Panagadu ti Relihion—Ti Maudi a Panangusig
DAGITI pupuor agkarasakasda, dagiti luses rumimatda, dagiti rocket sumiagda a mangkolor iti tangatang iti nalabaga, asul, amarilio, ken berde. Dagiti patatas kadagiti tsaketada. Dagiti naaweng a katawa, ikkis iti kinaragsak. Rabii iti Panagpuor iti Inglatera.
DAGITI agtartrabaho naiparparna a nasarakanda ti 25 a bangbangkay. Dagiti tultulang ket naikalida a siaannad, nakadalikepkep ti im-imada. Gapuna dagiti historiador naisar-ongda iti pangtuntonan iti misterio nga agsubli iti agarup 200 a tawtawen. Idiay Quebec, Canada.
Ti artikulo iti ngato ket dua nga aggiddiat a paspasamak nga addaan iti agpadpada a ramut—ti Repormasion.
MAYSA nga artikulo iti Oktubre 1 a ruartayo impakitana a ti Europa naimatanganna ti nakaro a narelihiusuan a kinagulo idi maika-16 a siglo. Ti bungana nagraram iti dadduma a paspaset ti lubong. Adu a paspaset iti kabibiagtay itatta ket awan sabali no di dagiti kankanal a naibati dagiti dandanum iti Repormasion. Nalabit naimpluensiaanda ti inaldaw a tigtignayyo. Kaskasdi a napatpateg, agtaktakdertay itan iti kangitingitan ti ultimo a narelihiusuan a didigra a sigurado a mangapektarto iti biagyo. Ammoyo kadi no kasano?
Surotenyo ti nagnaan ti Repormasion kadagiti sumaganad a pagilian:
Alemania: Sumagmamano ti agkuna a ti impluensia ni Luther iti kultura ti Alemania ket awan ti kapadana kadagiti asinoman nga indibidual kadagiti Ingles ti pagsasaona a lubong. Ti patarusna iti Kasuratan ket maysa kadagiti maakseptar unay a Biblia iti Alemania. Adut’ naaramidan ni Luther a nangipaay iti tuno ti lenguahe ken nangisaad iti balabala para kadagiti lokal a relasion iti Alemania. Impabigbigna iti estado ti pannakasapul iti panageskuela ti isuamin, nga impangatona ti kasasaad ti panangisuro a propesion.
Canada: Ti kolonial a napalabas naimatanganna ti Britania ken Francia a naaddaan iti panaggingginnuyod a nangibati iti lammana iti maysa a probinsia a nangnangruna—ti Quebec. Dati a nagindegan dagiti Katoliko a Pranses nga immay nakipagtaeng iti pagilian, ti Quebec naiyeg iti babaen ti panangkontrol ti Britania, ket gapuna Protestanteda, idi 1763. Di nagbayag sakbay dayta a dagiti bangkay a nadakamat iti pangrugian daytoy nga artikulo ket naikalida a sililimed iti asideg ti nasarikedkedan a paset iti siudad. Apay a sililimed? Agsipud ta naipagarupda a Protestante, nga iti dayta a tiempo napaidamanda iti pannakaitabon iti sementerio a Katoliko. Ti Quebec kaskasdi nga agsasaad a kas maysa a puro iti Pranses ti pagsasaona a Katolicismo, ket daytoy ti nangpatanor iti moderno a separatist wenno pannakisina a tigtignay.
Irlandia: Saan a naragsakan iti Repormasion, ti Emerald Isle inyadayuna ti bagbagina. Kalpasanna, ti impluensia ti Protestante immagsep iti labes ti Baybay ti Irlandia manipud Inglatera agingga kadagiti makin-amianan a probinsia. Ti nabati itatta ket maysa a nabingbingay nga Irlandia. Ti tinawen a panagmartsa iti kalgaw iti Ulster lagipenna dagiti panagballigi ti Protestante iti napalabas. Dagiti selebrasion gagangay a mangibatida kadagiti tugot ti barikada, dagiti bomba, ken balbala a plastik. Ti Orange Day Parade idi Hulio 1986 ti nangibati iti 160 a nasugatan. Impalagipna ti aldaw agarup 300 a tawtawenen ti napalabas idi a ni Ari a William iti Orange, a nangiyeg iti kinatalged ti Protestantismo iti Britania, pinarmekna ti maudi a Katoliko nga agturay iti Inglatera, a ni James II.
Estados Unidos: “[Ti] panagduduma dagiti sekta nga addaan iti aggigiddiat a naglikudan ti Europa isut’ maysa a napigsa a banag iti panangiyeg iti narelihiusuan a wayawaya iti America,” insurat ni A. P. Stokes iti Church and State in the United States. Dagiti kolonial nga al-aldaw naimatanganna ti Estados Unidos a naarkosan kadagiti maris ti Protestante. Ti Calvinist a pagalagadan ti nangiturong iti relihion, politika, ken komersio. Ti pamunganayan a pammati ket ta ti tunggal tao agtakder a diretsaan nga agsungsungbat iti Namarsua nga awan ti panangibabaet ti padi. Daytoy a kapanunotan ti nangpatanor iti maysa a nakaugalian a panggep iti panangitrabaho iti bukodna a pagtungpalan, iti panangapit kadagiti gunggona iti bukodna a panagbannog.
Ni T.H.White linagipna iti librona nga In Search of History nga iti ilalabas daytoy a siglo, 13 porsiento iti populasion ti E.U. ket Katoliko. Daytoy a promedio ngimmato iti nasurok ngem 25 porsiento idi 1960. Nupay kasta, mammano a Katoliko ti nakaragpat kadagiti nangangato a puesto iti politika. Intultuloy ni White: “Iti nangatngato a tukad iti Senado, a pakaar-aramidan ti gubat ken kappia, nga idiay ti pakadisdisidiran dagiti treaties ken foreign policies, a pakapatalgedan dagiti Hurado iti Korte Suprema, dagiti Americano kaskasdi a kaykayatda dagiti Protestante iti daan a kaugalian kas mangtagtagikua iti nasional a panggep.” Ti kaugalian ket nadadael idi a ni John F. Kennedy nagbalin a kaunaan a Katoliko a presidente iti Estados Unidos.
Para iti kanayonan pay a pangarigan manipud dadduma a pagpagilian, pangngaasiyo ta kitaenyo ti kahon iti panid 29.
Nalayus a Napintas a Buya
Iti babaen ti Protestantismo, dimmakkel ti teolohikal a panagsusuppiat, ket dagiti patarus ken komentario ti Biblia timpawda iti panagayos ti wayawaya ken ti indibidual a panangipeksa. Nupay kasta, bayat ti panaglabas ti panawen, ti wayawaya pinataudna dagiti pananguyaw iti Biblia. Dagiti baro a kapanunotan ti naipaayan iti lugarna; ti bukbukod a panangusig nagbalin a gagangay nga urnos. Ti panagrang-ay ket saanen nga iti nalumanay a panagrurutap dagiti allon no di ti napigsa a panagungor iti pannakaburakda. Ti napigsa nga ayus ti pannakapasayaat isut’ nangiyayus iti mismo a pundasion ti nakaugalian a Kristiano a doktrina. Dagiti moderno a pagpilian kas iti ebolusion, women’s liberation, ken ti ‘baro a moralidad’ ket naiyayusda a kas iti pataw, dagiti naulimek a saksi iti bagyo. Dagiti personal a relihion iti sumagmamano a dagdaga ti Protestante ti nangibati iti tunggal indibidual iti nakakaasi a kasasaad, a napagtalaw iti bukodna a naliday a lugar iti pammati.
Ti daga kadagiti luglugar ti Protestante ti nasukog babaen iti panagannayas a panagreklamo kadagiti naisaad a pagalagadan. Dagiti tattao mapadakkelda iti pammati iti irarang-ay, wayawaya, ken natauan a kalintegan. Ni Max Weber, maysa a sosiologo ken ekonomista nga Aleman, nagipablaak iti maysa a salaysay idi 1904 maipapan iti Protestantismo ken kapitalismo. Kinunana a ti kapitalismo ket saan laeng a basta bunga ti Repormasion. Ngem natakuatanna a kadagiti naballigi a lugar ti kapitalismo nga addaan iti naglalaok a narelihiusuan a nalikudan, naisangsangayan a dagiti Protestante isudat’ makinkukua, papangulo, dagiti nasigo, ken nasanay. Sigun iti Der Fischer Weltalmanach, kadagiti 540 a naipaayan kadagiti premio a Nobel agingga idi 1985, dua a kakatlo ti naipaay kadagiti umili manipud iti kultura a Protestante. Dagiti umili iti Katoliko a luglugar inabakda laeng ti 20 porsiento. Kadagiti 20 a kangatuan a nasion, no maipapan iti gross national product iti tunggal tao, siam ti Protestante, dua ti Katoliko. Iti sabali a bangir, kadagiti sangapulo a dakkel ti utangna a pagpagilian a nailista, lima ti Katoliko, awan ti Protestante.
Ti linawas a pagiwarnak ti Alemania a Der Spiegel insuratna a dagiti Calvinist a pagwadan pinaregtana dagiti Briton nga agbalin a kangrunaan a pannakabalin ti lubong. Manipud iti maika-19 a siglo, ti dumakdakkel a puersa ti politika iti Estados Unidos, Alemania, ken Gran Britania nagbalinda a puersa para iti sosial a panangpabaro. Ti panagpapada iti gundaway para iti isuamin ket naipaganetget. Dagiti alikuno iti kangrunaan a pagayusan ti Repormasion ket imbilang dagiti dadduma a kas pakpakauna ti moderno a sosialismo. Ti napolitikaan a kinasalukag iti sosial a responsabilidad isut’ nangipaay iti dalan agturong iti welfare state. Nangnangruna kadagiti Protestante a luglugar, dagiti autoridad a sibil in-inut nga inturayanda ti panangkontrol kadagiti legal a dasig ti panagtao, ipapatay, panagasawa, diborsio, ken ti panagtawid. Ti kaadda ti legal a diborsio ken aborsion kadagiti Katoliko a nasion ket masansan a dakkel ti naggiddiatanna itatta manipud iti Protestante a dagdaga.
Dua a sarikedked ti Protestantismo, ti Estados Unidos ken Gran Britania, dimmakkelda a dua a nagbalin a dua ti sarana nga atap nga animal iti padto ti Biblia. (Apocalipsis 13:11) Maysa a higante iti politika iti maika-20 a siglo, ti organisasion ti Naciones Unidas, immuna a naawagan iti Liga de Naciones, bimmukarkar manipud iti panangiyun-una ti Protestante.
Agsublinto ti Layus
Ti agsansanud nga allon mangibati iti lammana iti igid ti baybay a mangipalagip kadatayo iti asidegen nga isusublina. Umasping iti dayta, ti Repormasion idi maika-16 a siglo imbatina dagiti naminar a tugtugot a makitatay itatta. Ket adda ti napigsa nga ebidensia nga agtaktakdertay iti kangitingitan ti ultimo nga allon ti narelihiusuan a panagbalbaliw a manglab-aw kadagiti amin a napalabas a kinagulo, manglapunos iti ulbod a relihion iti agnanayon, ken apektaranna ti tunggal maysa a sibibiag. Malasatanyonto aya dayta? Iti sangalubongan, adda ti nasaknap ti pannakaibasarna a di pannakapnek iti organisado a relihion, kadagiti indibidual ken gobierno. Apay ti di pannakapnek?
Ti relihion masansan a lumablabes iti naespirituan nga akemna, a mangiriro iti kapa ti opisiona iti kawes ti pannakaorden, ti korona addaan iti mitra, ti setro addaan iti krus. Sumagmamano a tawen ti napalabas ti Observer a pagiwarnak iti Domingo imbangonna ti saludsod no dagiti politiko iti Irlandia ket nakasaganada a mangsukat iti papadi iti panangituray iti pagilian. Ti dati a chancellor iti Makinlaud nga Alemania a ni Helmut Schmidt nagkomento iti narelihiusuan a pannakinamin iti politika, “Diak mamati a daytoy ti maipalubos a kankanayon.” Ken ti Le Figaro iti Paris inakusarna ti iglesia iti kasta unay a “pannakinaminna iti politika” ta “adda iti panagpeggad ti pannakakita a ti politika makinamnamin iti relihion.” Manipud iti India agingga iti Egipto agingga iti Estados Unidos, manipud Polandia agingga iti Nicaragua, manipud Malaysia agingga iti Chile, ti makabannog a pannakidangadang iti nagbaetan iti politika ken relihion ti agtultuloy.
Daytoy ket saan a pagsiddaawan, awanen ti baro. Ti Apocalipsis kapitulo 17 iladawanna ti intero nga ulbod a relihion kas maysa a balangkantis, ti “Babilonia a Dakkel,” a makikamalala kadagiti politiko iti daga. Ti bersikulo 4 iladawanna pay isuna a kas “naarkosan kadagiti balitok ken batbato a napateg ken perperlas.” Ti narelihiusuan nga imperio ket saan a mapnek, aglublubnak iti kinanam-ay, agsobsobra iti kinabaknang. Idi maika-16 a siglo, dagiti sumilsilap a kaha ti kinabaknang iti Iglesia Katolika ti nakaatrakar kadagiti umap-apal a matmata. Pudno met dayta kadagiti namurumoran iti alahas a ganansia iti amin a relihion iti maika-20 a siglotayo.
Dagiti gobierno ti nangiturongen kadagiti naagum a matmata kadagita a kinabaknang. Naimatangan ti Albania a nasurok a 2,000 a moske, simbaan ken dadduma pay a narelihiusuan a patakder, ket pinagbalinda dagita a sekular wenno dinadaelda. Ti Sunday Times inreportna idi 1984 a ti gobierno ti Malta “inrugina ti mangsiim iti kinabaknang ti iglesia,” a pinasardengna ti tulong kadagiti eskuelaan ti iglesia. Idi sinaludsod no kasano ti panangbabawi iti pukawna, maysa a ministro iti gobierno ti simmungbat: “No kasapulanto, mabalindanto a tunawen dagiti balitok a krusda ken dagiti pirak nga altarda.” Ti Greek Orthodox Church sipipinget ti panangbusorna iti linteg nga inaprobaran ti Greek Parliament iti kasapaan daytoy a tawen a mangipalubos iti gobierno a mangsakop kadagiti dadakkel a dagdaga ti iglesia (agarup 10 porsiento iti kalawa ti pagilian).
Iti sangalubongan, ti relihion ket dakkel a pannakapaay. Imbes a mangpagkaykaysa, daytat’ mangwatakwatak. Maysa nga inaldaw a pagiwarnak iti Alemania napaliiwna a “ti panagsisinnalisal dagiti Katoliko ken Protestante agresulta iti guranggura.” Ti Frankfurter Allgemeine Zeitung insuratna nga uray dagiti tigtignay para iti panagmaymaysa, a dinisenio tapno mangrangtay iti nagbabetan, nangrugi manipud iti maysa a saad iti “agpadpada a di panagtalek, saanen a mapagkakappia a guranggura iti nagbaetan dagiti Katoliko ken Protestante.” Ni Elie Wiesel, ti nangabak iti 1986 a Nobel Peace Prize, ti naisitar iti maysa a pagiwarnak nga Aleman a kunkunana: “Masansan a pampanunotek a napaaytayo. No adda koma nangibaga kadatayo idi 1945 a makitatayto manen dagiti pinarnuay ti relihion a gubgubat a rumungrungsot iti ngangngani tunggal kontinente . . . saaantay koma a namati iti dayta.” Ti relihion a mangisungsong iti kinagulo, manggargari wenno mangkanunong iti gubat, ket maysa nga ulbod a relihion. Ket ti Namarsua nabayagen nga inkeddengna iti panangpukawna iti dayta.
Ti kapitulo 17 iti Apocalipsis awan ti ibatina a panagduadua maipapan iti gasat ti amin nga ulbod a relihion. Idiay bersikulo 16 mabasatayo: “Ket dagiti sangapulo a sara [dagiti pannakabalin ti gobierno iti uneg ti organisasion iti Naciones Unidas] a nakitam, ken ti atap nga animal [Naciones Unidas], guraendanto ti balangkantis [ulbod a relihion] ket pagwalangwalangendanto a lamolamo, ket sidaendanto ti lasagna ket ipuorandanto iti apuy.”
Sadinot’ Pagtaktakderanyo?
Kasla nakaskasdaaw dayta, ti ulbod a relihion dimtengen ti aldawna. Dagiti ar-aramidna, kostumbre, tradision, ken pribilehiona mapukawdanton iti din agbayag. Mabalin a kasla adayu dayta a mapasamak kadakayo kas iti napasamak idi kadagiti tattao iti pannakalapunos ti Iglesia Katolika idi maika-16 a siglo. Ngem ti dandanum ti Repormasion ket aglalapusanan. Ti kinabaknang ti iglesia naipan kadagiti tattao, ti pannakabalinna naited kadagiti agturay. Uray pay iti kaaldawantayo, dagiti nasion ti mangimaton iti ultimo a pannakapukaw ti ulbod a relihion.
Aniat’ kayat a sawen dayta kadakayo iti personal? Usigenyo dagiti narelihiusuan nga institusion a pakaibilanganyo. Ti kadi itaktakderanna maitunos iti Biblia iti isuamin a pamay-an? No saan, iti kasta ti organisasionyo ket paset ti “Babilonia a Dakkel,” wenno ti imperio ti ulbod a relihion. Surotenyo ti bilin a masarakan idiay Apocalipsis 18:4, a: “Rummuarkay kenkuana, O tattaok, . . . tapno saanyo nga awaten dagiti saplitna.”
Laglagipenyo, ti allon a mangiyeg iti pangkamaudianan a pannakadadael iti ulbod a relihion ket um-umayen. Mabalinen a mamatmatan dayta iti sanguanantayo. Sadinonto ti pagtaktakderanyo inton mangiyeg dayta iti nakaap-aprang a panangdadael? Iti ging-et iti di panangikankano? Iti turod ti sumagmamano a sekular nga autoridad? Wenno iti bantay ni Jehova? Adda laeng maysa a natalged a lugar a papanan.
[Blurb iti panid 27]
Maysa a napigsa nga ayus iti pannakapasayaaat ti nanglapunos iti mismo a pundasion iti nakaugalian a doktrina. Dagiti pagpilian kas iti ebulosion, women’s liberation, ken ti ‘baro a moralidad’ ti naiyayus kas iti pataw
[Blurb iti panid 28]
Adda ti nabileg nga ebidensia nga agtaktakdertay itan iti kangitingitan iti ultimo nga allon iti narelihiusuan a panagbalbaliw. Malasatanyonto aya dayta?
[Blurb iti panid 29]
No adda koma nakaibaga kadatayo idi 1945 a makitatayto manen dagiti pinarnuay ti relihion a gubgubat a rumungrungsot iti tunggal kontinente, saantay koma a namati iti dayta
[Kahon iti panid 29]
Sud Africa: Ti pammati ti Calvinist iti pannakaikeddeng nangitukon iti teolohikal a pundasion iti apartheid wenno nainget a pannakailasinlasin babaen iti rasa. Ti inaldaw a pagiwarnak ti Alemania a Frankfurter Allgemeine Zeitung inawaganna dagiti teologo iti Nederduitse Gereformeerde Kerk (kas iti pannakaammo idi iti Dutch Reformed Church idiay Sud Africa) a “dagiti arkitekto dagiti politika iti apartheid.”
Switzerland: Kas sentro iti tignay ti Calvinist, ti Geneva inatrakarna ti rinibribo nga agkamkamang, a nangitugot kadagiti kinabaknang ken abilidadda. Kas resultana, daytoy ti kaskasdi pay laeng a kangrunaan a siudad ti panagbanko ken adddan rumukrukkuas a pagsapulan a mangpartuat kadagiti relo ken pagorasan.
India: Ti Society of Jesus (Jesuita) dimmakkel a kas paset ti Counter-Reformation, maysa a tignay a mangbiag iti Katolicismo kalpasan dagiti panangabak ti Repormasion. Dagiti miembro iti Sosiedad dimtengda iti probinsia ti Goa idi maika-16 a siglo, di nagbayag kalpasan ti panangsakop ti Portugal. Ti impluensia ti iglesia ket naiyanninag iti populasion itatta: Idiay Goa, 3 a tattao kadagiti 10 ket Katoliko, idinto nga idiay India iti kadagupanna, adda laeng 1 a tao iti 25 ti agkunkuna a maysa a Kristiano.
Inglatera: Ti tawen 1605 naimatanganna ni James I, maysa a Protestante, iti trono. Bayat ti irarayray ti ulpit dagiti Katoliko iti pagilian, nabukel ti maysa a plano a mangbomba iti Parliamento, ti Ari kan ti isuamin. Dagiti immalsa, maysa a grupo iti Katoliko nga indauluan ni Guy Fawkes, ti naduktalan ken napapatay. Ti Nobiembre 5 markaanna ti selebrasion ti Rabii iti Panagpuor. Dagiti pampamilia ken gagayyem kaskasdi nga agguurnongda tapno mapapudotda ti nalamiis a rabii buyogen dagiti paputok ken iti panagpuor iti maysa a “ladawan,” wenno modelo, iti nagplano.
[Dagiti ladawan iti panid 26]
Ni Martin Luther ken John Calvin—papangulo iti Repormasion