BARKO

Panakkelen a sasakayan nga agdaliasat iti baybay. Iti Biblia, manmano laeng ti pannakadakamat dagiti barko, panagidaliasat babaen iti barko, ken alikamen a paglayag, ngem adda naipaay a sumagmamano a pamalatpatan maipapan kadagiti barko kadagidi tiempo ti Biblia. Ti dadduma pay a pannakailadawan dagiti kadaanan a barko ket naala manipud kadagiti nakailanadan ti pakasaritaan ti nadumaduma a nasion wenno manipud kadagiti naikur-it a ladawan dagiti barko ti komersio, gubgubat iti baybay, ken dadduma pay.

Barko ti Egipto. Dagiti papiro a runo, a nalagalaga ken narakusan a sangsangkamaysa, nagpaayda kas material maipaay iti adu a kita ti barangay ti Egipto. Nadumaduma ti rukodda​—adda babassit a barangay ti karayan a makalaon iti maysa wenno sumagmamano laeng a mangnganup wenno mangngalap, ken mabalin a sipapartak a magaudan a mangnurnor iti Nilo, ket adda met dadakkel a sasakayan a paglayag a nakatangad ti puruada ken nalagda maipaay iti panagdaliasat kadagiti nawayang a baybay. Dagiti Etiope ken dagiti taga Babilonia nagusarda met kadagiti runo a sasakayan; addaan met ti Babilonia iti dakkel a bunggoy dagiti barko a magagaudan.

Ti maysa a timmambukor a kitikit idiay Medinet Habu iladawanna dagiti sasakayan ti Egipto nga addaan iti palo nga adda layag ken sangkapaset a nakubong a pagsaripatpatan iti ngato ti palo. Agpampannuray met dagita kadagiti gaud, nga adda dakkel a lapad iti kutit nga agpaay a timon. Ti purua ket nasukog a sinan-ulo ti kabaian a leon nga iti ngiwatna adda sinan-bagi ti tao nga Asiano.

Ti dadakkel a barko a rektanggulo dagiti layagda ken nasurok a 20 ti gaudda, a nalabit addaanda iti makintengnga a kilia, naglaylayagda kadagiti naunday a panagbaniaga a lumasat iti Baybay Mediteraneo. Nagdaldaliasaten dagiti barko kadagiti baybay idi pay tiempo ni Moises, kas ipakita ti pakdaar ni Jehova iti Tantanap ti Moab a no agsukir dagiti Israelita, ‘maisublida iti Egipto babaen kadagiti barko,’ a sadiay maitukonda kas tagilako iti paglakuan iti adipen.​—De 28:68.

Barko ti Fenicia. Iti panangiladawanna iti siudad ti Tiro kas nalibnos a barko, nangipaay ni mammadto Ezequiel (27:3-7) kadagiti detalye a nabatad a mangdesdeskribir iti barko ti Fenicia. Addaan dayta kadagiti tabla a nalagda a parwa, maysa a palo a sedro manipud Libano, ken gagaud a naaramid iti “nakarangrangpaya a kaykayo” a naggapu idiay Basan, nalabit roble. Ti purua, nalabit nangato ken bakkug, ket naaramid iti kayo a sipres a nakalupkopan iti marfil. Ti layag ket namaris a lienso ti Egipto, ket ti linong ti kubierta (nalabit maysa a manglinong a balawbaw iti ngatuen ti kubierta) naaramid iti natinaan a delana. Nagalagalaan dagiti nagsasaipan ti barko. (Eze 27:27) Nasigo a lumalayag dagiti taga Fenicia, a sisasaknap a nagkomkomersioda iti Mediteraneo ken nakadandanonda pay idiay Tarsis (nalabit Espania). Patien ti sumagmamano a ti termino a “dagiti barko a Tarsis,” wenno “dagiti barko ti Tarsis,” impasimudaagna idi agangay ti kita ti barko nga inaramat dagiti taga Fenicia iti pannakikomersio iti dayta nga adayo a lugar, awan sabali, maysa a natalged a sasakayan a makapaglayag iti napaut. (1Ar 22:48; Sal 48:7; Isa 2:16; Eze 27:25) Mabalin a kastoy a barko ti nagluganan ni Jonas idi nagtalaw. Addaan iti kadsaaran, a nagpaay a pagyanan ti karga ken dagiti pasahero.​—Jon 1:3, 5.

Ti maysa kadagiti eskultura ni Senaquerib iladawanna ti maysa a barko ti Fenicia nga addaan makinrabaw a kadsaaran, dua-kaintar a paggaudan, maysa a layag, ken maysa a salinged iti aglikmut ti makinngato a kadsaaran a nakaibitinan dagiti kalasag. Atiddog ken natirad ti purua daytoy a pakirupak a barko.

Barko Dagiti Hebreo. Idi nakapagsaaden iti Naikari a Daga, naikuna nga adda tiempo a ti Dan nagnanaed kadagiti barko (Uk 5:17), a mabalin a tumukoy iti naituding a teritoriana iti igid ti baybay ti Filistia. (Jos 19:40, 41, 46) Ti teritoria ti Aser adda iti igid ti baybay ket nasaklawna dagiti siudad ti Tiro ken Sidon (nupay awan pammaneknek a dagitoy a siudad ket innala ti Aser). Adda teritoria dagiti tribu ti Manases, Efraim, ken Juda iti igid ti Dapnis ti Mediteraneo, iti kasta pamiliarda met kadagiti barko. (Jos 15:1, 4; 16:8; 17:7, 10) Adda met daga a tinagikua ti Manases, Isacar, ken Neftali iti Baybay ti Galilea wenno iti asidegna.

Nupay nalawag a nagaramat ti Israel kadagiti barangay nanipud kadagidi nagkauna a tiempo, nabatad a ni Solomon ti immuna nga agturay iti Israel a namaglatak iti panagaramat iti barko a pagkomersio. Babaen iti tulong ni Hiram, nangaramid kadagiti barko a pagkarga a naglayag manipud Ezion-geber agingga idiay Ofir. (1Ar 9:26-28; 10:22; 2Cr 8:17, 18; 9:21) Dagitoy a sasakayan ket immatonan dagiti Israelita ken dagiti aduan kapadasan a marino manipud Tiro. Tunggal tallo a tawen, dumteng dagiti barko nga addaan kadagiti karga a balitok, pirak, marfil, bakbakes, ken paboreal.​—1Ar 9:27; 10:22.

Ni Ari Jehosafat ti Juda idi agangay nakisugpon ken nadangkes nga Ari Ocozias ti Israel iti panagaramid kadagiti barko idiay Ezion-geber tapno maibaon dagita idiay Ofir nga agala iti balitok; ngem naipakdaar kenkuana a saan nga anamongan ni Jehova dayta nga aliansa. Nagbanaganna, narba dagiti barko idiay Ezion-geber, ket nalawag a linaksid ni Jehosafat ti kiddaw ni Ocozias a mangpadas iti daytoy a proyekto iti maikadua a gundaway.​—1Ar 22:48, 49; 2Cr 20:36, 37.

Naaramat a pakigubat. Ti sumagmamano a barko ket nadisenio a pakigubat. Atiddog, nababa, ken akikid dagitoy a barko a patarayen ti maysa wenno ad-adu pay a kaunda dagiti gaud.

Iti Isaias 33:21, 22, dinakamat ni Isaias a kinuna dagiti agnanaed iti Jerusalem: “Sadiay Daydiay Nadaeg, ni Jehova, maysanto a disso dagiti karayan maipaay kadatayo, dagiti nalawa a kanal. Iti dayta awanto ti mapan a bunggoy dagiti barko a magagaudan [iti literal, bunggoy dagiti barko nga addaan gaud], ket awanto ti nadaeg a barko a lumasat iti dayta. Ta ni Jehova isu ti Ukomtayo, ni Jehova isu ti Manangted-paglintegantayo, ni Jehova isu ti Aritayo; isu isalakannatayto.” Ti Jerusalem ket awanan iti dadakkel a karayan wenno kanal kas depensa maibusor iti iraraut. Kaskasdi, no kasano a dagiti karayan ken kanal sinalaknibanda dagiti siudad a kas iti Babilonia ken No-amon (Na 3:8), salakniban met ni Jehova ti Jerusalem. Nakabilbileg dagitoy a “karayan” ti panangisalakan ti Dios ta dagiti napigsa a kabusor a puersa, insimbolo ti bunggoy dagiti bumusbusor a barko a magagaudan wenno ti maysa a nadaeg a barko, marba iti mannakabalin a “dandanum” no sumang-atda a bumusor iti Jerusalem. No kasta, iti piguratibo a pamay-an, impasigurado ni Jehova a natalged ti Jerusalem agsipud ta isu a mismo, kas agturturay nga Arina, ti mangidepensa iti dayta tapno isalakanna.

Bayat ti Umuna a Siglo K.P. Idi umuna a siglo K.P., adu a nadumaduma a kita ti barko a pagkomersio ti nagdaliasat iti dandanum ti Mediteraneo. Ti sumagmamano kadagita ket sasakayan iti igid ti baybay, kas iti barangay manipud Adrumeto a nagluganan ti balud a ni Pablo manipud Cesarea nga agturong idiay Mira. (Ara 21:1-6; 27:2-5) Nupay kasta, ti barko a pagkomersio a nagluganan ni Pablo idiay Mira ket dakkel a barko a nagkarga iti trigo ken tripulante ken pasahero nga agdagup iti 276 a tattao. (Ara 27:37, 38) Ipadamag ni Josephus nga iti naminsan naglayag iti maysa a barko a naglaon iti 600.​—The Life, 15 (3).

Namin-adun a nagdaliasat ni Pablo babaen kadagiti barko; tallo a pannakarba ti barko ti napasarannan sakbay daytoy a panagbaniaga. (2Co 11:25) Ti barko a naglugananna iti daytoy a gundaway ket aglaylayag a barko nga addaan iti maysa a kangrunaan a layag ken maysa a makinsango a layag ken iturturong ti dua a dadakkel a gaud a masarakan iti kutit. Ti kakasta a barko ket masansan nga addaan parupa a tanda a mangireprepresentar iti sumagmamano a didios ken didiosa. (Ti barko a nagluganan ni Pablo kalpasan dayta ket addaan iti parupa a tanda nga “Annak ni Zeus.”) (Ara 28:11) Adda bassit a barangay, wenno bilog, a maguyguyod iti likudan ti barko. Naaramat dayta iti panagpatakdang no mayangkla idi ti barko iti asideg ti dapnis. Tapno saan a malapunos iti danum wenno marakrak, naisagpat ti bilog bayat dagiti bagyo. Gapu iti kinadawel ti timmaud a bagyo iti daytoy a panagbaniaga ni Pablo, dagiti lumalayag pinatibkerda ti sirok ti barko (nalawag a daytoy ket panangiwayat kadagiti tali wenno kawar iti sirok ti bagi ti barko manipud maysa sikigan agingga iti bangir tapno marakusan ti barko), impababada ti alikamen a paglayag (nabatad a ti guarni), intapuakda ti karga a trigo, impalladawda ti aruaten ti barko, ken inggalutda dagiti pagtimon a gaud (tapno malapdan ti pannakadadael dagita).​—Ara 27:6-19, 40.

Ti Baybay ti Galilea. Ti kaadda dagiti barangay iti Baybay ti Galilea ket masansan a dakamaten dagiti Ebanghelio. Nabatad a kangrunaanna a naaramat dagitoy iti panagkalap babaen kadagiti iket (Mt 4:18-22; Lu 5:2; Jn 21:2-6), nupay naaramid met ti panagkalap babaen kadagiti banniit. (Mt 17:27) No dadduma nagaramat ni Jesus iti barangay kas nasayaat a pagsaadan iti panangasaba kadagiti bunggoy iti asideg nga aplaya (Mt 13:2; Lu 5:3), ket isu ken dagiti apostolna masansan nga inaramatda dagita iti panagdaliasat. (Mt 9:1; 15:39; Mr 5:21) Ti kasta a barangay nagpannuray kadagiti gaud wenno maysa a bassit a layag. (Mr 6:48; Lu 8:22) Nupay saan nga iladawan ti Biblia dagitoy a pagkalap a barangay, ti sumagmamano kadagita umdas ti kadakkelda a manglaon iti 13 a tattao wenno ad-adu pay.​—Mr 8:10; Jn 21:2, 3; kitaenyo ti MARINO.

Dagiti Angkla, Wenno Sinipete. Dagiti kaunaan nga angkla, kas sigud a pagaammon, ket naaramid iti bato ken naipababa manipud iti dulong ti barko. Idi agangay naaramat idiay Mediteraneo dagiti sukog-kawit a kayo nga angkla, a napadagsenan iti bato wenno metal. Buli ti ungkay ti sumagmamano nga angkla. Ti maysa a kita ti angkla a natakuatan iti asideg ti Cirene ket agdagsen iti agarup 545 kg (1,200 lb). Idi agangay, naaramat dagiti angkla a naaramid iti bin-ig a metal, a ti sukog ti sumagmamano ket daydiay pagaammo idi, idinto ta dua ti sawit ti dadduma. Dagiti lumalayag iti barko a nagluganan ni Pablo nangitapuakda iti uppat nga angkla manipud kutit ti barangay (ti kadawyan idi a maar-aramid tapno malasatan ti nakapigpigsa nga angin). (Ara 27:29, 30, 40) Naaramat ti pagtukod a buli tapno maammuan ti kaadalem ti danum.​—Ara 27:28.

Iti piguratibo a pamay-an, inaramat ni apostol Pablo ti termino a “sinipete” idi nagsao kadagiti naespirituan a kakabsatna ken Kristo, nga inawaganna ti namnama a naisaad iti sanguananda kas “maysa a sinipete maipaay iti kararua.”​—Heb 6:19; idiligyo ti Efe 4:13, 14; San 1:6-8.