Kapitulo 17

Nagunggonaan ‘Dagiti Napapatay a Kararua’

1. Ania a panawen ti pagbibiagantayo, ken ania ti pammaneknek iti daytoy?

AGTURTURAYEN ti Pagarian ti Dios! Dandanin ti naan-anay a panagballigi ti Nakasakay iti puraw a kabalio! Ti nalabaga a kabalio, ti nangisit a kabalio, ken ti nabessag a kabalio ket nagpartak ti panagpatarayda a lumasat iti intero a daga! Di mailibak a matungtungpalen dagiti padto ni Jesus maipapan iti kaaddana kas ari. (Mateo, kapitulo 24, 25; Marcos, kapitulo 13; Lucas, kapitulo 21) Wen, agbibiagtayon kadagiti maudi nga aldaw daytoy a sistema ti bambanag. (2 Timoteo 3:1-5) Gapuna, umimdengtayo a naimbag bayat a ti Kordero, ni Jesu-Kristo, luktanna ti maikalima a selio dayta a lukot. Ania a kanayonan a palgaak ti pakiramanantayo ita?

2. (a) Ania ti nakita ni Juan idi naluktan ti maikalima a selio? (b) Apay a ditay koma masdaaw no mabasatayo ti maipapan iti simboliko nga altar a pagdatonan idiay langit?

² Inladawan ni Juan ti makatukay a buya: “Ket idi linuktanna ti maikalima a selio, nakitak iti sirok ti altar dagiti kararua dagidiay napapatay gapu iti sao ti Dios ken gapu iti panangsaksi a trabaho nga adda kadakuada idi.” (Apocalipsis 6:9) Ania ti nakitana? Maysa nga altar a pagdatonan idiay langit? Wen! Daytoy ti damo a panangdakamat ni Juan iti maysa nga altar. Nupay kasta, immun-una nga inladawanna ni Jehova a situtugaw iti tronona, dagiti kerubin nga adda iti aglikmutna, ti simmarming a baybay, dagiti pagsilawan, ken dagiti 24 a panglakayen a nakaawit iti insienso, a bin-ig nga umasping iti daydi naindagaan a tabernakulo, ti santuario ni Jehova idiay Israel. (Exodo 25:17, 18; 40:24-27, 30-32; 1 Cronicas 24:4) Rumbeng ngarud aya a masdaawtayo nga adda met simboliko nga altar a pagdatonan idiay langit?​—Exodo 40:29.

3. (a) Iti nagkauna a tabernakulo dagiti Judio, kasano a dagiti kararua ket naiparukpok “iti puon ti altar”? (b) Apay a nakita ni Juan dagiti kararua dagiti napapatay a saksi iti sirok ti simboliko nga altar idiay langit?

³ Iti sirok daytoy nga altar, adda “dagiti kararua dagidiay napapatay gapu iti sao ti Dios ken gapu iti panangsaksi a trabaho nga adda kadakuada idi.” Ania ti kaipapanan daytoy? Saan a dagitoy dagidiay simmina a kararua​—kas iti patpatien dagiti pagano a Griego. (Genesis 2:7; Ezequiel 18:4) Imbes ketdi, ammo ni Juan a ti kararua, wenno biag, ti isimsimbolo ti dara. Iti nagkauna a tabernakulo dagiti Judio, no agparti dagiti papadi iti maidaton nga animal, iwarsida ti dara “iti aglikmut ti rabaw ti altar” wenno iparukpokda dayta “iti puon ti altar ti daton a mapuoran.” (Levitico 3:2, 8, 13; 4:7; 17:6, 11, 12) Gapuna, ti kararua ti animal adda pakainaiganna iti altar a pagdatonan. Ngem apay a dagiti kararua, wenno dara, dagitoy nga adipen ti Dios ket adda iti sirok ti simboliko nga altar idiay langit? Ngamin, maibilang a sakripisio ti ipapatayda.

4. Iti ania a wagas a sakripisio ti ipapatay dagiti Kristiano a napulotan iti espiritu?

⁴ Kinapudnona, amin dagidiay agbalin a naespirituan nga annak ti Dios mapasaranda ti sakripisio nga ipapatay. Gapu iti akemda iti nailangitan a Pagarian ni Jehova, pagayatan ti Dios a paglikudan ken isakripisioda ti aniaman a namnamada nga agbiag nga agnanayon ditoy daga. Gapu itoy, situtulokda nga agpasar iti sakripisio nga ipapatay maigapu iti kinasoberano ni Jehova. (Filipos 3:8-11; idiligmo ti 2:17.) Pudno daytoy kadagidiay nakita ni Juan iti sirok ti altar. Isuda dagiti napulotan nga idi panawenda napapatayda kas martir gapu iti regtada iti ministerio a nangitandudo iti Sao ken kinasoberano ni Jehova. ‘Napapatay dagiti kararuada gapu iti sao ti Dios ken gapu iti panangsaksi a trabahoda [mar·ty·riʹan] idi.’

5. Nupay nataydan, kasano nga um-umkis a dumawdawat iti pammales dagiti kararua dagiti matalek?

⁵ Kastoy pay ti naipalgak: “Ket nagikkisda buyogen ti natbag a timek, a kunkunada: ‘Agingga iti kaano, Soberano nga Apo a nasantuan ken napudno, nga agkedkedka a mangukom ken mangibales iti darami kadagidiay agnanaed iti daga?’” (Apocalipsis 6:10) Kasano nga um-umkis a dumawdawat iti pammales ti kararua, wenno ti darada, idinto ta ipakita ti Biblia nga awan ti puot dagiti natay? (Eclesiastes 9:5) Bueno, saan kadi nga imkis ti dara ni nalinteg nga Abel kalpasan ti panangpapatay ni Cain kenkuana? Gapuna, kinuna ni Jehova ken Cain: “Ania ti inaramidmo? Imdengam! Ti dara ni kabsatmo um-umkis kaniak manipud iti daga.” (Genesis 4:10, 11; Hebreo 12:24) Saan a kayat a sawen daytoy a literal nga agsasao ti dara ni Abel. Imbes ketdi, natay ni Abel kas inosente a biktima, ket kalikaguman ti hustisia ti pannakadusa ti pimmatay kenkuana. Umasping iti dayta, inosente dagita a Kristiano a martir, ket masapul a maibales ti pannakatayda tapno maipakat ti hustisia. (Lucas 18:7, 8) Natbag ti panagpukkawda a dumawat iti pammales agsipud ta rinibu dagiti natay iti kasta a wagas.​—Idiligmo ti Jeremias 15:15, 16.

6. Ania a panangibuyat iti awanan basol a dara ti naibales idi 607 K.K.P.?

⁶ Ti kasasaad ket mayarig met iti napasamak iti apostata a Juda idi nagturay ni Ari Manases idi 716 K.K.P. Adu nga awanan basol a dara ti imbukbokna, a nalabit ‘rinagadina’ ni propeta Isaias. (Hebreo 11:37; 2 Ar-ari 21:16) Nupay idi kamaudiananna ket nagbabawi ken nagbalbaliw ni Manases, nagtalinaed dayta a basol a panangibukbok iti dara. Idi 607 K.K.P., idi a dinadael dagiti taga-Babilonia ti pagarian ti Juda, “babaen laeng iti bilin ni Jehova a napasamak dayta maibusor iti Juda, tapno ikkatenna iti imatangna gapu kadagiti basol ni Manases, maitunos iti amin nga inaramidna; ken kasta met gapu iti awanan basol a dara nga imbukbokna, iti kasta pinunnona ti Jerusalem iti awanan basol a dara, ket ni Jehova saan nga immannugot a mangipaay iti pammakawan.”​—2 Ar-ari 24:3, 4.

7. Asino ti kangrunaan a makimbasol iti pannakaibukbok ti “dara dagiti sasanto”?

⁷ No kasano idi panawen ti Biblia, kasta met ita a mabalin a nabayagen a natay dagidiay nangpapatay kadagiti saksi ti Dios. Ngem ti organisasion a makinggapuanan iti pannakamartirda ket sibibiag ken sibabasol pay laeng gapu iti panangibukbokna iti dara. Dayta ti organisasion ni Satanas ditoy daga, ti naindagaan a bin-ina. Ti kangrunaan isu ti Babilonia a Dakkel, ti sangalubongan nga imperio ti palso a relihion.a Nailadawan dayta kas “nabartek iti dara dagiti sasanto ken iti dara dagiti saksi ni Jesus.” Wen, “nasarakan kenkuana ti dara dagiti mammadto ken dagiti sasanto ken dagidiay amin a napapatay ditoy daga.” (Apocalipsis 17:5, 6; 18:24; Efeso 4:11; 1 Corinto 12:28) Anian a nagadu ti imbukbokna a dara! Agingga nga adda ti Babilonia a Dakkel, agtultuloy nga um-umkis a dumawdawat iti hustisia ti dara dagiti biktimana.​—Apocalipsis 19:1, 2.

8. (a) Ania dagiti pagarigan ti pannakamartir a napasamak idi panawen ni Juan? (b) Ania dagiti panangidadanes nga insungsong dagiti Romano nga emperador?

⁸ Nasaksian a mismo ni Juan dagidiay napapatay a kas martir idi umuna a siglo, idi a ti naranggas a Serpiente ken ti bin-ina ditoy daga ginubatda ti dumakdakkel a kongregasion dagiti napulotan a Kristiano. Nakita ni Juan ti pannakailansa ti Apotayo ken nalasatanna ti tiempo idi a napapatay ni Esteban, ti mismo a kabsatna a ni Santiago, ken ni Pedro, Pablo, ken dadduma pay a nasinged a kakaduana. (Juan 19:26, 27; 21:15, 18, 19; Aramid 7:59, 60; 8:2; 12:2; 2 Timoteo 1:1; 4:6, 7) Idi 64 K.P., dagiti Kristiano ti pinagidas-alan ni Romano nga Emperador Nero, a pinabasolna ida a nangpuor iti siudad tapno makaluban ti damag nga isu a mismo ti makin-utek iti dayta a panangpuor. Kastoy ti kuna ti historiador a ni Tacitus: “Ti ipapatay [dagiti Kristiano] ket napakuyogan iti pananglais; nakawesan dagiti dadduma kadagiti kudil dagiti atap nga animal sa rinangrangkay dagiti aso, [nailansa] dagiti dadduma,b pinuoranda dagiti dadduma a kas aluten tapno mausar a pagsilaw iti rabii.” Ti nagsasaruno a panangidadanes iti sidong ni Emperador Domitian (81-96 K.P.) ket nagresulta iti pannakaidestiero ni Juan iti isla ti Patmos. Kas kinuna ni Jesus: “No indadanesdak, idadanesdakayto met.”​—Juan 15:20; Mateo 10:22.

9. (a) Ania ti kangrunaan a pangallilaw a pinataud ni Satanas idi maikapat a siglo K.P., ken ania ti kangrunaan a pasetna? (b) Kasano ti panangtrato dagiti dadduma nga agtuturay ti Kakristianuan kadagiti Saksi ni Jehova idi Umuna ken Maikadua a Sangalubongan a Gubat?

⁹ Idi maikapat a siglo K.P., ti kadaanan a serpiente a ni Satanas a Diablo, pinataudna ti kangrunaan a pangallilawna, ti apostata a relihion ti Kakristianuan​—maysa a Nababiloniaan a sistema nga agpampammarang a “Kristiano.” Isu dayta ti kangrunaan a paset ti bin-i ti Serpiente ken nangpataud iti nagadu nga agsusupadi a sekta. Kas iti nagkauna a di matalek a Juda, ti Kakristianuan nadagsen ti basolna a panangibukbok iti dara gapu iti pannakiramanna kadagiti agdadangadang a dasig idi Umuna ken Maikadua a Sangalubongan a Gubat. Ginundawayan pay ketdi ti dadduma a lider ti Kakristianuan dagitoy a gubat tapno mapapatayda dagiti napulotan nga adipen ti Dios. Maipapan iti panangidadanes ni Hitler kadagiti Saksi ni Jehova, kastoy ti kuna ti libro ni Friedrich Zipfel a Kirchenkampf in Deutschland (Pannakidangadang Dagiti Iglesia Idiay Alemania): “Kakatlo kadakuada [kadagiti Saksi] ti natay, babaen ti pannakapapatay, dadduma pay a naranggas nga ar-aramid, bisin, sakit wenno inkapilitan a nadagsen a panagtrabaho. Awan kaaspingna dagitoy a nakaro a panangparigat ken resulta daytoy ti di panangikompromiso iti pammati a di maitunos iti ideolohia ti Sosialistiko a Nasion.” Pudno a maikuna iti Kakristianuan agraman dagiti papadina: “Kadagiti pandilingmo nasarakan dagiti marka ti dara dagiti kararua dagidiay napanglaw nga awanan basol.”​—Jeremias 2:34.c

10. Ania a pannakaidadanes ti sinagaba dagiti agtutubo a kameng ti dakkel a bunggoy iti adu a pagilian?

¹⁰ Sipud idi 1935, napasaran dagiti matalek nga agtutubo a lallaki a kameng ti dakkel a bunggoy ti kakaruan a pannakaidadanes iti adu a pagilian. (Apocalipsis 7:9) Uray idi nagpatingga ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat idiay Europa, iti maysa laeng nga ili, 14 nga agtutubo a Saksi ni Jehova ti napapatay babaen ti pannakabitay. Ti basolda? Agkedkedda nga ‘agsursuro a makigubat.’ (Isaias 2:4) Di pay unay nabayag, dagiti agtutubo a lallaki idiay Oriente ken Africa ket nakabkabil agingga a natayda wenno napapatayda babaen ti firing squad gapu iti kasta met la a rason. Dagitoy nga agtutubo a martir a simmuporta kadagiti napulotan a kakabsat ni Jesus ket sigurado a mapagungar iti naikari a baro a daga.​—2 Pedro 3:13; idiligmo ti Salmo 110:3; Mateo 25:34-40; Lucas 20:37, 38.

Puraw a Pagan-anay

11. Iti ania a wagas nga umawat “iti puraw a pagan-anay” dagiti napulotan a Kristiano a napapatay kas martir?

¹¹ Kalpasan a sinalaysay ni apostol Pablo ti pammati dagiti matalek idi nagkauna a tiempo, kinunana: “Ket kaskasdi nga amin dagitoy, nupay adda panangsaksi a naited kadakuada babaen ti pammatida, saanda a nagun-odan ti kaitungpalan ti kari, yantangay ti Dios nakitana a nasaksakbay ti maysa a banag a nasaysayaat maipaay kadatayo, tapno saanda koma a mapagbalin a naan-anay a naisina kadatayo.” (Hebreo 11:39, 40) Ania dayta “banag a nasaysayaat” a segseggaan ni Pablo ken dagiti dadduma pay a napulotan a Kristiano? Nakita dayta ni Juan babaen iti sirmata: “Ket maysa a puraw a pagan-anay ti naited iti tunggal maysa kadakuada; ket naibaga kadakuada nga aginanada iti bassit pay a kanito, agingga a ti bilang ket napno met kadagiti padada nga adipen ken ti kakabsatda a dandanin mapapatay a kas met kadakuada idi.” (Apocalipsis 6:11) Ti panangawatda iti “puraw a pagan-anay” ket adda pakainaiganna iti panagungarda kas imortal nga espiritu a parsua. Saandan a kas dagiti napapatay a kararua iti sirok ti altar, no di ket mapagungarda a kas kameng ti grupo dagiti 24 a panglakayen nga agdaydayaw iti sanguanan ti nailangitan a trono ti Dios. Sadiay a naikkanda a mismo kadagiti trono, a mangipakita a naipaayanda kadagiti naarian a pribilehio. Ken ‘nakakawesda iti puraw a makinruar a kawkawes,’ kayatna a sawen, naibilangda a nalinteg, a maikari iti nadayaw a lugar iti sanguanan ni Jehova iti dayta a nailangitan a korte. Kaitungpalan met daytoy ti inkari ni Jesus kadagiti matalek a napulotan a Kristiano iti kongregasion idiay Sardis: “Ti agballigi makawesanto a kasta iti puraw a makinruar a kawkawes.”​—Apocalipsis 3:5; 4:4; 1 Pedro 1:4.

12. Kasano a dagidiay napagungar a napulotan “aginanada iti bassit pay a kanito,” ken agingga iti kaano?

¹² Ipasimudaag ti amin a pammaneknek a ti nailangitan a panagungar ket nangrugi idi 1918, kalpasan ti pannakaitrono ni Jesus idi 1914 ken ti panagsakayna tapno rugianna ti panagballigina kas ari babaen ti panangitappuakna ken ni Satanas ken dagiti demoniona manipud langit. Nupay kasta, naibaga kadagiti napulotan a napagungar a masapul nga “aginanada iti bassit pay a kanito, agingga a ti bilang ket napno met kadagiti padada nga adipen.” Dagiti kameng ti klase Juan nga adda pay laeng ditoy daga masapul a paneknekanda ti kinatarnawda iti sidong ti pannubok ken pannakaidadanes, ken mabalin a mapapatay pay ketdi ti dadduma kadakuada. Ngem iti kamaudiananna, maibalesto amin a nalinteg a dara nga imbukbok ti Babilonia a Dakkel ken dagiti napolitikaan a kamalalana. Kabayatanna, awan duadua a dagidiay napagungaren ket okupado kadagiti nailangitan nga annongenda. Agin-inanada, ngem dina kayat a sawen nga awan ti ar-aramidenda, no di ket siaanus nga ur-urayenda ti aldaw a panagibales ni Jehova. (Isaias 34:8; Roma 12:19) Agpatingga ti panaginanada inton maimatanganda ti pannakadadael ti palso a relihion ken, kas “dagidiay naayaban ken napili ken matalek,” kaduanto ida ni Apo Jesu-Kristo a mangukom iti amin a dadduma pay a paset ti nadangkes a bin-i ni Satanas ditoy daga.​—Apocalipsis 2:26, 27; 17:14; Roma 16:20.

‘Dagidiay Natay Bumangondanto nga Umuna’

13, 14. (a) Sigun ken apostol Pablo, kaano a mangrugi ti nailangitan a panagungar, ken siasino dagiti mapagungar? (b) Kaano a mapagungar idiay langit dagiti napulotan a sibibiag bayat ti aldaw ti Apo?

¹³ Ti pannakaawat nga ipaay ti pannakalukat ti maikalima a selio ket maitunos a naan-anay iti dadduma pay a kasuratan a nainaig iti nailangitan a panagungar. Kas pagarigan, insurat ni apostol Pablo: “Ta daytoy ti ibagami kadakayo babaen ti sao ni Jehova, a datayo a sibibiag a makalasat agingga iti kaadda ti Apo saantayto a pulos un-unaan dagidiay naturogen ken patay; agsipud ta ti Apo a mismo bumabanto manipud langit buyogen ti agbilbilin nga awag, buyogen ti timek ti maysa nga arkanghel ken buyogen ti trumpeta ti Dios, ket dagidiay natay a naikaykaysa ken Kristo bumangondanto nga umuna. Kalpasanna datayo a sibibiag a makalasat, a maikuyog kadakuada, marabsuttayto a maipangato kadagiti ulep a sumabet iti Apo iti angin; ket iti kasta kankanayon nga addatayto iti Apo.”​—1 Tesalonica 4:15-17.

¹⁴ Anian a makagutugot ti dakdakamaten dagitoy a bersikulo! Dagidiay napulotan a kakabsat ni Jesus a sibibiag iti tiempo ti kaaddana, kayatna a sawen, dagidiay sibibiag pay laeng ditoy daga bayat ti kaaddana, ket un-unaan dagiti natayen a mapan idiay langit. Umuna nga agungar dagita a natay a naikaykaysa ken Kristo. Bumaba ni Jesus, kayatna a sawen, iturongna ti atensionna kadakuada, ket pagungarenna ida iti espiritu a biag, nga ikkanna ida iti “puraw a pagan-anay.” Kalpasanna, dagidiay sibibiag pay laeng kas tattao maturposda ti biagda ditoy daga, nga adu kadakuada ti siraranggas a matay iti ima dagiti bumusbusor. Nupay kasta, saandan a maturog ken patay a kas kadagidi immuna a natay. Imbes ketdi, inton matayda mabaliwanda iti apagdarikmat​—“iti panagkirem ti mata”​—a mapanda sadi langit tapno maikaykaysada ken ni Jesus ken kadagiti padada a kameng ti bagi ni Kristo. (1 Corinto 15:50-52; idiligmo ti Apocalipsis 14:13.) Gapuna, ti panagungar dagiti napulotan a Kristiano ket mangrugi a dagus kalpasan nga irugi dagiti uppat a kumakabalio iti Apocalipsis ti panagpatarayda.

15. (a) Ania a naimbag a damag ti impaay ti pannakalukat ti maikalima a selio? (b) Kaano nga agpatingga ti panagpataray ti Manangparmek a sisasakay iti puraw a kabalio?

¹⁵ Ti pannakalukat daytoy maikalima a selio ti lukot ket nangipaay iti naimbag a damag kadagiti natarnaw ken nagballigi a napulotan, a nagtalinaed a matalek agingga ken patay. Ngem saan a naimbag a damag daytoy para ken ni Satanas ken ti bin-ina. Saan a malapdan ti agtultuloy a panagpataray ti Manangparmek a sisasakay iti puraw a kabalio ket agpatingga daytoy iti tiempo a pannakasingir ti lubong nga “adda iti pannakabalin daydiay nadangkes.” (1 Juan 5:19) Silalawag a naipakita daytoy idi linuktan ti Kordero ti maikanem a selio.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 102]

‘Dagiti napapatay a kararua’

Ti McClintock and Strong’s Cyclopedia inadawna ti kinuna ni John Jortin, maysa a Protestante nga Ingles idi maika-18 a siglo ken Pranses a Huguenot dagiti nagannak kenkuana: “No mangrugi ti panangidadanes, agpatingga ti Kristianidad . . . Kalpasan ti pannakaipasdek ti Kristianidad kas relihion ti imperio [ti Roma], ken idi naipaayan dagiti ministrona iti kinabaknang ken dayaw, kimmaro ti nadangkok a panangidadanes, ket nagsaknap ti makadadael nga impluensiana iti relihion ti Ebanghelio.”

[Ladawan iti panid 103]

“Ket maysa a puraw a pagan-anay ti naited iti tunggal maysa kadakuada”