti Ipapanaw, ti dayag ni Jehova ket insukat dagiti Israelita iti “ladawan ti toro,” nalabit gapu iti pannakamulitda kadagiti narelihiosuan a sursuro a naammuanda bayat ti kaaddada idiay Egipto. (Sal 106:19, 20) Idi agangay, ni Jeroboam a kaunaan nga ari ti sangapulo-tribu a pagarian ket nangipasdek iti panagdaydayaw iti kigaw a baka idiay Dan ken Bethel. (1Ar 12:28, 29) Siempre, sigun iti linteg ti Dios iti Israel, ti toro wenno ti aniaman a sabali pay nga animal ket saan nga ipaayan iti aniaman a panagdaydayaw, uray iti mangirepresentar laeng a pamay-an.​—Ex 20:4, 5; idiligyo ti Ex 32:8.

Dagiti Israelita nagidatonda kadagiti toro kas sakripisio (Ex 29; Le 22:27; Nu 7; 1Cr 29:21), ket adda dagiti gundaway nga espesipiko nga imbilin ti Linteg a maisakripisio dagiti toro. No ti nangato a padi nakaaramid iti basol a nangyeg iti panagbasol iti ili, nakalikaguman kenkuana a mangidaton iti toro, ti kadakkelan ken kapatgan a maparti a sakripisio. Awan duadua a maikanatad daytoy iti responsable a saadna kas mangidadaulo iti Israel iti pudno a panagdaydayaw. Kasapulan met a maidaton ti maysa a toro no ti intero a gimong ti Israel ket nakaaramid iti biddut. (Le 4:3, 13, 14) Iti Aldaw ti Panangabbong, adda maidaton a toro maigapu iti napadian a balay ni Aaron. (Le 16) Iti maikapito a bulan ti sagrado a kalendarioda, nakalikaguman a mangidaton dagiti Israelita iti nasurok a 70 a toro kas daton a mapuoran.​—Nu 29.

Toro ti inaramat dagiti Israelita kadagiti trabaho a nainaig iti panagtalon, iti panagarado ken panagirik. (De 22:10; 25:4) Matrato idi daytoy a parsua buyogen ti asi. Ni apostol Pablo inyaplikarna kadagiti Kristiano nga adipen ti Dios ti prinsipio a nailanad iti Linteg mainaig iti saan a panangbusal iti toro bayat nga agir-irik, mangipasimudaag a no kasano a ti agtartrabaho a toro adda karbenganna a mangan iti bukbukel nga ir-irikenna, kasta met a daydiay mangiranranud iti naespirituan a bambanag iti dadduma ket maikari nga umawat kadagiti namaterialan a probision. (Ex 23:4, 12; De 25:4; 1Co 9:7-10) Ti nayetnag a linteg saklawenna dagiti kaso a nainaig iti panagtakaw iti toro ken kasta met iti pannakadangran dagiti tattao ken pannakadadael dagiti sanikua gapu iti di naaywanan a toro.​—Ex 21:28–22:15.

Dagiti toro nga insakripisio dagiti Israelita insimboloda daydiay awan pakapilawanna a daton ni Kristo kas ti kakaisuna a sakripisio nga umdas maipaay iti basbasol ti sangatauan. (Heb 9:12-14) Dagiti sakripisio a toro iladawanda met ti sabali pay a sakripisio, daydiay makaparagsak ken Jehova iti amin a tiempo ken kasasaad, awan sabali, ti madadaan a bunga dagiti bibig a, kas kadagiti nakired nga urbon a toro, maus-usar iti ‘panangaramid iti publiko a panangideklara iti naganna.’​—Sal 69:30, 31; Os 14:2; Heb 13:15.

Maibatay iti panagaramat ti Biblia kadagiti simbolo, ti toro nausar a mangipasimudaag iti pannakabalin ken pigsa. Dagiti nagsaadan ti sinukog a baybay iti sango ti templo ni Solomon ket kalanglanga ti 12 a toro, a nabingbingay kadagiti grupo a buklen ti tallo a toro, a ti tunggal grupo sisasango iti maysa kadagiti kangrunaan a turong. (2Cr 4:2, 4) Ti tunggal maysa kadagiti uppat a sibibiag a parsua a nakita ni mammadto Ezequiel iti sirmata a kumuykuyog iti arig-karuahe a trono ni Jehova ket addaan iti uppat a rupa, a ti maysa a rupa ket rupa ti toro. (Eze 1:10) Iti sirmata ni apostol Juan, ti maysa kadagiti uppat a sibibiag a parsua iti aglawlaw ti trono ket umasping iti urbon a toro. (Apo 4:6, 7) Ngarud, ti toro maitutop nga irepresentarna ti maysa kadagiti kangrunaan a galad ni Jehova, awan sabali, ti di nakedngan a pannakabalinna.​—Sal 62:11; Isa 40:26.

Iti Kasuratan, naaramat met ti toro kas simbolo dagiti agresibo a kabusor ni Jehova ken dagiti managdaydayawna, a dagitoy a kabusor ikagumaanda nga adipenen wenno pukawen dagiti adipen ti Dios, ngem isudanto a mismo ti matalipupos iti aldaw ti panagibales ni Jehova.​—Sal 22:12; 68:30; Isa 34:7, 8; Eze 39:18; kitaenyo ti BAKA, KIGAW A; DATDATON.

Natukoy iti Kasuratan ti sumagmamano a galad ti “atap a toro” (reʼemʹ): narigat a mariendaan (Job 39:9-12), nasiglat nga agtaray ken narigat a maparmek (Nu 23:22; 24:8), nabileg ti dadakkel a sarana (De 33:17; Sal 22:21; 92:10), ken naalikuteg bayat a bumbumaro (Sal 29:6). Maar-aramat met dagiti atap a toro a mangirepresentar kadagiti nasubeg a kabusor ni Jehova, dagidiay a pakaipakatan dagiti panangukomna.​—Isa 34:7.