Megiddo​—Pagbabakalan Idi Ugma nga Addaan Naimpadtuan a Kaipapananna

“ITI kasta matayda koma amin dagiti kabusormo, O Jehova.” Kasta ti panagpatingga ti maysa a kanta ti panagballigi a naputar nasurok a 32 siglo ti napalabasen. Rinambakan dayta ti maysa a panagballigi a militar idiay asideg ti kadaanan a siudad ti Megiddo.

Sigun iti salaysay ti Biblia, ni Ukom Barak iti Israel ti binilin ti Dios nga isaadna dagiti 10,000 nga armado a lallaki idiay Bantay Tabor. Maysa a nangayed a bilang? Nalabit. Ngem dagiti 10,000 a boluntario ti nakaay-ay-ay ti kinakurang ti kabalda. “Uray maysa a kalasag di nakita, wenno gayang.” (Oc-ocom 5:8) Ngem saan a kasta kadagiti kabusor. Indauluan ni Heneral Sisara, ti buyot dagiti Canaanita ti nakabalan kadagiti kabaruan unay iti teknolohia militar: “Siam a gasut a luglugan a linandokan.” (Oc-ocom 4:3) Dagitoy ti nangted kadagiti Canaanita ti bentaha ti kinapartak ken nalaka a panaggunay ken kasta met ti napalalo a sikolohikal a bentaha.

Ti panagbiktoria, nupay kasta, ket saan a bunga ti kinalaing iti militar ken kadagiti arwaten. Ti nagpuskol a nakalalaing a buybuyot ni Sisara naguyogoyda a mapan iti daydiay namagaan idi a Karayan Cison. Impaay ni Jehova ti senias ken Barak a bumaba. Iladawanyo laengen dagiti 10,000 a lallaki nga agpabpababa iti bantay nga agturong iti tanap ti ginget! Ngem, iti di namnamaen, pinagtudo ni Jehova ti napigsa. Ti angin ken tudo itan bimmaot iti ruprupa dagiti kabusor. Ti ginget ti karayan Cison ti nagbalinen a maysa a nagpigsa a layus a nangilutlot kadagiti luganan a pakigubat ni Sisara iti maysa a baybay a pitak. Gapu iti pannakariribukda, dagiti buyot ni Sisara nagtarayda a sibubuteng, tapno isuda ti makamat ken mapapatay laeng. “Awan uray maysa a natda.”​—Oc-ocom, kapitulo 4 ken 5.

Saanen a pagsiddaawan no apay a daytoy makapasiddaaw a panagbiktoria ti nangtignay kadagiti sasao nga: “Iti kasta matayda koma amin dagiti kabusormo, O Jehova, ngem dagiti agayat kenkuana isuda koma ti kakasla init no lumgak a sirarangrang.” (Oc-ocom 5:31) Usigenyo, nupay kasta, dayta sao nga “iti kasta.” Isingasing dayta a ti gubat ti naimpadtuan, a mangitudtudo iti masanguanan ti maysa a dakdakkel a gubat a sadiay amin dagiti kabusor ti Dios mataydanto.

Nupay kasta, dagiti nauyong a tattao a nanglikmut iti Israel nalipatanda nga insigida daytoy makapapatay a pannakigubat. Iti 47 a tawtawen laeng kamaudiananna maysa a panagkukuyog dagiti nasion iti sidong ti panangidaulo ti Madian “nagurnongda a nagkaykaysa ket . . . nagpakarsoda idiay lobong ti Jezreel,” ti aglaylayon a ginget manipud Megiddo. (Oc-ocom 6:33) Dagitoy a nagpakarso a kabkabusor ket “kas kapuskol dagiti dudon.” Ngem itatta, ti buyot ti Israel ket maysa laeng a bassit ngem maingel a buyot dagiti 300 a lallaki, nga indauluan ni Gedeon. Iti maysa a sinias, pinuyot dagiti 300 dagiti tangguyobda, sada binuong a sipipigsa dagiti gurguritada, intag-ayda dagiti alutenda, ket indir-ida ti nakaam-amak a pukkaw ti gubat: “Ti kampilan da Jehova ken Gedeon!” Napabutngan dagiti Madianitas! “Ket ni Jehova inkabilna ti kampilan ti tunggal tao a maibusor iti kaduana,” ket ti bassit a buyot ni Gedeon ti nangileppas iti panangraut!​—Oc-ocom, kapitulo 7.

Datayo itatta ditay koma sitatangsit nga aramiden ti biddut nga inaramid dagiti Madianitas wenno kasla di ikankano ti kinapateg ti Megiddo. Agangay 12 a daras a saritaen ti Biblia daytoy kadaanan a lugar a pagbabakalan. Mainayon pay, ti padto ti Biblia a mangipakpakita no ania ti napasamak idiay Megiddo ti addaan serioso a kaipapanan iti kaaldawantayo. Ngarud kitaentayo nga agpadpada no ania ti kuna ti Biblia ken arkeolohia maipapan iti daytoy historiko a lugar.

Nagsangaan ti Daldalan ti Kadaanan a Lubong

Ti Megiddo, agraman dagiti siudad ti Hazor ken Gezer, ti naminsan dinominaranda dagiti kangrunaan a ruta ti militaria ken komersio a nangikonektar iti Asia ken Africa. Ti Megiddo ti adda iti nagbaetan dagiti dua a dadduma a siudad ket ngarud isu idi ti estratehiko unay ti dissona manipud amin a direksion dagiti natural a pagnaan, dagiti daldalan iti bantay, ken dagiti kalsada agpupuniponda idiay tanapna iti ginget. “Ti Megiddo,” inlawlawag ti The Geography of the Bible, “ti nagsaad kadagiti nagsasangaan ti dalan, kinapudnona iti maysa kadagiti naindaklan a nagsasangaan ti dalan ti kadaanan a lubong.”

Dinominaran ti Megiddo ti maysa a dakkel a tanap ti ginget a dumanon iti agarup 20 milia (32 km) iti igid ti umamianan a daya a deppaar ti bantay Carmelo. Bayat ti panagtutudona iti kalam-ekna, ti danum a nagayus manipud kadagiti aglawlaw a bambantay ti mangpunno iti arubayanna a Karayan Cison. Gapuna ti lugar ti maaw-awagan met “ti karayan ti ginget Cison.” (Oc-ocom 4:13) Kuna ti libro a Geography of Israel: “Gapu kadagiti tudo iti kalam-ekna” ti daga idiay ginget “ti mabalin nga agbalin a nauneg a pitak. . . . Ti pagsalogan ti [C]ison ti nakabasbassit unay, ket ti pagruaranna . . . ti naglaka a mabangenan; gapuna ti lutlot ti agsaknap ditoy.” Nasarakan ni Sisara ken dagiti buyotna no kasano ti panagbalin a napitak unay daytoy a tanap. Nupay kasta, iti namaga a kalgaw, daytoy nalawa a tanap ket nagpintas a lugar para kadagiti luglugan tapno agsanay a maipaay iti gubat. (Idilig iti kanta ni Salomon 6:11, 12.) Dagiti buybuyot a militar ti sikukumbiniente met a makapagtataripnong sadiay.

Ngarud, saanen a pagsiddaawan, a nagtignay ni Ari Salomon tapno sarikedkedan ti Megiddo: “Ket daytoy isu ti gapu ti panagpapulong nga inaramid ni Ari Salomon tapno maputar ti . . . bakud ti Jerusalem ken ti Hasor ken ti Megiddo ken ti Gezer.” (1 Ar-ari 9:15) Maysa a 79-pie-ti-kangatona (21 m) a turod, a tumantan-aw iti maysa a naglawaan, siwayawaya a ginget, ti mangtanda itan iti disso a naminsan nagtakderan ti Megiddo. Idi ugma, masansan a maibangbangon dagiti baro a pasdek iti rabaw dagiti nadaddadaelen a daan a pasdek. Tunggal tukad ngarud ti panagbangon ti mangtanda iti maysa a partikular a panawen iti historia. Dagiti arkeologo, mangrugi iti tuktok agkalida nga agpababa, iti nagduduma a rutap iti historia. Di agkurang a 20 kadagita a rutap ti nadiskubremi idiay Megiddo, a mangipampamatmat a ti siudad ti namin-adu daras a naibangonen. Ket kasano a ti Biblia ti nakatulong kadagitoy naanus a managkabakab?

Ti panagaramid kadagiti ruangan ti siudad awan duadua maysa a napateg a paset iti proyekto ni Salomon iti panangsarikedkedna iti Megiddo, Hasor, ken Gezer. Iti di pay nabayag dagiti kakasta a ruangan ti nadiskubre idiay Megiddo. Di nagbayag kalpasan dayta dagiti umas-asping estilona a ruangan ti nasarakan idiay Hasor. Gapuna, gapu ti pannakaalada ti pamalatpatan manipud iti Biblia, rinugian met dagiti arkeologo ti nagsukimat idiay Gezer. Saanen a nakaskasdaaw, dagiti kaparehona ti estilo a ruangan ti nasarakan met sadiay. Ania ti pategna kadagiti estudiante ti Biblia? Maysa a nalatak nga arkeologo, ni Propesor Yohanan Aharoni, ti nagkuna:

“Kadagiti panagkabakab a naaramid kadagiti tallo a luglugar, dagiti agkakapareho a ruangan iti plano ti nadiskubre iti estrata manipud iti maikasangapulo a siglo K.K.P. . . . Dagiti ruangan a kas kadagitoy, nga addaan kadagiti tallo a siled dagiti guardia ken uppat a paris dagiti sangladan iti tunggal sikigan ti pagnaan, ti agingga ita nadiskubredan kadagiti dua a dadduma a luglugar laeng. . . . Gapuna, adda a talaga ti naan-anay a panagtutunos kadagiti eskolar a dagiti ruangan ti Hasor, Megiddo, ken Gezer agraman dagiti tallo a siledda ti maipabiang iti panagturay ni Salomon.”

Umas-asping met a kinuna ni Dr. Yigael Yadin: “Ti pannakadiskubre dagiti sarikedked ni Salomon idiay Hasor, Megiddo, ken Gezer ket maysa a makaisuro a pagwadan no kasano a napateg ken praktikal a giya ti Biblia kadagiti arkeologo.”

Maysa a Maikeddeng a Pagbabakalan

Gapu iti estratehiko a lugar ti Megiddo, maawatan laeng a dayta nainaig iti kapanunotan a maysa a pagbabakalan iti karrugi ti historia. Kinapudnona, ti kadaanan a sao ti Hebreo para iti “Megiddo” ket naikuna a kaipapananna “nagpupuniponan, wenno, taripnong dagiti buybuyot.” Insurat ni Propesor Aharoni:

“Ti Megiddo ket maysa a nasarikedkedan a siudad a dakkel ti pategna agpapan pay iti kinapudno a daytat’ saan a nadakdakawat dagiti gubuayan ti historia agingga idi maika-sangapulo ket lima a siglo K.K.P. Iti dayta a tiempo daytat’ nagparangen kadagiti sursurat ni Thutmose III. Dagiti pakasarsaritaan daytoy a paraon inrekordna a ti Megiddo ti nangidaulo ti maysa a gunglo dagiti immalsa a siudad dagiti Canaanita. . . . Ti buybuyot dagiti Egipcio ken ti luglugan dagiti Canaanita naglalabanda iti makaikeddeng a bakal iti daytoy nga iyaalsa . . . iti asideg ti Megiddo. Isu daytoy ti kasasapaan a namilitaran a panagbakal a dagiti detalyena addada a naitalimeng. Kalpasan ti naan-anay a pannakaraut dagiti buybuyot dagiti Canaanita idiay pagbabakalan, ni Paraon ti nakaala iti maysa a nabaknang a samsam agraman 924 a luglugan!”

Ni Dr. Zev Vilnay, autor iti The New Israel Atlas, ti nangisalaysay pay iti ginget kas “ti disso dagiti nalatak a panagdadangadang manipud iti pangrugian ti historia aginggana iti Gubat Sangalubongan I.”

Megiddo​—Disso ti Maudi a Gubat?

Ti kaudian a libro ti Biblia, nga Apocalipsis, ti nangilanad iti maysa a sirmata a “dagiti ar-ari iti isuamin a mapagnaedan a daga” maur-urnongda “iti gubat ti dakkel nga aldaw ti Dios a Mannakabalin-amin” idiay “Har–Magedon” [“Bantay ti Megiddo”], wenno Armagedon. (Apocalipsis 16:14, 16) Gapu iti panagasping dagiti nagnagan, naipato dagiti dadduma a daytoy a gubat ti mapasamakto iti literal a disso ti Megiddo. Nupay kasta, narigat pay a makakualipikar ti turod ti Megiddo kas maysa a “bantay.” Usigenyo pay: Umdas kadi ti ginget ti Megiddo a manglaon kadagiti amin nga agtuturay ti daga, agraman ti dadakkel a buybuyotda ken ti nakaad-adu a nagduduma nga arwatenda a militar? “Daytoy ti maysa nga apocaliptiko a pagsasao,” impalagip ti International Standard Bible Encyclopedia, “ket posible a ti Armagedon saan a nausar kas maysa a nagan nga agpaay iti partikular a disso no di ket maysa a simboliko a termino para iti maudi a makaikeddeng a gubat.”

Ngarud, ania, ti “Har–Magedon”? Kaawatan a daytat’ piguratibo wenno makailadawan. Iti panangibatayna iti historia ti Megiddo kas lugar dagiti makaikeddeng a panagbabakal, inusar ti Apocalipsis dayta a mangiladawan iti umad-adanin a kasasaad inton ti pananggura dagiti “amin a nasnasion” iti ili ti Dios ket magtengannanton ti kangitingitanna. (Mateo 24:9, 14) Agsipud ta itultuloyto a suportaran dagiti pudno a Kristiano ti Pagarian ti Dios, agkaykaysanto amin dagiti agtuturay iti daga ken, iti epektona, “agtataripnongda” tapno dadaelendanto ida. Nupay kasta, dagiti Saksi ni Jehova saandanto a bumales. (Isaias 2:1-4) Ti Dios dinutokanna ti Arina, ni Apo Jesu-Kristo, a makidangadang nga agpaay kadakuada. Iti kangitingitan a kanito daytoy a Nailangitan nga Ari agraman “dagiti buybuyot . . . idiay langit” bumallaetdanto ket rautendanto “dagiti ar-ari ti daga ken dagiti buybuyotda.” Daytoy sangalubongan a gubat ti makaikeddengto, kas met laeng kadagidiay nagdadangadanganda idiay Megiddo. Amin dagiti naindagaan a kabusor “mataydanto,” kas impadto ti kanta ti panagballigi da Debora ken Barak!​—Apocalipsis 19:11-21; Oc-ocom 5:31.

Masarakankayto aya a kadua dagidiay managayat ken ni Jehova​—wenno kadua dagiti kabkabusorna? Pagbalinen a nalawag ti Biblia a dagidiay di mangala ti takderda iti sibay ni Jehova a Dios ken ti ilina ket agpegpeggadda a makapukaw iti biagda. (Sofonias 2:3; 2 Tesalonica 1:7-9) Gapuna awanen ti panawen ti panagtaktak! “Adtoy! Siak umayak a kasla mannanakaw,” namakdaar ni naipadayagen a Jesu-Kristo nga espisipiko a tuktukoyenna ti kangitingitan ti “dakkel a rigat” inton Armageddon.​—Apocalipsis 16:15; Mateo 24:21.

“Ti gubat ti dakkel nga aldaw ti Dios a Mannakabalin-amin” ket maaddaanto ti mabayag a pagbanagan. Daytanto ti mangilukat ti dalan a maipaay iti Pagarian ti Dios a mamagbalinton iti daytoy a daga kas maysa a paraiso. (Mateo 6:9, 10; Apocalipsis 21:3-5) Ngem iti kasayaatan ti isuamin, daytanto ti mangalangon iti kadadakkelan a nagan iti uniberso iti maysa a nangayed a kaitungpalan iti propetiko a kararag idi ugma:

“Aramidem kadakuada ti kas ken Madian, ti kas ken Sisara, ti kas ken Jabin idiay karayan Cison. . . . Kasta koma ti panangkamat kadakuada ti bagyom ken panangkigtot kadakuada ti alipugpogmo. Punnuem dagiti ruprupada iti bain, bareng sapulenda koma ti naganmo, O Jehova. Mabainanda koma ken mariribukda koma nga agnanayon, wen, maariwengda kadi ket mapukawda; bareng maammuanda koma a siksika laeng, nga agnagan Jehova, ti Kangatuan a ringbawam ti amin a daga.”​—Salmo 83:9, 15-18.

[Dagiti mapa iti panid 22]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dinominaran ti Megiddo ti maysa kadagiti kangrunaan a ruta militar ken komersio a nangikonekta kadagiti kontinente ti Asia ken Africa

Ruta ti Negosio-------

Hazor

Megiddo

Gezer

Jerusalem

[Mapa]

ASIA

AFRICA

[Ladawan iti panid 23]

Ti sangalubongan a gubat ti Armagedon ti makaikeddengto, kas met laeng dagiti gubat a nagbabakalanda idiay Megiddo. Amin dagiti naindagaan a kabusor ti Dios mataydanto