ISAIAS, LIBRO TI

Ti libro ti Isaias naisangsangayan ti panangitan-okna ken Jehova kas “Daydiay Santo ti Israel,” nga iyaplikarna kenkuana daytoy a sasao iti dagup a 25 a daras. Kasta met, silalawag unay nga ipatuldona ti Mesias wenno Daydiay Pinulotan ni Jehova. Babaen iti Mesias dumteng ti pannakaispal ti ili ti Dios.

Iti mismo nga umuna a bersikulo ti libro ti Isaias, natukoy dagiti linaonna kas “ti sirmata ni Isaias nga anak ni Amoz a nasirmatana maipapan iti Juda ken Jerusalem.” Gapuna, nupay ti libro naglaon kadagiti naimpadtuan a balikas maipapan iti adu a nasion, saan a maibilang dagita kas koleksion dagiti di agkakanaig a pammakdaar maipapan kadagitoy a nasion. Imbes ketdi, dagitoy ket agsasaganad a padpadto nga addaan direkta nga epekto iti Juda ken Jerusalem.

Kasasaad Idi a Tiempo. Ipakaammo kadatayo ti Isaias 1:1 a nasirmata ni Isaias dagitoy a banag idi kaaldawan da Ozias, Jotam, Acaz, ken Ezekias, ar-ari ti Juda. Panawen idi daytoy ti nakaro a riribuk iti nagbaetan dagiti nasion ken tiempo a nakaro ti impluensia dagiti ulbod a narelihiosuan a kapanunotan kadagiti umili ti Juda. Iti rugrugi ti panagserbi ni Isaias kas mammadto, natay iti kukutel ni Ari Ozias gapu iti kinadursokna iti panangakemna kadagiti annongen ti papadi. (2Cr 26:16, 19-21) Naipadamag a bayat ti panagturay ni Jotam nga anak ni Ozias, nupay inaramidna no ania ti umiso, “dagiti umili agtigtignayda pay laeng idi iti makadadael.”​—2Cr 27:2; 2Ar 15:34.

Simmaganad ni Ari Acaz, nga iti 16 a tawen nangipakita iti dakes nga ulidan maipaay iti nasion. Intultuloyna ti panagdaydayaw ken Baal agraman dagiti ritual a panagisakripisio iti tattao. Adda idi “nakaro a di kinamatalek ken Jehova.” (2Cr 28:1-4, 19) Iti daytoy a tiempo, nagaliansa ti ar-ari ti Siria ken Israel ket linakubda ti Jerusalem. Saan nga inkankano ni Acaz ti pammatigmaan ni Isaias a mammadto, gapuna nagbaon iti mapan ken Tiglat-pileser III nga ari ti Asiria maipaay iti namilitariaan a tulong. (2Ar 16:5-8; Isa 7:1-12) Iti panangaramidna iti daytoy, ‘pinagbalinna ti lasag kas takiagna, a ti pusona timmallikud ken Jehova.’ (Jer 17:5) Immannugot a makialiansa ti Asiria, ngem siempre interesado laeng iti pannakapalawa ti bukodna a masakupan. Ti buyot ti Asiria kinautibona ti Damasco ti Siria ket nalawag nga indestierona dagidiay agnanaed iti apostata nga Israel a nagindeg iti daya ti Jordan.​—1Cr 5:26.

Idi agangay, idi saan a nagbayad ti Samaria iti impuesto, nalakub met ket dagiti agnanaed iti dayta naibellengda. (2Ar 16:9; 17:4-6; 18:9-12) Daytoy ti namagpatingga iti sangapulo-tribu a pagarian, ket nagbanaganna napalikmutan ti Juda kadagiti Gentil a nasion. Idi agangay, dagiti agtuturay iti Asiria intultuloyda dagiti namilitariaan a gannuat iti laud, a rinautda dagiti siudad ti Juda ken dagiti nasion iti aglikmut. Kinalikaguman pay ketdi ni Senaquerib ti isusuko ti mismo a Jerusalem. Ngem iti sidong ti panagari ni Ezekias, nagbalbaliw ti kasasaad sadiay. Ni Ezekias nagtalek ken Jehova, ket adda idi ni Jehova kenkuana.​—2Ar 18:5-7; Isa kap 36, 37.

Inrugi ni Isaias ti panagserbina kas mammadto bayat ti panagturay ni Ozias, a nangrugi nga agturay idi 829 K.K.P., ket nagtultuloy kas mammadto agingga iti tiempo ti panagturay ni Ezekias, a nagleppas idi agarup 717 K.K.P. Ti Isaias, kapitulo 6, bersikulo 1, tukoyenna ti ‘tawen a pannakatay ni Ari Ozias’ (a. 778 K.K.P.) kas tiempo ti panangawat ni Isaias iti annongen manipud ken Jehova a nailanad iti dayta a kapitulo; nupay ti immun-una nga impormasion mabalin a nailanad sakbay dayta. Kalpasanna, iti kapitulo 36, bersikulo 1, natukoy ti “maikasangapulo ket uppat a tawen ni Ari Ezekias” (732 K.K.P.), idi nangibaon ni Senaquerib iti maysa a buyot maibusor iti Jerusalem ken napagsubli dayta. Mainayon iti panangisalaysayna iti pangta a pananglakub ken iti pannakaispal ti Jerusalem, dakamaten ni Isaias ti panagsubli ni Senaquerib idiay Nineve ken ti pannakapapatayna. (Isa 37:36-38) No insurat ni Isaias daytoy a sangkabassit nga impormasion iti pakasaritaan saan ket nga impasngat laeng ti maysa a naud-udi a mannurat, mabalin nga ipasimudaag daytoy a nagipadto ni Isaias maysa a tiempo kalpasan ti maika-14 a tawen ni Ezekias. Dagiti kronolohikal a rekord ti Asiria ken Babilonia (nupay mapagduaduaan ti kinamapagtalkanda) agparang nga ipatuldoda a nagturay ni Senaquerib agarup 20 a tawen kalpasan ti kampaniana maibusor iti Jerusalem. Ti Judio a tradision, a mabalin met a di mapagtalkan, kunaenna a naragadi ni Isaias sigun iti panagbilin ni Ari Manases. (Ipagarup ti sumagmamano a daytoy ti tuktukoyen ni Pablo iti Hebreo 11:37, ngem saan pay a napaneknekan.)​—Isa 1:1.

Adda met dadduma pay a natukoy nga impormasion a makatulong iti panangpetsa kadagiti linaon dagiti espesipiko a paset ti libro ti Isaias. Kas pagarigan, kunaen ti kapitulo 7, bersikulo 1, a ni Peca nga ari ti Israel immay a manggubat iti Jerusalem idi kaaldawan ni Ari Acaz. Nupay nagturay ni Acaz manipud 761 agingga iti 746 K.K.P., nagpatingga ti kinaari ni Peca idi agarup 758 K.K.P.; gapuna, daytoy a pasamak naaramid la ketdi sakbay dayta a tawen. Kasta met, kunaen ti Isaias 14:28 a ti petsa ti maysa a pammakdaar maibusor iti Filistia ket “idi tawen a natay ni Ari Acaz,” a dayta ket idi 746 K.K.P. Dagitoy natukoy nga impormasion ket makatulong iti panangammo no kaano a naaramid dagiti pasamak iti libro ti Isaias iti agus ti panawen.

Maymaysa ti Nangisurat. Adda dagiti kritiko ti Biblia iti agdama a tiempo a nangirupir nga adda paspaset ti libro ti Isaias a saan a ni Isaias ti nangisurat. Kuna ti sumagmamano a ti kapitulo 40 agingga iti 66 ket insurat ti di nainaganan a tao, a nagbiag idi asidegen ti panagpatingga ti pannakaidestiero dagiti Judio idiay Babilonia. Ti sumagmamano a kritiko isinada ti dadduma pay a paset ti libro, nga ipapanda nga adda la ketdi sabali a nangisurat kadagita a saan a ni Isaias. Ngem ti Biblia a mismo saanna nga anamongan dagitoy nga argumento.

Dagiti napaltiingan a mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan bigbigenda a ni “Isaias a mammadto” ti makinggapuanan iti material a naawagan itan ti kapitulo 1 agingga iti 39 ken ti kapitulo 40 agingga iti 66. Pulos a saanda nga imparipirip nga adda dua a tao nga agnagan iti Isaias, wenno saanda nga ammo ti nagan ti mannurat ti maysa a kapaset ti libro. (Maipaay kadagiti pagarigan, idiligyo ti Mt 3:3 ken 4:14-16 iti Isa 40:3 ken 9:1, 2; kasta met ti Jn 12:38-41 iti Isa 53:1 ken 6:1, 10.) Mainayon iti daytoy, adu a paspaset ti Kristiano a Griego a Kasuratan ti mangipakita a dagiti mannurat espesipiko a kunaenda a ti inlanadda a material inadawda iti naud-udi a paset ti libro ti Isaias. Ibagada a gapuanan dayta ni “Isaias a mammadto” imbes a ti maysa a di nainaganan a mannurat. (Idiligyo ti Mt 12:17-21 iti Isa 42:1-4; ti Ro 10:16 iti Isa 53:1.) Ni Jesu-Kristo a mismo idi nagbasa manipud iti “lukot ni mammadto nga Isaias” iti sinagoga idiay Nazaret, binasana ti Isaias 61:1, 2.​—Lu 4:17-19.

Kanayonanna pay, ti Dead Sea Scroll ti Isaias (IQIs^a, patien a nakopia idi arinunos ti maikadua a siglo K.K.P.) aglaon iti ebidensia a ti managkopia a nangisurat iti dayta awan aniaman nga ammona maipapan iti maipagarup a pannakabingay ti padto iti pagnguduan ti kapitulo 39. Ti maika-40 a kapitulo inrugina iti maudi a linia ti binatog a naglaon iti kapitulo 39.

Ti intero a libro ti Isaias nayallatiw iti panaglabas dagiti siglo kas maymaysa a libro, saan a kas dua wenno ad-adu pay. Ti panagsilpo ti kapitulo 39 ken ti kapitulo 40 ket nabatad iti sasao a nailanad iti Isaias 39:6, 7, a dayta ti nalawag a pannakarangtay a mamagkamang kadagitoy a kapitulo.

Kadagidiay mangikuna a ti libro ket gapuanan ti nasursurok ngem maysa a mannurat, imposible ti gistay dua a siglo a nasaksakbay a panagipadto ni Isaias maipapan iti maysa nga agturay nga agnagan Ciro a mangwayawaya kadagiti naidestiero a Judio. Gapuna pattapattaenda a naisurat daytoy iti naud-udi a tiempo, nalabit kalpasan nga inrugi ni Ciro ti panagparmekna iti nasnasion. (Isa 44:28; 45:1) Ngem saanda a natarusan ti pateg daytoy a paset ti libro, agsipud ta ti material espesipiko a mainaig iti nasakbay a pannakaammo, ti pannakabael ti Dios a mangibaga a nasaksakbay no ania ti mapasamak iti ilina. Gistay 200 a tawen a nasaksakbay, daytoy a padto inlanadna ti nagan ti maysa a tao a saan pay a nayanak, a mangparmekto iti Babilonia ken mangwayawaya kadagiti Judio. Ti pannakatungpal dayta sigurado a paneknekanna a nadibinuan ti namunganayanna. Dayta ket saan a pattapatta ni Isaias maipapan iti masanguanan, no di ket, kas insuratna a mismo, “daytoy ti kinuna ni Jehova.” (Isa 45:1) Uray no kunaen a daytoy a paset ti Isaias ket gapuanan ti maysa a mannurat idi tiempo ni Ciro saan latta a marisut ti parikut dagiti kritiko. Apay a saan? Agsipud ta daytoy a paset ti libro detalyado nga impadtona met dagiti pasamak iti naindagaan a biag ken ministerio ti Mesias, ni Jesu-Kristo​—bambanag nga ad-adayo pay iti masanguanan. Ti pannakatungpal dagitoy a padto patalgedanna a ti padto ni Isaias ket impaltiing ti Dios, saan ket a koleksion dagiti gapuanan dagiti impostor.

Maigapu kadagiti umasping a rason, dagidiay di umanamong nga insurat ni Isaias ti kapitulo 40 agingga iti 66 gagangay a saanda met nga umanamong nga isu ti nangisurat iti kapitulo 13, a mainaig iti pannakatnag ti Babilonia. Nupay kasta, ti kapitulo 13 nangrugi iti sasao a: “Ti pammakdaar maibusor iti Babilonia a nakita ni Isaias nga anak ni Amoz iti sirmata.” Nabatad a daytoy met laeng ti “Isaias nga anak ni Amoz” a ti naganna agparang iti panglukat a bersikulo ti kapitulo 1.

Panagkakanaig. Ti adu a paset ti surat ni Isaias ket nailagalaga iti adu a sabsabali pay a paset ti Biblia. Maysa a siglo wenno nasursurok pay kalpasan ti tiempo ni Isaias, insurat ni Jeremias ti rekord a masarakan kadagiti libro ti Ar-ari, ket makapainteres a makita a ti nairekord iti 2 Ar-ari 18:13 agingga iti 20:19 pumadpada unay iti masarakan iti Isaias kapitulo 36 agingga iti 39. Ti dadduma a mammadto saanda laeng a salaysayen ti bambanag nga umasping kadagidiay dinakamat ni Isaias, no di ket ti dadduma pay a mannurat ti Biblia adu a daras nga espesipiko a tukoyenda ti mismo a sursurat ni Isaias.

Karaman kadagiti naisangsangayan unay ken masansan unay a maadaw a padto manipud libro ti Isaias isu dagiti padto mainaig kadagiti detalye maipapan iti Mesias. Kas naipakita iti naipakuyog a tsart, adu kadagitoy ti espesipiko nga inadaw dagiti napaltiingan a mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan kasta met a dinakamatda ti kaitungpalan dagita. Makapainteres a mapaliiw a ni Jesu-Kristo ken dagiti apostolna masansan unay a nagadawda manipud iti Isaias tapno ibatadda ti pakabigbigan ti Mesias.

Saan a natukoy ditoy ti amin a padto ni Isaias nga inadaw ti dadduma pay a napaltiingan a mannurat ti Biblia, ngem naitampok ditoy ti sumagmamano kadagiti padto a namaglatak unay iti Isaias. Dagitoy a padto, agraman ti isuamin a paset ti libro, itan-okda ni Jehova, Daydiay Santo ti Israel, kas ti mangipaay iti daytoy a pannakaisalakan ti ilina babaen iti napulotan nga Anakna.