Awanen ti Nasaysayaat Pay Ngem ti Kinapudno

Kas Insalaysay Ni G. N. Van Der Bijl

Idi Hunio 1941, nayawatak iti Gestapo sa naipan iti kampo konsentrasion ti Sachsenhausen iti asideg ti Berlin, Alemania. Nagyanak sadiay, kas preso numero 38190, agingga iti nakaal-alingget a death march idi Abril 1945. Ngem sakbay a salaysayek dagidi a pasamak, palubosandak a mangilawlawag no kasano a nagbalinak a maysa a balud.

NAYANAKAK idiay Rotterdam, Netherlands, kalpasan la unay a nangrugi ti Gubat Sangalubongan I, idi 1914. Agtartrabaho idi ni tatang iti kompania ti tren, ket ti bassit nga apartmentmi adda idi iti asideg ti riles. Idi dandani agngudo ti gubat idi 1918, adu ti nakitak a napartak a lumabas a nakaung-ungor nga ambulansia a tren. Sigurado a napno dagitoy kadagiti nasugatan a soldado a nayawid manipud iti paggugubatan.

Idi agtawenak iti 12, nagsardengak nga ageskuela tapno agtrabaho. Kalpasan ti walo a tawen simrekak kas serbidor iti maysa a pampasahero a barko, ket iti simmaganad nga uppat a tawen, naglayagak iti nagbaetan ti Netherlands ken ti Estados Unidos.

Idi simmangladkami iti puerto ti New York idi kalgaw ti 1939, maysa pay a gubat sangalubongan ti maipangpangta. Gapuna idi adda lalaki nga immay iti barkomi sana intukon kaniak ti libro a Government, a nangdakamat iti maysa a nalinteg a gobierno, siraragsak nga inawatko dayta. Apaman a nakasubliak idiay Rotterdam, rinugiak ti nagsapul iti trabaho iti takdang, tangay kasla saanen a natalged ti biag iti taaw. Idi Setiembre 1, rinaut ti Alemania ti Poland ket dagiti nasion nagrurupakda iti Gubat Sangalubongan II.

Naammuan ti Kinapudno iti Biblia

Maysa nga agsapa ti Domingo idi Marso 1940, sinarungkarak ti manongko a naasawaan idi agtimbre iti ruangan ti maysa kadagiti Saksi ni Jehova. Imbagak kenkuana nga addan librok a Government ket nagsaludsodak maipapan iti langit ken no siasino ti mapan sadiay. Nakalawlawag ken nainkalintegan ti sungbatna ket kinunak iti bagik, ‘Daytoy ti kinapudno.’ Intedko kenkuana ti direksionko ken inawisko a bisitaennak iti pagtaengak.

Kalpasan laeng ti tallo nga ibibisita, a kadagita nagsaritaanmi a naimbag ti Biblia, rinugiakon ti kimmuyog iti Saksi iti trabaho a panangasaba iti binalaybalay. Idi makadanonkami iti teritoria, impatuldona no sadino ti pangrugian, ket sinolok ti nangasaba. Kasta ti panangrugi ti adu a kabbaro iti trabaho a panangasaba kadagidi a panawen. Tapno saanak a makita iti lansangan, nabilinak a masapul a kanayon nga addaak iti pasilio no agyopreserak iti literatura. Masapul ti agannad kadagidi nga immuna nga al-aldaw ti gubat.

Kalpasan ti tallo a lawas, idi Mayo 10, 1940, rinaut ti buyot nga Aleman ti Netherlands, ket idi Mayo 29, improklamar ti komisionado ti Reich a ni Seyss-Inquart a mapawilan ti organisasion dagiti Saksi ni Jehova. Nagtataripnongkami laeng iti babassit a grupo, ken nagannad tapno agtalinaed a nalimed dagiti lugar a paggigimonganmi. Nangnangruna a nakapabileg kadakami ti ibibisita dagiti agdaldaliasat a manangaywan.

Mannigarilioak idi, ket idi intukonko ti sigarilio iti Saksi a mangyad-adal kaniak ken naammuak a di agsigsigarilio, nakunak: “Diakto pulos maisardeng ti agsigarilio!” Ngem, di nagbayag kalpasanna, bayat a magmagnaak iti lansangan, napanunotko, ‘No agbalinak a maysa a Saksi, kayatko ti agbalin a pudpudno a Saksi.’ Gapuna diakon pulos nagsigarilio.

Panangitandudo iti Kinapudno

Idi Hunio 1940, awan pay tallo a bulan nanipud naam-ammok ti Saksi iti pagtaengan ni manongko, insimbolok ti dedikasionko ken Jehova ket nabautisaranak. Kalpasan ti sumagmamano a bulan, idi Oktubre 1940, simrekak iti amin-tiempo a ministerio kas payunir. Kadaydi a tiempo, naikkanak iti inawaganda a diaket ti payunir. Addaan daytoy iti adu a bolsa para kadagiti libro ken bokleta, ket maisuot a maparutapan iti amerikana.

Gistay manipud idi simmakup dagiti Aleman, sistematiko a natiliw ken naaresto dagiti Saksi ni Jehova. Maysa nga agsapa idi Pebrero 1941, addaak iti tay-ak ti ministerio a kadua ti sumagmamano a dadduma pay a Saksi. Bayat a sarsarungkaranda dagiti tao iti maysa a bangir ti bloke ti balbalay, mangaskasabaak iti sabali a bangir ti bloke tapno sabten ida. Idi agangay, napanko kinita no ania ti nakaibayaganda ket nasabatko ti maysa a lalaki a nagsaludsod, “Addaanka kadi met iti kakastoy a babassit a libro?”

“Wen,” insungbatko. Iti kasta inaresto ken impannak iti estasion ti polis. Naibaludak iti agarup uppat a lawas. Mannakigayyem ti kaaduan kadagiti opisial. Agingga a di mayawat iti Gestapo ti maysa a tao, mabalin a mawayawayaan babaen laeng ti panangpirmana iti naisurat a deklarasion a saanen a pulos agiwaras iti literatura ti Biblia. Idi nakiddaw nga agpirmaak iti kasta a deklarasion, insungbatko: “Uray no itukonyo kaniak ti maysa wenno dua a milion a gulden, kaskasdi a saanak nga agpirma.”

Kalpasan a nayatiddog pay bassit ti pannakaibaludko, nayawatak iti Gestapo. Idin impandak iti kampo konsentrasion ti Sachsenhausen idiay Alemania.

Biag Idiay Sachsenhausen

Idi dimtengak idi Hunio 1941, addan idiay Sachsenhausen ti 150 a Saksi​—kaaduanna ti Aleman. Impandakami a kabbaro a balud iti maysa a seksion ti kampo a naawagan iti Isolation. Sadiay inaywanandakami dagiti Kristiano a kakabsattayo ken insaganadakami iti namnamaenmi a mapasamak. Kalpasan ti makalawas maysa pay a grupo dagiti Saksi manipud idiay Netherlands ti dimteng. Iti damo binilindakami nga agtakder iti maymaysa a lugar iti sanguanan dagiti kuartel manipud alas siete ti bigat agingga iti alas sais ti rabii. No dadduma kasapulan nga aramiden dayta dagiti balud iti inaldaw iti makalawas wenno nasursurok pay.

Nupay naulpit a pannakatrato, nautob dagiti kakabsat ti naganat a pakasapulan nga agtalinaed nga organisado ken mangan iti espiritual. Inaldaw nga adda napusgan a mangisagana kadagiti kapanunotan maipanggep iti teksto ti Biblia. Kalpasanna, iti paraangan a pagtataripnongan, tunggal maysa kadagiti Saksi ti umasideg iti daydiay a napusgan sa dumngeg iti insaganana. Iti nadumaduma a pamay-an, regular a maipuslit ti literatura iti uneg ti kampo, ket aktual nga agtataripnongkami kada Domingo ken sangsangkamaysa a pagadalanmi daytoy a literatura iti Biblia.

Uray kaskasano naipuslit iti uneg ti Sachsenhausen ti maysa a kopia ti libro a Children, a nairuar iti kombension idiay St. Louis iti Estados Unidos idi kalgaw ti 1941. Tapno di unay agpeggad a matakuatan ken madadael ti libro, pinagsisinami daytoy, sa naiwaras kadagiti kakabsat dagiti pinasenpasetna tapno makapagsisinnublat ti amin a mangbasa iti daytoy.

Kalpasanna, natakuatan ti administrasion ti kampo ti maipapan kadagiti gimong nga ang-angayenmi. Gapuna pinagsisinada dagiti Saksi sa naikabil iti nagduduma a kuartel. Dayta ti nangipaay kadakami iti nagsayaat a gundaway a mangasaba iti sabsabali a balud, ket kas resultana, adu a Polako, Ukrainiano, ken dadduma pay ti immawat iti kinapudno.

Saan nga inlimed dagiti Nazi ti panggepda a mangrippuog wenno mangpapatay kadagiti Bibelforscher, kas awag idi kadagiti Saksi ni Jehova. Gapu iti daytoy, nakaro ti pannakaparigatmi. Naibaga kadakami a mawayawayaankami no pirmaanmi ti deklarasion a mangilaksid iti pammatimi. Inkalintegan ti dadduma a kakabsat, “No nawayaak, ad-adu ti maaramidak nga agserbi ken Jehova.” Nupay addada sumagmamano a nagpirma, nagtalinaed a matalek ti kaaduan kadagiti kakabsattayo iti laksid ti amin a pannakaipaidam, pannakapabain, ken pannakamaltrato. Awanen ti damag maipapan kadagidiay nakikompromiso. Ngem, naimbag laengen, dadduma ti nakasubli kamaudiananna ken aktibo pay laeng a Saksi.

Kanayondakami idi a piliten nga agbuya kabayatan a siuulpit a madusa dagiti balud, kas iti 25 a pang-or babaen iti kayo. Naminsan, pinilitdakami a mangbuya iti pannakabitay ti uppat a lallaki. Ti kakasta a kapadasan nakaro ti epektona iti maysa a tao. Kinuna kaniak ti maysa a kabsat a natayag ken nataer, a kaduak iti isu met laeng a kuartel: “Sakbay nga immayak ditoy, matalimudawak no makakitaak iti dara. Ngem ita madaerakon.” Kaskasdi, nupay mabalin a timmuredkami, saankami a nabibineg. Maikunak a diak pulos nakaluksaw wenno gimmura kadagiti nangidadanes kadakami.

Kalpasan ti panagtrabaho a kadua ti maysa a kommando (dagiti trabahador) iti sumagmamano nga oras, inyospitaldak gapu iti nangato a gurigor. Tinulongannak ti maysa a naasi a Norwego a doktor ken ti maysa a nars a taga Czechoslovakia, ket nalabit ti kinamanangngaasida ti nangispal iti biagko.

Ti Death March

Idi dimteng ti Abril 1945, nabatad a maab-abaken iti gubat ti Alemania. Sipapartak nga immabante dagiti aliado manipud iti laud ken dagiti Soviet, manipud iti daya. Imposible para kadagiti Nazi a papatayen ti ginasut a ribu nga adda kadagiti kampo konsentrasion sa ibelleng dagiti bangkayda iti las-ud ti sumagmamano nga aldaw a di mangibati iti aniaman a pakakitaan. Gapuna inkeddengda a patayen dagiti masakit sa iyakar dagiti natda a balud kadagiti kaasitgan a puerto. Sadiay a panggepda nga ilugan ida kadagiti barko sa palneden dagiti barko iti taaw.

Ti pannagna dagiti ag-26,000 a balud manipud iti Sachsenhausen ket nangrugi idi rabii ti Abril 20. Sakbay a pimmanawkami iti kampo, naala dagiti kakabsattayo a masakit manipud iti pagpaagasan. Adda naala a karison a pakailugananda. Agdagupkami amin iti 230 manipud iti innem a nadumaduma a pagilian. Karaman kadagiti masakit ni Kabsat Arthur Winkler, a dakkel ti naitulongna iti panagsaknap ti trabaho idiay Netherlands. Dakami a Saksi ti kaudian iti martsa, ket intultuloymi ti nagpipinnaregta nga agtultuloy a magna.

Iti rugrugina, nagnakami iti 36 nga oras nga awan sardayna. Kabayatan a magmagnaak, talaga a nakaturogak gapu iti nakaro a rigat ken bannog. Ngem saan a mabalin ti agbati wenno aginana gapu iti peggad a paltogan dagiti guardia. Iti rabii naturogkami kadagiti layang wenno kadagiti kabakiran. Gistay awan makan. Idi diakon masbaalan ti panaas ti bisin, dinildilak ti toothpaste nga inted kadakami ti Red Cross ti Sweden.

Iti naminsan, gapu ta natikaw dagiti guardia nga Aleman no ayan dagiti tropa ti Russia ken ti E.U., nagkampokami iti kabakiran iti uppat nga aldaw. Naimbag laengen ta napasamak daytoy, ngamin, saankami a nakagteng idiay Lübeck Bay iti umiso nga oras tapno lumugan kadagiti barko a nairanta a mangitanem kadakami iti danum. Kamaudiananna, kalpasan ti 12 nga aldaw ken pampannagna iti agarup 200 a kilometro, nakagtengkami iti Crivitz Wood. Asidegen daytoy iti Schwerin, maysa a siudad a 50 kilometro ti kaadayona manipud iti Lübeck.

Adda dagiti Soviet iti makannawanmi, ket adda met iti makannigidmi dagiti Americano. Gapu iti kanalbuong dagiti dadakkel a paltog ken di agsarday a panagputok dagiti riple, ammomi nga asidegkamin iti paggugubatan. Nagbuteng dagiti guardia nga Aleman; naglibas ti dadduma, ken sinuktan ti dadduma dagiti unipormeda iti militar iti kawes dagiti balud nga inuksobda kadagiti natay, iti panangnamnama a saanda a mabigbig. Bayat ti pannakatikaw, naguummongkami a Saksi tapno agkararag maipaay iti pannakaiwanwan.

Inkeddeng dagiti kakabsat a manangaywan a rumbeng a pumanawkami iti kaparbangonanna ken agturong iti direksion dagiti soldado nga Americano. Nupay gistay kagudua kadagiti balud a nakairugi iti death march ti natay wenno napapatay kabayatan nga adda iti dalan, nakalasat amin a Saksi.

Inlugandak ti sumagmamano a tao ti militar a taga Canada agingga iti siudad ti Nijmegen, a sadiay ti dati a pagnanaedan ni manangko. Ngem idi nakagtengak iti lugar, natakuatak nga immakaren. Gapuna rinugiak ti magna nga agturong idiay Rotterdam. Pagsayaatanna, ta kabayatan a magmagnaak adda nangilugan kaniak iti kotsena a nangituloden a mismo kaniak iti papanak.

Ti Kinapudno ti Nagbalin a Biagko

Kadaydi mismo nga aldaw a nakagtengak idiay Rotterdam, nagaplikarak manen a payunir. Kalpasan ti tallo a lawas addaakon iti teritoriak iti siudad ti Zutphen, a sadiay ti nagserbiak iti sumaganad a maysa ket kagudua a tawen. Kabayatan daydi a tiempo, napasublik manen ti pigsak. Kalpasanna natudinganak a manangaywan ti sirkito, kas awag idi kadagiti agdaldaliasat a ministro. Kalpasan ti sumagmamano a bulan, naawisak iti Watchtower Bible School of Gilead idiay South Lansing, New York. Kalpasan ti panagturposko iti maika-12 a klase iti dayta nga eskuelaan idi Pebrero 1949, naidestinoak idiay Belgium.

Nagserbiak iti nadumaduma a benneg ti ministerio idiay Belgium, a pakairamanan ti agarup walo a tawen a kaadda iti sanga nga opisina ken adu a dekada iti trabaho a panagdaliasat agpadpada kas manangaywan ti sirkito ken manangaywan ti distrito. Idi 1958, inkallaysak ni Justine, a nagbalin a kaduak iti panagdaliasat. Ita, ta lumakayakon, pagragrag-oak pay laeng a makapagserbi iti limitado a pamay-an kas suno nga agdaldaliasat a manangaywan.

No taliawek ti ministeriok, talaga a maikunak: “Awanen ti nasaysayaat pay ngem ti kinapudno.” Siempre, saan a kanayon a nalaka daytoy. Natakuatak a masapul a makaadalak manipud kadagiti pagkamalian ken pagkapuyak. Gapuna no kasarsaritak dagiti agtutubo, masansan nga ibagak kadakuada: “Uray dakayo met agkamali ken nalabit agbasolkayo iti nadagsen, ngem dikay agulbod iti daytoy. Ipudnoyo ti banag kadagiti dadakkelyo wenno iti maysa a panglakayen, sa kalpasanna aramidenyo ti kasapulan a panangilinteg.”

Iti agarup 50 a tawenko iti amin-tiempo a ministerio idiay Belgium, naaddaanak iti pribilehio a makakita kadagiti dati nga am-ammok idi nga ubbing pay nga agserserbi kas papanglakayen ken manangaywan ti sirkito. Ket nakitak ti 1,700 a manangiwaragawag ti Pagarian iti pagilian nga immadu a nagbalin a nasurok a 27,000.

Salsaludsodek, “Adda pay ngata naparparabur a wagas ti panagbiag ngem iti panagserbi ken Jehova?” Awan idi, awan ita, ken awanto a pulos uray kaano. Ikarkararagko nga itultuloy koma ni Jehova ti mangiwanwan ken mangbendision kadakami ken ni baketko tapno maitultuloymi ti agserbi kenkuana iti agnanayon.

[Ladawan iti panid 26]

Kaduak ni baketko kalpasan la unay ti kallaysami idi 1958

“Mangaramidkayo Kadagiti Adalan a Tattao iti Isuamin a Nasnasion”

“INKAYO ngarud ket mangaramidkayo kadagiti adalan a tattao iti isuamin a nasnasion, a bautisaranyo ida iti nagan ti Ama ken ti Anak ken ti nasantuan nga espiritu.” Kastoy ti panangipatarus ti Baro a Lubong a Patarus iti bilin ni Jesus iti Mateo 28:19. Nupay kasta, nakritikar daytoy a patarus. Kas pagarigan, kuna ti maysa a narelihiosuan a pampleta: “Ti kakaisuna a patarus nga ipalubos ti Griego a teksto ket: ‘Mangaramidkayo kadagiti adalan iti isuamin a nasnasion!’” Pudno kadi daytoy?

Daytoy patarus a, “Mangaramidkayo kadagiti adalan iti isuamin a nasnasion,” ket agparang iti adu a bersion ti Biblia ken maysa a literal a patarus iti Griego. Gapuna, ania ti pagibatayan iti patarus a, “Mangaramidkayo kadagiti adalan a tattao iti isuamin a nasnasion, a bautisaranyo ida”? Ti konteksto. Ti sasao a “bautisaranyo ida” nalawag a tuktukoyenna dagiti indibidual, saan a nasnasion. Kuna ti eskolar nga Aleman a ni Hans Bruns: “Ti [sao nga] ‘ida’ dina tuktukoyen dagiti nasion (nabatad ti panamagduma ti Griego), no di ket kadagiti tattao iti nasnasion.”

Maysa pay, rumbeng nga ikonsiderar ti wagas a pannakatungpal ti bilin ni Jesus. Maipanggep iti ministerio da Pablo ken Bernabe idiay Derbe, maysa a siudad iti Asia Menor, mabasatayo: “Kalpasan ti panangideklarada ti naimbag a damag iti dayta a siudad ken panangaramidda kadagiti adu nga adalan, nagsublida idiay Listra ken idiay Iconio ken idiay Antioquia.” (Aramid 14:21) Imutektekanyo ta da Pablo ken Bernabe nagaramidda kadagiti adalan, saan nga iti siudad ti Derbe, no di ket iti sumagmamano kadagiti tattao iti Derbe.

Umasping iti dayta, maipanggep iti tiempo ti panungpalan, impadto ti libro nga Apocalipsis a, saan a ti intero a nasion ti agserbi iti Dios, no di ket “maysa a dakkel a bunggoy . . . manipud kadagiti isuamin a nasion ken kadagiti tribo ken kadagiti il-ili ken kadagiti pagsasao” ti mangaramid iti dayta. (Apocalipsis 7:9) Iti kasta, naalangon ti Baro a Lubong a Patarus kas mapagtalkan a patarus ti ‘amin a Kasuratan, nga impaltiing ti Dios.’​—2 Timoteo 3:16.