a konklusion di mabalin a buloden gaput’ pannakausarda, yantangay dina impakat dagita a sao para iti teolohia Trinitariano.”

Pammaneknek ti Hebreo a Kasuratan

NUPAY di masarakan ti sao a “Trinidad” idiay Biblia, nabatad ngata dita uray daydiay la ideya ti Trinidad? Kas pangarigan, ania ti ipalgak ti Hebreo a Kasuratan (“Daan a Tulag”)?

Admitiren ti The Encyclopedia of Religion: “Agtutunos itattan dagiti teologo a ti Hebreo a Biblia dina linaon ti doktrina ti Trinidad.” Ket kuna pay ti New Catholic Encyclopedia: “Ti doktrina ti Santisima Trinidad saan a naisuro idiay D[aan a] T[ulag].”

Umarngi met, iti librona a The Triune God, inadmitir ni Jesuita Edmund Fortman: “Ti Daan a Tulag . . . dina pulos imbatad wenno imparipirip man la koma ti Nagkatlo a Dios nga Ama, Anak ken Espiritu Santo. . . . Awan ebidensia nga uray maysa kadagiti sagrado a mannurat ti nangipapan nga adda [Trinidad] iti las-ud ti Kinadios. . . . Uray ti panangkita la idiay [“Daan a Tulag”] kadagiti singasing wenno panangiladawan wenno ‘naabbongan a pagilasinan’ iti trinidad dagiti persona, kaipapananna dayta ti panangnayon kadagiti sao ken anag dagiti sagrado a mannurat.”—Dakam ti nangitaliko.

No usigenyo ti mismo a Hebreo a Kasuratan mapasingkedan dagitoy a komento. Gapuna, awan ti nabatad a pannakaisuro ti Trinidad kadagiti umuna a 39 a librot’ Biblia a mangbukel iti pudno a katalogo ti naipaltiing a Hebreo a Kasuratan.

Pammaneknek ti Griego a Kasuratan

NO KASTA, ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan (“Baro a Tulag”) nabatad ngatat’ panangdakamatna iti Trinidad?

Kuna ti The Encyclopedia of Religion: “Umanamong dagiti teologo a ti Baro a Tulag dina met linaon ti nalawag a doktrina ti Trinidad.”

Kuna ni Jesuita Fortman: “Dagiti mannurat ti Baro a Tulag . . . didatay inikkan ti pormal wenno naibinsabinsa a doktrina ti Trinidad, awan nabatad a pannursuro nga iti maymaysa a Dios adda tallo nga agpapatas a nadibinuan a persona. . . . Awan pakasarakantayo iti aniaman a trinitariano a doktrina a tallo a naisalsalumina a persona ti nadiosan a panagbiag ken aktibidad a nailas-ud iti isu met la nga isu a Kinadios.”

Napaliiw ti The New Encyclopædia Britannica: “Ti sao a Trinidad wenno ti nabatad a doktrinana dida agparang idiay Baro a Tulag.”

Kuna ni Bernhard Lohse idiay A Short History of Christian Doctrine: “No la ket Baro a Tulag ti pagsasaritaan, awan mabirukan dita nga aktual a doktrina ti Trinidad.”

Umasping met ti kunaen ti The New International Dictionary of New Testament Theology: “Ti B[aro a] T[ulag] dina linaon ti nabukel a doktrina ti Trinidad. ‘Ti Biblia dina iyebkas a ti Ama, ti Anak, ken ti Espiritu Santo ket agpapatas ti kasasaadda’ [kunan Karl Barth a Protestante a teologo].”

Pinasingkedan ni E. Washburn Hopkins a propesor ti Yale University: “Agparang a saan nga ammo da Jesus ken ni Pablo ti doktrina ti trinidad; . . . awan nasaoda maipapan iti dayta.”—Origin and Evolution of Religion.

Napaliiw ni historiador Arthur Weigall: “Di pulos nadakdakamat ni Jesu-Kristo ti kasta a banag, ket di pulos agparang ti sao a ‘Trinidad’ idiay Baro a Tulag. Dayta nga ideya inagsep laeng ti Simbaan tallo a gasut a tawen kalpasan ti ipapatay ti Apotayo.”—The Paganism in Our Christianity.

No kasta, ti 39 a libro ti Hebreo a Kasuratan ken ti katalogo ti 27 a naipaltiing a libro ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan dida linaon ti nabatad a pannursuro ti Trinidad.

Insuro dagidi Immuna a Kristiano?

INSURO kadi dagidi immuna a Kristiano ti Trinidad? Imutektekanyo dagiti sumaganad a komento dagiti historiador ken teologo:

“Ti nagkauna a Kinakristiano awanan ti nabatad a doktrina ti Trinidad a kas mayalubog iti kredo a binaliwanda kalpasanna.”—The New International Dictionary of New Testament Theology.

“Dagidi immuna a Kristiano, nupay kasta, dida inyaplikar idi damo ti ideya a [Trinidad] iti bukodda a pammati. Ti debosionda nagpaay iti Dios nga Ama ken ni Jesu-Kristo, ti Anak ti Dios, ket binigbigda ti . . . Espiritu Santo; ngem awan panangipapanda a dagitoy a tallo ket aktual a Trinidad, agpapatas ken nadagdagup iti Maysa.”—The Paganism in Our Christianity.

“Idi damo saan a Trinitariano ti Nakristianuan a pammati . . . Saan a kasta idi panawen dagiti apostol ken kalpasanda, sigun ti mabasa iti B[aro a] T[ulag] ken dadduma a sinurat dagiti immuna a Kristiano.”—Encyclopædia of Religion and Ethics.

“Ti sursuro a ‘maysa a Dios iti tallo a Persona’ saan a natibker a naipasdek, ket sigurado a di inagsep ti Nakristianuan a biag ken iti pammati nga inakona, sakbay ti panagngudo ti maika-4 a siglo. . . . Kadagidi Apostoliko nga Amma, awan uray umarngi la koma iti kasta a panagpampanunot wenno panangmatmat.”—New Catholic Encyclopedia.

Ti Insuro dagidi Antes-Nicea nga Amma

DAGIDI Antes-Nicea nga Amma nabigbigda kas kangrunaan a relihiuso a mannursuro kadagidi immuna a siglo kalpasan ti pannakaiyanak ni Kristo. Makapainteres no aniat’ insuroda.

Ni Justin Martyr, a natay idi agarup 165 K.P., inawaganna ni Jesus kas naparsua nga anghel sakbay a timmao a “saan nga isu ti Dios a nangaramid kadagiti amin a banag.” Kinunana a ni Jesus nababbaba ngem iti Dios ket “awan a pulos ti inaramidna malaksid . . . ti imbilin ti Namarsua nga aramidenna ken sawenna.”

Ni Ireneo, a natay idi agarup 200 K.P., kinunana a ni Jesus sakbay a timmao naisina iti Dios ket nababbaba ngem iti Dios. Impakitana a ni Jesus saan a maipatas iti “Daydiay pudno ken maymaysa a Dios,” isu a “kangatuan kadagiti amin, ket malaksid kenkuana awan ti sabali.”

Ni Clemente ti Alexandria, a natay idi agarup 215 K.P., inawaganna ti Dios kas “di naparsua ken di madadael ken maymaysa a pudno a Dios.” Kinunana a ti Anak isu ti “sumaruno iti kakaisuna a mannakabalin-amin nga Ama” ngem dida agpatas.

Ni Tertullian, a natay idi agarup 230 K.P., insurona a ti Dios ti kangatuan amin. Napaliiwna: “Ti Ama naiduma iti Anak (sabali), ta isu dakdakkel; ti nangpataud naiduma iti daydiay napataud; ti mangibaon, naiduma iti daydiay naibaon.” Kinunana pay: “Adda tiempo idi nga awan ti Anak. . . . Sakbay a napaadda ti aniaman, agsolsolo idi ti Dios.”

Ni Hipolito, a natay idi agarup 235 K.P., kinunana a ti Dios isu ti “maymaysa a Dios, ti immuna ken Daydiay kakaisuna, ti Nangaramid ken Apo ti isuamin,” “nga awan kaedadna [katawenanna] . . . No di ket Maymaysa, agbukbukod; a gaput’ pagayatanna, immadda daydiay dati nga awan,” kas ken Jesus a naparsua sakbay a timmao.

Ni Origen, a natay idi agarup 250 K.P., kinunana a “ti Ama ken ti Anak duada a galad . . . duada a banag no iti kababalinda,” ket “no idilig iti Ama, [ti Anak] nakabasbassit a lawag.”

Kas pananggupgop kadagiti historikal nga ebidensia, kuna ni Alvan Lamson iti The Church of the First Three Centuries: “Ti moderno a popular a doktrina ti Trinidad . . . saan a suportaran dagiti sao ni Justin [Martyr]: ket daytoy a konklusion makuna met kadagiti amin nga antes-Nicea nga Amma; kayatna a sawen, kadagiti amin a Kristiano a mannurat bayat ti tallo a siglo kalpasan ti pannakaiyanak ni Kristo. Pudno, nadakamatda ti Ama, Anak, ken . . . Espiritu santo, ngem saanda nga agpapatas, saan a maymaysat’ dagupda, saan a kas Tallo iti Maymaysa, iti aniaman a sentido nga isursuro ita dagiti Trinitariano. Ti mismo a kasunganina ketdi ti insuroda.”

No kasta, ibatad ti pammaneknek ti Biblia ken ti historia a ti Trinidad dida ammo iti intero a tiempo ti Biblia ken adu a siglo kalpasanna.

Kasano a Timmanor ti Doktrina a Trinidad?

ITAN maiyimtuodyo: ‘No ti Trinidad saan a pannursuro ti Biblia, kasano a nagbalin a doktrina dayta ti Kakristianuan?’ Adut’ mangipapan a nabukel dayta idiay Konsilio ti Nicea idi 325 K.P.

Saan nga interamente nga umiso dayta, nupay kasta. Ngem ti Konsilio ti Nicea talaga nga impilitna a ni Kristo agpadat’ kasasaadna iti Dios, nga isut’ inusar a pagibasaran ti naud-udi a teolohia a Trinitariano. Ngem dina impasdek idi ti Trinidad, ta iti dayta a konsilio saan a nadakamat ti nasantuan nga espiritu bilang maikatlo a persona iti nagkatlo a Kinadios.

Ti Paset ni Constantino idiay Nicea

ITI unos ti adu a tawen, gaput’ panagbatayda iti Biblia, nakaro ti panangbusorda iti pannakapatanor ti ideya a ni Jesus isut’ Dios. Tapno marisut dayta a suppiat, inummong ni Constantino nga emperador ti Roma amin nga obispo idiay Nicea. Agarup 300, a bassit a paset ti kadagupanda, ti aktual a timmabuno.

Ni Constantino saan idi a Kristiano. Kunada, a nakumberti idi kamaudianan ti biagna, ngem sala nabuniagan idi agbugbugsoten. Maipapan kenkuana, kuna ni Henry Chadwick iti The Early Church: “Ni Constantino, kas ken amana, dinaydayawna ti Di Maparmek nga Init; . . . ti pannakakumbertina saan koma a maipatarus a kas naimpusuan a pannakapadasna iti grasia . . . Namilitaran a ganuat daydi. Di pulos nabatad ti pannakatarusna iti Nakristianuan a doktrina, ngem isu siguradona a ti panagbiktoria idiay pagbabakalan ket isagut ti Dios dagiti Kristiano.”

Aniat’ papel nga inakem daytoy di nabuniagan nga emperador idiay Konsilio ti Nicea? Saritaen ti Encyclopædia Britannica: “Ni Constantino a mismot’ nangimaton, a siaaktibo nga inturongna ti nagsasaritaanda, ket personal nga indagadagna . . . ti kritikal a pormula a nangiyebkas iti relasion ni Kristo iti Dios sigun iti kredo a pinartuat ti konsilio, ‘a maymaysa a kasasaadna iti Ama’ . . . Gaput’ pannakailabegda iti emperador, dagiti obispo, malaksid la iti dua, pinirmaanda ti kredo, nga adu kadakuada ti napilitan laeng.”

No kasta, ti kaadda ni Constantino napateg unay. Kalpasan ti dua a bulan a nabara a relihiuso a panagdedebate, nakiballaet daytoy pagano a politiko ket inabuloyanna dagidiay nagkuna a ni Jesus isut’ Dios. Ngem apay? Sigurado a saan a maigapu dayta iti aniaman a pammatina iti Biblia. “Ni Constantino awan a pulos pannakatarusna idi kadagiti kuestion a mapagsasaritaan iti Griego a teolohia,” kuna ti A Short History of Christian Doctrine. Ti ket maawatanna a ta ti relihiuso a pannakabingbingay pagdaksan ti imperiona, ket kayatna idi a pagkaykaysaen ti iturayanna.

Awan kadagiti obispo a timmabuno idiay Nicea, nupay kasta, ti nangidagadag iti Trinidad. Inkeddengda laeng ti kasasaad ni Jesus ngem dida nadakamat ti paset ti nasantuan nga espiritu. No ti Trinidad ket nabatad a kinapudno iti Biblia, dida koma aya indagadag idin?

Kanayonan a Pannakapatanorna

KALPASAN ti Nicea, nagtultuloy a nagdedebateanda dayta a suheto iti pinulpullo a tawen. Dagidiay namati a ni Jesus saan a maipatas iti Dios adda pay tiempo idi a napaboranda. Ngem kalpasanna ni Emperador Teodosio nagdesidir a maikontra kadakuada. Impasdekna ti kredo ti Konsilio ti Nicea kas estandarte iti intero a pagturayanna ket immatonanna ti konsilio iti Constantinople idi 381 K.P. tapno malawagan dayta a sursuro.

Dayta a konsilio inramannan ti nasantuan nga espiritu a kas maipatas iti Dios ken ni Kristo. Daydi ti damo unay a panagminar ti Trinidad ti Kakristianuan.

Kaskasdi, uray kalpasan ti Konsilio iti Constantinople, ti Trinidad saan a kredo nga inakseptar dagiti adu. Adut’ nangsuppiat iti dayta a nakaigapuan ti nakaro a pannakaidadanesda. Kadagidi la naud-udi a siglo a ti Trinidad nabukel kas piho a kredo. Kuna ti The Encyclopedia Americana: “Ti naan-anay a pannakapatanor ti Trinitarianismo naangay idiay Lumaud, iti Patarus idi Edad Media, nga idi ti eksplanasion ket nailawlawag sigun kadagiti termino a pilosopia ken sikolohia.”

Ti Kredo ni Atanacio

TI Trinidad nabatbatad ti pannakadepinirna idiay Kredo ni Atanacio. Ni Atanacio maysa a klero a nangsuportar ken Constantino idiay Nicea. Ti kredo a naipanagan kenkuana kunana: “Daydayawentayo ti maymaysa a Dios a Trinidad . . . Ti Ama Dios, ti Anak Dios, ken ti Espiritu Santo Dios; ket kaskasdi saanda a tallo a dios, no di ket maymaysa a Dios.”

Umanamong, nupay kasta, dagiti ad-adut’ ammona nga eskolar a ni Atanacio saan nga isut’ nangputar itoy a kredo. Inkomento ti The New Encyclopædia Britannica: “Sa la naammuan ti Dumaya a Simbaan dayta a kredo idi maika-12 a siglo. Nanipud maika-17 a siglo, sapasap nga immanamong dagiti eskolar a ti Kredo ni Atanacio saan nga insurat ni Atanacio (a natay idi 373) no di ket nalabit naputar idiay umabagatan a Francia bayat ti maika-5 a siglo. . . . Agparang a ti impluensia dayta a kredo ket napigpigsa idiay umabagatan a Francia ken España idi maika-6 ken -7 a siglo. Nausar dayta iti liturhia ti simbaan ti Alemania idi maika-9 a siglo ket naladladaw pay idiay Roma.”

No kasta naalanat’ sinigsiglo nanipud panawen ni Kristo tapno ti Trinidad ket akseptaren ti kaaduan a kameng ti Kakristianuan. Ket iti las-ud amin dagitoy, aniat’ nangigiya kadagiti desisionda? Sao kadi ti Dios, wenno gapu ta pagayatan dagiti klero ken politiko? Insungbat ni E. W. Hopkins iti Origin and Evolution of Religion: “Ti ultimo a kadawyan a depinision ti trinidad ad-adda nga inkeddeng ti politika ti simbaan.”

Naipadto nga Apostasia

DAYTOY nakababain a historia ti Trinidad maikanatad iti impadto ni Jesus ken dagiti adalanna a sumarunonto kalpasan ti tiempoda. Kinunada nga addanto ti apostasia, isisiasi, isisina manipud pudno a panagdaydayaw aginggat’ isusubli ni Kristo, inton maisubli ti pudno a panagdaydayaw sakbay ti aldaw a panangdadael ti Dios iti daytoy sistema dagiti banag.

Maipapan iti dayta nga “aldaw,” kinuna ni apostol Pablo: “Dinto umay no dipay umuna nga umay ti apostasia ket maiparangarang ti tao ti kinakillo.” (2 Tesalonica 2:3, 7) Kalpasanna, impadtona: “Inton awanakon rautennakayto dagiti nauyong a lobo ket didanto kaasian ti arban. Ket kadakay met laeng addanto dagiti tao nga umay a ballikogenda ti kinapudno kadagiti bibigda tapno maallukoyda dagiti adalan a sumurot kadakuada.” (Aramid 20:29, 30, JB) Dagiti dadduma a disipulo ni Jesus insuratda met maipapan itoy nga apostasia agraman ti ‘nakillo’ a klase klerona.—Kitaenyo, kas pangarigan, ti 2 Pedro 2:1; 1 Juan 4:1-3; Judas 3, 4.

Insurat pay ni Pablo: “Sigurado nga umayto ti tiempo inton, imbes a kontentoda iti nasin-aw a sursuro, dagiti tao magustuandanto ti kabaruan a panagbalbaliw ket urnongendanto para kadakuada ti agsasagadsad a mannursuro a maiyalubog iti magustuanda; ket iti kasta, imbes nga imdenganda ti kinapudno, surotendanto dagiti sarsarita.”—2 Timoteo 4:3, 4, JB.

Inlawlawag a mismo ni Jesus ti makagapu iti daytoy nga isisina manipud pudno a panagdaydayaw. Kinunana nga isut’ nagmula kadagiti nasayaat a bin-i ngem ni Satanas a kabusor, nagmula met kadagiti ruot idiay talon. Gapuna idi rimmusing dagiti damo a bulong ti trigo, nagparang met dagiti ruot. No kasta, nainanama nga adda ti isisiasi manipud nasin-aw a Kinakristiano agingga a dumteng ti panagani, inton tiempo a lintegen ni Kristo dagiti problema. (Mateo 13:24-43) Inkomento ti The Encyclopedia Americana: “Ti maikapat a siglo a Trinitarianismo dina imparang a siuumiso ti immuna a Nakristianuan a pannursuro maipapan iti kasasaad ti Dios; maisungani ketdi, dayta isut’ isisiasi manipud iti daytoy a sursuro.” Naggapuan, ngarud, daytoy nga isisiasi?—1 Timoteo 1:6.

Ti Nangimpluensia iti Dayta

ITI intero a kadaanan a lubong, manipud pay Babilonia, gagangay a daydayawenda dagiti pagano a didiosen a nagrupo a saggatlo, wenno