“Nasurok a 39 a tawenen nga agassawakami ken Sophiaa idi natay gapu iti nabayagen a sakitna. Tinulongandak ti adu a gagayyemko, ken kanayon nga adu ti ar-aramidek. Ngem iti uneg ti makatawen, nagkaro latta ti ladingitko. Agbaliwbaliw ti emosionko. Uray dandani tallo tawenen ti napalabas manipud idi natay, mariknak latta no dadduma ti nakaro a ladingit, ken masansan a diak mapakpakadaan dayta.”​—Kostas.

Natayanka kadin iti patpatgen iti biag? No wen, mabalin a kas ken Kostas ti marikriknam. Awanen ti narigrigat wenno nasasaem ngem iti ipapatay ti asawa, kabagian, wenno patpatgen a gayyem. Umanamong iti dayta dagiti eksperto a mangad-adal iti saem a resulta ti ladingit. Kuna ti maysa nga artikulo a naipablaak iti The American Journal of Psychiatry a ti “ipapatay ket mangyeg iti permanente a pukaw ken kakaruan a saem.” Gapu ta mapaspasaran ti maysa ti nakaro a saem nga iyeg ni patay, mabalin a mapanunotna: ‘Kaano nga agpatingga ti kastoy a rikna? Agbalinakto ngata manen a naragsak? Kasanok a mailiwliwag ti riknak?’

Masungbatan dagita a saludsod iti daytoy a ruar ti Agriingkayo! Ilawlawag ti sumaruno nga artikulo no ania ti mabalin nga ekspektarem no nabiit pay a natayanka iti patpatgen. Ilawlawag met dagiti sumaruno nga artikulo dagiti mabalin a makatulong tapno maksayan ti ladingitmo.

Inanamaenmi a makaliwliwa ken makatulong dagitoy iti asinoman a makapaspasar iti saem nga iyeg ni patay.

Dadduma nga eksperto deskribirenda ti ladingit, a resulta ti ipapatay ti patpatgen, kas agsasaruno a kasasaad ti emosion. Nupay kasta, saan nga agpapada ti panagladingit ti tunggal maysa. Ipakita kadi dayta a saan unay a naliday ti dadduma a natayan wenno “laplapdanda” ti riknada? Saan a kanayon a kasta. Nupay ti panangakseptar ken panangipeksa iti ladingit ket mangpasayaat iti rikna, awan ti maymaysa nga “umiso a pamay-an” ti panagladingit. Mabalin nga agdepende dayta iti kultura, personalidad, ken kapadasan ti maysa a tao, ken no ania ti impatay ti patpatgenna.

KASANO KAKARO TI EPEKTONA?

Mabalin a saan nga ammo dagiti natayan no ania ti ekspektarenda kalpasan ti ipapatay ti patpatgenda. Nupay kasta, ti dadduma a rikna ken pakarigatan ket gagangay ken masansan a mapakadaan. Usigem dagiti sumaruno:

Nakaro nga emosion. Mabalin nga agsangit, mailiw, ken bigla nga agbaliw ti rikna ti maysa a natayan. Mabalin a kumaro dagita gapu iti pannakalagip ken pannakatagtagainep iti patpatgen. Ngem iti damo, mabalin a makigtot ken saan a mamati ti natayan iti napasamak. Malagip ni Tina ti reaksionna idi bigla a natay ni lakayna a ni Timo. Kinunana: “Idi damo, nakigtotak ken diak pay ketdi makasangit. Nagkaro ti riknak. Adda dagiti tiempo a marigatanak nga umanges. Diak mamati iti napasamak.”

Gagangay met ti agdanag, agpungtot, ken pannakakonsiensia. Kuna ni Ivan: “Kalpasan ti sumagmamano a tiempo manipud idi natay ti 24 ti tawenna nga anakmi a ni Eric, agpupungtotkami ken baketko a ni Yolanda! Masdaawkami ta saankami met a managpungpungtot. Makonkonsiensiakami met ta kasla kurang ti naaramidanmi para iti anakmi.” Kasta met laeng ti narikna ni Alejandro idi natay ni baketna gapu iti napaut a sakit. Kinunana: “Idi damo, panagriknak ket dakesak a tao ta impalubos ti Dios a mapasarak daytoy. Ngem nakonsiensiaak ta kasla pabpabasolek ti Dios iti napasamak.” Kuna met ni Kostas a nadakamat iti napalabas nga artikulo: “Adda dagiti tiempo a nakapungtotak ken Sophia gapu ta natay. Ngem nakonsiensiaak ta saanna met a basol dayta.”

Nariribuk a panagpampanunot. Adda dagiti tiempo a kamali wenno saan a nainkalintegan ti panagpampanunot ti maysa. Kas pagarigan, baka mapanunot ti natayan a mangngeg, makita, wenno mariknana ti kaadda ti natay a patpatgenna. Wenno mabalin a marigatan a mangipamaysa iti panunotna wenno manglagip kadagiti bambanag. Kinuna ni Tina: “No dadduma, makisarsaritaak ngem agtawtawataw ti panunotko! Malaglagipko dagiti napasamak idi natay ni Timo. Masuronak ta no dadduma, marigatanak a mangipamaysa iti panunotko.”

Tarigagay nga agmaymaysa. Ti agladladingit a natayan ket mabalin a masuron wenno saan a komportable iti pannakikaduana iti sabsabali. Kinuna ni Kostas: “No kaduak dagiti naasawaan, kasla diak idi ammo ti paglugarak. Kasta met laeng ti riknak no kaduak idi dagiti awan asawana.” Malagip ni Yolanda, nga asawa ni Ivan: “Marigatanak idi a makikadua kadagiti managreklamo iti babassit a problema no ikompara iti problemami! Adda met dagidiay mangyestoria no kasano ti kasayaat dagiti annakda. Naragsakak para kadakuada, ngem nagrigat ti dumngeg. Ammomi ken lakayko a masapul nga agtultuloy laeng ti biagmi, ngem awan aanusan wenno ganasmi a makisarita iti dadduma.”

Problema iti salun-at. Gagangay a maapektaran ti ganas a mangan, timbang, ken pannaturog. Malagip ni Aaron ti tawen kalpasan a natay ni tatangna: “Marigatanak a maturog. Rinabii a mariingak iti isu met la nga oras a mangpampanunot iti ipapatay ni tatangko.”

Malagip ni Alejandro idi naaddaan kadagiti saan a maaw-awatan a sakit: “Namin-anoak a nagpadoktor ngem nasalun-atak met kano. Isu a napanunotko a dagiti marikriknak ket gapu iti ladingitko.” Naawan met laeng dagita a marikrikna ni Alejandro. Ngem umiso ti inaramidna a panagpadoktor. Ti ladingit pakapsutenna ti resistensia ti maysa, pakaruenna ti datin a sakit, wenno mangpataud pay ketdi iti sabali.

Narigat a panangaramid kadagiti napateg a trabaho. Malagip ni Ivan: “Idi natay ni Eric, saan laeng a dagiti kabagian ken gagayyemmi ti masapul a pakaammuanmi no di ket uray ti dadduma, kas iti amona ken iti nagkaseraanna. Adu met a legal a dokumento ti masapul a masuratan. Masapul pay a saggaysaenmi a kitaen ti amin a personal nga alikamen ni Eric. Masapul nga aramidenmi amin dagitoy nupay nabambannogkamin iti mental, pisikal, ken emosional.”

Ngem para iti dadduma, ti talaga a karit ket inton aramidendan dagiti dati nga ar-aramiden ti patpatgenda. Kasta ti narikna ni Tina. Kinunana: “Ni Timo ti kanayon a mangas-asikaso idi kadagiti transaksionmi iti banko ken negosiomi. Ngem ita, siak aminen ti mangaramid kadagita, isu a kimmaro ti stress-ko. Kabaelak ngata nga aramiden amin dagita?”

Gapu kadagiti nadakamat a pakarigatan​—iti emosion, mental, ken pisikal​—mabalin a mapanunotmo a nakarigrigat nga iliwliwag ti ladingitmo. Agpayso a nakarigrigat ti matayan iti ipatpateg, ngem makatulong kadagiti nabiit pay a natayan no ammoda dagitoy a nasaksakbay. Laglagipem met a saan nga amin a posible nga epekto ti panagladingit ket mapadasan ti amin. Kanayonanna, makaliwliwa kadagiti natayan no maammuanda a normal laeng a marikna ti nakaro a ladingit.

AGBALINAKTO NGATA MANEN A NARAGSAK?

No ania ti ekspektaren: Saan a permanente ti nakaro a ladingit; mailiwliwagto met laeng dayta. Dina kayat a sawen a naan-anay a “mailiwliwag” wenno malipatan ti maysa a tao ti patpatgenna. Ngem in-inut a maep-ep ti saem a marikriknana. Mabalin nga agsubli dayta a rikna no bigla a malagipna ti patpatgenna wenno kadagiti okasion a kas iti anibersario. Ngem inton agangay, makontrolto met laeng ti kaaduan a natayan ti emosionda ken maipamaysada manen dagiti inaldaw nga aktibidadda. Posible daytoy aglalo no ti natayan ket tulongan dagiti kapamilia wenno gagayyemna ken no ikagumaanna nga iliwliwag ti ladingitna.

Kasano kabayag? Iti dadduma, makailiwliwagda kalpasan ti sumagmamano laeng a bulan. Iti kaaduan, mabalin a maysa wenno dua a tawen ti aglabas sakbay a sumayaat ti riknada. Ngem adda dagidiay napapaut pay.a Imbaga ni Alejandro: “Immabut iti agarup tallo a tawen ti nakaro a ladingitko.”

Agan-anuska. Aramidem laeng ti kabaelam iti kada aldaw, dika agdardaras, ken laglagipem a saan a permanente ti ladingitmo. Adda kadi maaramidam a mangep-ep iti ladingitmo itan ken tapno saan pay ketdi nga agpaut dayta?

No agbirbirokka iti balakad maipapan iti panangiliwliwag iti ladingit, adu ti agduduma a kapanunotan​—mas epektibo ti dadduma ngem iti sabali. Nalabit ti makagapu ket kas iti nadakamaten nga agduduma ti panagladingit ti tunggal maysa. Ti epektibo iti maysa ket mabalin a saan nga epektibo iti sabali.

Nupay kasta, adda sumagmamano a napateg a giya a nakatulongen iti adu. Masansan a dakdakamaten dagitoy dagiti mamalbalakad kadagiti agladladingit, ken maitunosda kadagiti prinsipio a masarakan iti nagkauna a libro a naglaon iti sirib, ti Biblia.

1: AWATEM TI TULONG TI PAMILIA KEN GAGAYYEM

• 

  Kuna ti dadduma nga eksperto a daytoy ti kasayaatan a pamay-an tapno mailiwliwag ti ladingit. Ngem no dadduma, mabalin a kaykayatmo ti agmaymaysa. Mabalin a masuronka pay ketdi kadagidiay mayat a tumulong kenka. Normal dayta.

• Saanmo a panunoten a masapul a kanayon nga adda kaduam, ngem saanmo met a liklikan ida a naan-anay. Ngamin, mabalin a kasapulamto ti tulongda. Sidadayaw nga ibagam no ania ti kasapulam ken ti saanmo a kasapulan iti agdama.

• Balansiem ti panawenmo a makikadua iti sabali ken ti panawenmo nga agmaymaysa depende iti kasapulam.

PRINSIPIO: “Nasaysayaat ti dua ngem ti maysa, . . . Ta no matuang ti maysa, mabalin a bangonen ti kaduana.”​—Eclesiastes 4:9, 10.

2 MANGANKA ITI NASUSTANSIA, KEN AGEHERSISIOKA

• Makatulong ti balanse a taraon tapno maksayan ti stress nga iyeg ti panagladingitmo. Padasem ti mangan iti agduduma a prutas, nateng, ken kadagiti nabaknang iti protina ngem saan a nataba.

• Uminumka iti adu a danum ken dadduma pay a nasustansia nga inumen.

• No awan ganasmo a mangan, mangisuboka iti saggabassit ngem masansan. Mabalinmo met ti agsaludsod iti doktormo maipapan kadagiti kanayonan a mangipaay iti sustansia iti bagi (nutrition supplement).a

• Ti napaspas a pannagna ken ti dadduma pay a kita ti ehersisio kissayanna ti negatibo a rikrikna. Ti ehersisio mabalin nga ikkannaka iti panawen a mangpanunot iti nagbalbaliw a kasasaadmo wenno mangyaw-awan iti ladingitmo.

PRINSIPIO: “Awan ti tao a manggura iti bukodna a bagi. Taraonanna ketdi ken taripatoenna.”​—Efeso 5:29, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia.

3: MATUROGKA A NAIMBAG

• 

  Kanayon a napateg ti turog, nangruna kadagidiay agladladingit, ta mabalin nga ad-adda a mabannogda.

• Kontrolem ti kaadu ti inumem nga addaan iti caffeine ken alkohol ta mabalin a didaka paturogen.

PRINSIPIO: “Nasaysayaat ti sangarakem nga inana ngem ti dua a rakem a napasnek a panagtrabaho ken panangkamat iti angin.”​—Eclesiastes 4:6.

4: AMMUEM TI MAITUTOP KENKA

• 

  Bigbigem a nagduduma ti pamay-an a panagladingit ti tunggal maysa. Ngem sika ti mangikeddeng no ania ti kasayaatan a panangiliwliwagmo.

• Para iti adu, makatulong no iyebkasda ti ladingitda iti dadduma, ngem adda met dagidiay dida kayat nga iyebkas ti riknada. Agduduma ti opinion dagiti eksperto no talaga a makatulong ti panangyebkas iti ladingit tapno mailiwliwag dayta. No kayatmo nga iyebkas ti rikriknam iti sabali ngem mabainka, mabalin a nalaklaka nga aramidem dayta no in-inut nga iyebkasmo iti nasinged a gayyemmo.

• Nakatulong met iti dadduma ti panagsangit tapno mailiwliwagda ti ladingitda, ngem adda met dagidiay makailiwliwag uray saanda unay nga agsangsangit.

PRINSIPIO: “Ti puso ammona ti bucudna a kinapait.”​—Proverbio 14:10, Ti Biblia.

5: LIKLIKAM DAGITI MAKADANGRAN NGA ARAMID

• 

  Adda dagiti natayan a mangiliwliwag iti nasaem a ladingitda babaen ti nalabes a panaginum iti arak wenno panagdroga. Makadangran dayta. Aniaman a bang-ar a marikna ti maysa ket temporario laeng, ngem kalpasanna, nakarkaro dagiti tumaud a problema. Padasem dagiti di makadangran a pamay-an a mangpakalma iti riknam.

PRINSIPIO: “Dalusantayo ngarud ti bagitayo iti amin a mangrugit.”​—2 Corinto 7:1.

6: BALANSIEM TI TIEMPOM

• Napaneknekan ti adu a makatulong no adda dagiti aramidenda nga aktibidad tapno malipatanda pay laeng ti ladingitda imbes a sangkapanunotda dayta.

• Mabalin a maliwliwaka no makigayyem wenno patibkerem ti relasionmo iti gagayyemmo, agsursuroka kadagiti baro a paglaingan, wenno aglinglingayka.

• Bayat ti panaglabas ti panawen, mabalin nga agbaliwto met laeng ti riknam ket ad-adunton ti panawen a saanka unayen a naladingit. Normal dayta a paset ti panagiliwliwag.

PRINSIPIO: “Adda tiempo ti tunggal banag, . . . tiempo ti panagsangit ken tiempo ti panagkatawa; tiempo ti panagdung-aw ken tiempo ti panagsala.”​—Eclesiastes 3:1, 4.

7: ITULOYMO DAGITI DATI NGA AR-ARAMIDEM

• 

  Ituloymo dagiti dati nga ar-aramidem inton posible daytan.

• Mabalin nga agsubli iti normal ti kasasaadmo no adda sursurotem a rutina ti pannaturog, panagtrabaho, ken dadduma pay nga aktibidad.

• Mabalin a maep-ep dagiti nasaem a marikriknam no adu ti aramidem a makagunggona nga aktibidad.

PRINSIPIO: “Saanna a mapupuotan ti panaglabas dagiti aldaw ti biagna, ta pinagbalin ti pudno a Dios a makumikom iti panagragsak ti pusona.” ​—Eclesiastes 5:20.

8: DIMO DARDARASEN TI AGARAMID KADAGITI NAPATEG A DESISION

• Adu a natayan ti dagus a nagaramid kadagiti napateg a desision ket nagbabawyanda met laeng dagita idi agangay.

• No posible, mangpalabaska iti umdas a tiempo sakbay nga umakarka iti pagyanam, agsukatka iti trabaho, wenno ibelleng wenno ipadawatmo dagiti alikamen ti patpatgem.

PRINSIPIO: “Sigurado nga agballigi dagiti plano ti nagaget, ngem sigurado a pumanglaw ti amin a nadarasudos.”​—Proverbio 21:5.

9: LAGIPEM TI PATPATGEM

• 

  Para iti adu a natayan, makatulong no agaramidda kadagiti banag a kanayon a mangipalagip iti patpatgenda.

• Mabalin a maliwliwaka no urnongem dagiti retrato wenno sobenir wenno mangaramidka iti pangisuratam kadagiti pasamak ken estoria a kayatmo a malaglagip.

• Mangidulinka kadagiti banag a mangipalagip kadagiti naragsak a pasamak sa kitaemto dagita inton nakasaganakan.

PRINSIPIO: “Lagipenyo ti immuna nga al-aldaw.”​—Deuteronomio 32:7.

10: AGPASIARKA

• Baka mabalinmo ti agbakasion.

• No saanka a makapagbakasion iti napaut, baka mabalinmo ti agaliwaksay iti maysa wenno dua nga aldaw, kas iti panagpasiar iti parke, igid ti baybay, wenno agpasiarka iti agmalem a kaduam dagiti gagayyemmo.

• Mabalin a makatulong pay kenka nga agiliwliwag ti panangaramid kadagiti banag a saan a gagangay nga ar-aramidem.

PRINSIPIO: “Intayo iti awan matataona a lugar ta aginanatayo biit.”​—Marcos 6:31.

11: TUMULONGKA

• 

  Laglagipem a no adda dagiti matulongam, mabalin a sumayaat ti riknam.

• Mabalin a ti pangrugiam ket ti panangtulongmo kadagiti naapektaran iti ipapatay ti patpatgem, kas iti gagayyem wenno kakabagian nga agladladingit a kas kenka.

• No suportaram ken liwliwaem ti sabsabali, posible nga agbalinka manen a naragsak ken mariknam a napategka latta.

PRINSIPIO: “Naragragsak ti mangted ngem ti umawat.”​—Aramid 20:35.

12: USIGEM MANEN DAGITI PRIORIDADMO

• Ti panagladingit ket makatulong tapno lallalo a maawatam ti talaga a napateg.

• Usarem daytoy a gundaway a mangusig no kasanom nga us-usaren ti biagmo.

• Baliwam dagiti prioridadmo no kasapulan.

PRINSIPIO: “Nasaysayaat ti mapan iti balay ti natayan ngem iti balay ti ragragsak, ta dayta ti pagtungpalan ti tunggal tao, ket rumbeng nga ipapuso dayta dagiti sibibiag.”​—Eclesiastes 7:2.

Pudno nga awan ti naan-anay a makaikkat iti saem a marikriknam. Ngem napaneknekan ti adu a natayan a nakatulong iti panangiliwliwagda ti panangaramid kadagiti nasayaat nga addang, kas kadagiti nadakamat iti daytoy nga artikulo. Siempre, daytoy ket saan a kompleto a listaan dagiti mabalin nga aramiden tapno maep-ep ti ladingit. Ngem no padasem ti dadduma kadagitoy, mabalin a maliwliwaka.

ITI NAPALPALABAS, TI SAEM NGA IYEG TI IPAPATAY TI MAYSA A PATPATGEN TI TOPIKO TI KAADUAN A PANAGADAL. Ngem kas nadakamaten, ti kasayaatan a balakad dagiti eksperto ket masansan a maitunos iti nagkauna a sirib a masarakan iti Biblia. Ipakita dayta a di agkupas ti panangiwanwan ti Biblia. Ngem saan laeng a mangted iti mapagtalkan a balakad. Mangipaay pay iti impormasion a makaliwliwa unay kadagiti natayan, a saan a mabirokan iti sadinoman.

• Pammasiguro a saan nga agsagsagaba dagiti natay a patpatgentayo

  “Awan a pulos ti ammo dagiti natay,” kuna ti Biblia iti Eclesiastes 9:5. ‘Mapukaw ti panunotda.’ (Salmo 146:4) Maitunos iti dayta, impada ti Biblia ti ipapatay iti naimas a turog.​—Juan 11:11.

• Mangyeg iti liwliwa ti nabileg a pammati iti naayat a Dios

  Ibaga ti Biblia iti Salmo 34:15: “Nakaturong dagiti mata ni Jehovaa kadagiti nalinteg, ken denggen dagiti lapayagna ti panagpatulongda.” Ti panangyebkas iti riknatayo iti Dios iti kararag ket saan laeng a makaliwliwa wenno makatulong tapno makontroltayo ti panunottayo. Maaddaantayo pay iti nadekket a relasion iti Namarsua kadatayo, nga addaan iti pannakabalin a mangliwliwa kadatayo.

• Nasaysayaat a masanguanan a padpadaanan

  Panunotem ti kasasaad inton mapagungar ditoy daga dagiti adda iti tanem! Namin-adu a dinakamat ti Biblia dayta a tiempo. Kas panangiladawan iti kasasaadto ditoy daga, kuna ti Biblia a ti Dios “punasennanto ti amin a lua kadagiti matada, ken awanton ni patay. Awanto metten ti panagladingit wenno panagsangit wenno ut-ot.”​—Apocalipsis 21:3, 4.

Adu a mamati ken Jehova, ti Dios iti Biblia, ti naliwliwa ta patienda a makitadanto manen dagiti natayen a patpatgenda. Kas pagarigan, kastoy ti imbaga ni Ann, a natay ni lakayna kalpasan ti 65 a tawen a panagasawada: “Impasigurado kaniak ti Biblia a saan nga agsagsagaba dagiti natayen a patpatgentayo ken pagungarento ti Dios ti amin nga adda iti lagipna. Dagitoy ti pampanunotek no malagipko ti napasamak, isu a nabaelak a sanguen ti karirigatan a pagteng iti biagko!”

Kinuna ni Tina, a nadakamat iti maysa nga artikulo iti daytoy a magasin: “Manipud idi natay ni Timo, nariknak ti tulong ti Dios. Talaga a nariknak a tinulongannak ni Jehova iti tiempo nga agladladingitak. Napaypayso unay kaniak ti panagungar a kari ti Biblia. Dayta ti mangpabpabileg kaniak a di sumuksuko agingga iti aldaw a makitak manen ni Timo.”

Kasta met laeng ti marikrikna ti minilion a tattao a kombinsido a mapagtalkan ti Biblia. Uray no panagriknam ket saan nga agpaypayso wenno tagtagainep laeng dagiti kari ti Biblia, sigurado a pagsayaatam no adalem dagiti ebidensia a mapagtalkan dagiti balakad ken karina. Makitamto a ti Biblia ti kasayaatan a makatulong kadagiti natayan.

AMMUEM TI AD-ADU PAY MAIPAPAN ITI NAMNAMA PARA KADAGITI NATAY

Buyaem dagiti video iti website-mi a jw.org/ilo

ANIA TI KASASAAD DAGITI NATAY?

Ania ti mapasamak no mataytayo? Makaliwliwa ken makapabileg ti nalawag a sungbat ti Biblia

Kitaem ti LIBRARIA > VIDEO (Kategoria ti Video: TI BIBLIA)

KAYATMO KADI TI NAIMBAG A DAMAG?

Adu ita ti dakes a damag, ngem pakabirokam iti ­naimbag a damag?

Kitaem ti PANNURSURO TI BIBLIA > TALNA KEN RAGSAK