Librot’ Biblia Numero 2​—Exodo

Mannurat: Moises

Lugar a Nakaisuratanna: Let-ang

Nalpas a Naisurat: 1512 K.K.P.

Tiempo a Saklawenna: 1657–1512 K.K.P.

1. (a) Aniadat’ tampok ti Exodo? (b) Aniadat’ naipanagan iti Exodo, ket tuloy daytoy ti ania a salaysay?

TI MAKATIGNAY rikna a salaysay dagiti karkarna a pagilasinan ken milagro a gapuanan ni Jehova a nangispal iti ili a nainagan kenkuana manipud pammarigat ti Egipto, ti panangorganisanat’ Israel kas naisangayan a sanikuana kas “pagarian dagiti padi ken nasantuan a nasion,” ken ti punganay ti historiat’ Israel kas teokratiko a nasion​—dagitoy ti tampok ti librot’ Biblia nga Exodo. (Ex. 19:6) Iti Hebreo naawagan Weʼelʹleh shemohthʹ, a kayuloganna “Ita dagitoy dagiti nagan,” wenno basta Shemohthʹ, “Dagiti Nagan,” sigun kadagiti umuna a saona. Ti moderno nga aldaw a naganna nagtaud iti Griego a Septuagint, a naawagan Eʹxo·dos, a nagbalin a Latin nga Exodus, a kayuloganna “Iruruar” wenno “Ipapanaw.” Ti mangipakita a ti Exodo ket katuloy ti salaysay ti Genesis isut’ panglukat a sao, “Ita” (literal, “Ket”), ken ti naulit a pannakailistat’ nagnagan ti annak ni Jacob, a naadaw iti mas kompleto a rekord ti Genesis 46:8-27.

2. Aniat’ ipalgak ti Exodo maipapan iti nagan a JEHOVA?

² Ti Exodo ipalgaknat’ nangayed a nagan ti Dios, a JEHOVA, buyogen amin a raniag ti dayag ken kinasantona. Idi impalnaadnat’ pateg ti kayulogan ti naganna, kinuna ti Dios ken Moises, “AGBALINAKTO SIGUN ITI PAGBALINAKTO,” ket innayonna a sawenna koma iti Israel, “Ni AGBALINAKTO [Hebreo: אהוה, ʼEh·yehʹ, manipud Hebreo a berbo a ha·yahʹ] imbaonnak kadakayo.” Ti nagan a JEHOVA (יהוה, YHWH) nagtaud iti nainaig a Hebreo a berbo a ha·wahʹ, “agbalin,” ket talaga a kaipapananna “Pagbalinenna.” Sigurado a dagiti maingel ken nakaam-amak nga aramid nga angayenen ni Jehova para iti ilina, nga Israel, impadayag ken inarkosanna dayta a nagan iti naranga a kinadayag, a pinagbalinna a pakalaglagipan “ti agsasaruno a kaputotan,” ti nagan a pagrukbaban iti agnanayon a panawen. Makapaimbag unay nga ammuentayo ti nakaskasdaaw a historia a nanglikmut iti dayta a nagan ket dayawentayo ti kakaisuna a pudno a Dios, Daydiay nagkuna, “Siak ni Jehova.”a​—Ex. 3:14, 15; 6:6.

3. (a) Kasanotay nga ammo a ni Moises ti nangisurat iti Exodo? (b) Kaano a naisurat ti Exodo, ket aniat’ saklawenna a periodo?

³ Ni Moises isut’ nagsurat iti Exodo, a maipasimudaag ta isut’ maikadua a tomo iti Pentateuch. Daytoy a libro inlistana ti tallo a kasot’ panangisurat ni Moises iti rekord sigun ti pammilin ni Jehova. (17:14; 24:4; 34:27) Sigun kada Westcott ken Hort nga eskolar iti Biblia, ni Jesus ken dagiti nagsurat iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan inadaw wenno tinukoydat’ Exodo iti nasurok 100 a daras, kas idi kinunan Jesus: “Inted ni Moises kadakayo ti Linteg, di ngamin?” Ti Exodo naisurat idiay let-ang ti Sinai, idi tawen 1512 K.K.P., nakatawen kalpasan a nagtalaw dagiti annak ti Israel sadi Egipto. Saklawennat’ 145 a tawen, nanipud ipapatay ni Jose idi 1657 K.K.P. inggat’ pannakabangon ti tabernakulo a pagdaydayawan ken Jehova idi 1512 K.K.P.​—Juan 7:19; Ex. 1:6; 40:17.

4, 5. Ania nga ebidensiat’ arkeolohia ti mangsuporta iti salaysay ti Exodo?

⁴ No utoben dagiti pasamak iti Exodo a naangayda agarup 3,500 a tawenen, karkarnat’ kawadwad ti prueba ti arkeolohia ken dadduma a gubuayan a mangpasingked iti kinahusto ti rekord. Dagiti Egipcio a nagan umisot’ pannakausarda iti Exodo, sa dagiti titulo a nadakamat mayatadayda kadagiti kitikit sadi Egipto. Ipakitat’ arkeolohia a kustombre idi dagiti Egipcio a palubosan dagiti ganggannaet nga agtaeng sadi Egipto ngem masapul a naisinada kadakuada. Ti danum ti Nilo pagdigosda, ket ipalagipna ti panagdigos ti balasang ni Faraon sadiay. Natakkuatanda dagiti ladrilio nga addaan ken awanan garami. Sa, idi tiempot’ Egipto prominente dagiti salamangkero.​—Ex. 8:22; 2:5; 5:6, 7, 18; 7:11.

⁵ Ipakita dagiti monumento a dagiti Faraon isuda a mismot’ nangidaulo kadagiti kumakaruahe idiay paggugubatan, ket ipasimudaag ti Exodo a ti Faraon idi tiempon Moises inannurotna daytoy nga ugali. Ania ket ngatan a pannakaibabainna! Ngem apay a di dinakamat dagiti rekord ti Egipto ti panagnaed dagiti Israelita idiay wenno ti didigra nga immapay iti Egipto? Impakitat’ arkeolohia a kustombre ti kabbaro a dinastia ti Egipto a punasen ti aniaman a rekord a pakainsultuan. Dida pulos inrekord dagiti nakababain a pannakaabakda. Dagiti didigra a maibusor kadagiti didiosen ti Egipto​—kas iti dios Nilo, dios tukak, ken ti dios init​—​a nakaumsian dagitoy ulbod a didiosen ken impakitana a ni Jehova ti kangatuan, di maikanatad nga irekord ti naparammag a nasion.​—14:7-10; 15:4.b

6. Ania a lugar ti naitudo kas nagkauna a nagpakarsuan dagiti Israelita?

⁶ Iti 40 a tawen a panagpastor ni Moises iti sidong ni Jetro nakabisadona ti kabibiag ken pakabirukan ti danum ken taraon dita a lugar, gapuna kualipikado unay a mangidalan iti Exodo (Ipapanaw) idi. Ti eksakto a rotat’ Exodo di maitudo a piho itatta, ta ti nagduduma a lugar a nadakamat iti salaysay dida espesipiko a masarakan. Nupay kasta, ti Mara, a maysa kadagidi immuna a nagpakarsuanda idiay Sinai Peninsula, masansan a kunaenda nga isut’ ʽEin Hawwara, 80 a kilometro AbAbD ti moderno a Suez. Ti Elim, a maikadua a nagpakarsuanda, nayugalin a kunada nga isut’ Wadi Gharandel, ag-88 a kilometro AbAbD ti Suez. Nakaay-ayat, ta daytoy moderno a disso agdinamag a pagalaan danum nga aduan mula ken palma, nga ipalagipnat’ Elim ti Biblia, nga addaan “sangapulo ket dua nga ubbog ti danum ken pitopulo a kayo a palma.”c Ti kinaapaghustot’ salaysay ni Moises, nupay kasta, saan nga agpannuray kadagiti nagduduma a disso a pinasingkedan dagiti arkeologo a nagdaliasatanda.​—15:23, 27.

7. Ania a sabali nga ebidensia, agraman ti pannakabangon ti tabernakulo, ti mangpasingked a naipaltiing ti Exodo?

⁷ Ti salaysay ti pannakabangon ti tabernakulo idiay tanap sakbay ti Sinai maikanatad kadagiti lokal a kasasaad. Kunat’ maysa nga eskolar: “No iti porma, balabala, ken material, ti tabernakulo namimpinsan a let-ang ti nakaalaanna. Masarakan a siwawadwad sadiay dagiti kayo a nausar.”d Tay-ak man dayta dagiti nagan, kustombre, relihion, lugar, geograpia, wenno material, ti naummong nga ebidensiat’ nagduduma a gubuayan pasingkedanna ti naipaltiing a salaysay ti Exodo, nga itan agarup 3,500 a tawenen.

8. Kasano a naipakita a ti Exodo ket mayallot iti dadduma a paset ti Kasuratan kas naipaltiing ken naimbag?

⁸ Naynay a ti Exodo nadakamat dagiti dadduma a mannurat iti Biblia, a mangipakitat’ propetiko a kaipapanan ken pategna. Nasurok 900 a tawen kalpasanna, nagsurat ni Jeremias maipapan iti “pudno a Dios, Daydiay naindaklan, Daydiay maingel, ni Jehova dagiti buyot ti naganna,” nga inruarna ti Israel, nga ilina, manipud Egipto “babaen kadagiti pagilasinan ken dagiti milagro ken babaen iti napigsa nga ima ken ti siuunnat a takkiag ken ti dakkel unay a panagbuteng.” (Jer. 32:18-21) Nasurok a 1,500 a tawen kalpasanna, imbasar ni Esteban iti Exodo ti adu kadagiti makagutugot a pammaneknekna nga isut’ nangitagad iti pannakamartirna. (Ara. 7:17-44) Ti biag ni Moises nadakamat kas ulidan ti pammati idiay Hebreo 11:23-29, ket namin-adu a tinukoy ni Pablo ti Exodo idi indatagna dagiti pagwadan ken pakdaar para kadatayo itatta. (Ara. 13:17; 1 Cor. 10:1-4, 11, 12; 2 Cor. 3:7-16) Tumulong amin dagitoy tapno maapresiartayo ti panagaallot dagiti paset ti Biblia, a kada paset mangipalgakda iti panggep ni Jehova iti wagas a makapaimbag.

LINAON TI EXODO

9. Aniadat’ sirkumstansia idi maipasngay ken matagibi ni Moises?

⁹ Imbaon ni Jehova ni Moises, nga inggunamgunamnat’ Pakalaglagipan a Naganna (1:1–4:31). Kalpasan a ninagananna dagiti annak ti Israel a rimmuar sadi Egipto, inrekordden ti Exodo ti ipapatay ni Jose. Idi agangay rimsuat’ kabbaro nga ari ti Egipto. Idi nakitana a dagiti Israelita “umad-adu ken bimmilegda iti kasta la unay,” minedmedanna ida, sana pinuersa ida nga agbannog, ken inkagumaanna a kessayan dagiti lallaki ti Israel idi imbilinna a madadael amin a lallaki a kayanak. (1:7) Iti kastoy a sirkumstansia a maysa nga ubing ti inyanak ti Israelita iti balay ni Levi. Maikatlo daytoy nga ubing iti pamiliada. Idi agtallot’ bulanna, inlemmeng ni nanangna iti daong a papiro kadagiti karunuan iti igid ti Karayan Nilo. Natakkuatan di balasang ni Faraon, ket kinayatna di ubing ket inadaptarna. Ni nanangna a mismot’ nagbalin a yayana, gapuna dimmakkel iti balay dagiti Israelita. Idi agangay impandan iti palasio ni Faraon. Ninaganandat’ Moises, a kayuloganna “Naaon [kayatna a sawen, nasalbar manipud danum].”​—Ex. 2:10; Ara. 7:17-22.

10. Aniada a pasamak ti nangiturong iti pannakaibaon ni Moises iti naisangayan a panagserbi?

¹⁰ Daytoy a Moises interesado idit’ paglaingan dagiti padana nga Israelita. Napapatayna daydi Egipcio a nangabuso iti Israelita. Kas resultana, nagtaray, ket nakagteng iti daga ti Madian. Sadiay inasawanan Zifora nga anak ni Jetro, ti padi ti Madian. Idi agangay naaddaan ni Moises ti dua nga annak, da Gersom ken Eleazar. Ket, idi ag-80, kalpasan ti 40-años idiay let-ang, imbaon ni Jehova ni Moises iti naisangayan a serbisio a mangsantipikar iti nagan ni Jehova. Maysa nga aldaw idi nga ipaspastornat’ arban ni Jetro iti asideg ti Horeb, “ti bantay ti pudno a Dios,” nakita ni Moises ti bassit a kayo a gumilgil-ayab ngem di met mapuoran. Idi napanna sinukimat, kinasaritat’ anghel ni Jehova, nga imbagana kenkuana ti panggep ti Dios a mangipanaw iti ilina nga “annak ti Israel iti Egipto.” (Ex. 3:1, 10) Mausar idi ni Moises kas instrumentot’ Dios tapno maluk-atan ti Israel iti panangtagabot’ Egipto.​—Ara. 7:23-35.

11. Iti ania a naisangayan a sentido nga ipakaammo itan ni Jehova ti naganna?

¹¹ Inimtuod ni Moises no kasanontot’ panangtukoyna iti Dios kadagiti annak ti Israel. Ditoy, a damo unay, nga impakaammon Jehova ti pudno a kayulogan ti naganna, nga isinggalutna iti piho a panggepna ket ipasdekna dayta kas pakalaglagipan. “Kastoy ti sawemto kadagiti annak ti Israel, ‘Ni PAGBALINAKTO ti nangibaon kaniak . . . Ni Jehova a Dios dagiti ammayo, a Dios ni Abraham, a Dios ni Isaac ken Dios ni Jacob, imbaonnak kadakayo.’” Ti naganna, a Jehova, itudona nga isu daydiay mangitungpaltot’ panggepna a nainaig iti ili a nainaganan kenkuana. Iti daytoy nga ili, a kaputotan ni Abraham, itednanto ti daga nga inkarina kadagidi ammada, “daga a pagayusan ti gatas ken diro.”​—Ex. 3:14, 15, 17.

12. Aniat’ inlawlawag ni Jehova ken Moises no iti pannakaluk-at dagiti Israelita, ket kasano nga inakseptar dagiti umili dagiti pagilasinan?

¹² Inlawlawag ni Jehova ken Moises a ti ari ti Egipto dinanto palubosan dagiti Israelita a pumanaw no di ket kabilento nga umuna ni Jehova ti Egipto kadagiti karkarna nga aramidna. Ni Aaron, a kabsat ni Moises, naited a pannakangiwatna, ket immawatdat’ tallo a pagilasinan tapno makumbinsida dagiti Israelita nga immaydat’ nagan ni Jehova. Idi agpa-Egiptoda, kinugitda ti anak ni Moises dila ket ta adda matay iti pamiliada, a mangipalagip ken Moises kadagiti alagaden ti Dios. (Gen. 17:14) Inummong da Moises ken Aaron dagiti panglakayen kadagiti annak ti Israel ket imbagadat’ panggep ni Jehova a mangipanaw kadakuadat’ Egipto sananto idalan ida iti Naikari a Daga. Impakitada dagiti pagilasinan, ket namati dagiti umili.

13. Aniat’ resulta ti damo a panagparang ni Moises ken Faraon?

¹³ Dagiti saplit iti Egipto (5:1–10:29). Itan da Moises ken Aaron simmaklangda ken Faraon ket inyanunsioda a ni Jehova, a Dios ti Israel, kinunana: “Bay-am a pumanaw ti umilik.” Sipaparammag, insungbat ni natangsit a Faraon: “Asino ni Jehova, nga imdengak koma ti timekna tapno bay-ak a pumanaw ti Israel? Diak pulos am-ammo ni Jehova ket, maysa pay, diakto palubosan ti Israel.” (5:1, 2) Imbes a linuk-atanna dagiti Israelita, nadagdagsen a trabahot’ immandarna kadakuada. Nupay kasta, pinabaro ni Jehova dagiti kari ti panangispalna, nga innaigna manen daytoy iti pannakasantipikar ti naganna: “Siak ni Jehova . . . Talaga a paneknekakto a siak ti Diosyo . . . Siak ni Jehova.”​—6:6-8.

14. Kasano a napilitan dagiti Egipcio a bigbigen “ti ramay ti Dios”?

¹⁴ Ti pagilasinan nga inted ni Moises ken Faraon, nga isut’ panangipurruak ni Aaron iti sarukodna a nagbalin a dakkel nga uleg, tinulad dagiti padi a managsalamangka ti Egipto. Nupay dagiti ulegda ket inalun-on ti dakkel nga uleg ni Aaron, kaskasdi a timmangken ti puson Faraon. Inyeg itan ni Jehova ti agsasagadsad a sangapulo a saplit iti Egipto. Umuna, ti karayanda a Nilo ken amin a danum ti Egipto nagbalin a dara. Idi kuan immay dagiti tukak a nangdidigra kadakuada. Dagitoy dua a saplit nabaelan a tinulad dagiti padi a managsalamangka, ngem ti maikatlo, dagiti kuto iti tao ken animal, dida nabaelan. Binigbig dagiti padit’ Egipto a daytoy ket “ramay ti Dios.” Kaskasdi, di pinalubosan ni Faraon ida.​—8:19.

15. Aniada a saplit ti nangdidigra kadagiti Egipcio laeng, ket ania la a gapu a pinalubosan ni Jehova ni Faraon nga agbiag?

¹⁵ Dagidi tallo nga immuna a saplit dinidigrana nga agpada dagiti Egipcio ken Israelita, ngem manipud iti maikapat, dagiti laengen Egipcio ti nadidigra, ket ti Israel naisaluminan iti sidong ti pannalaknib ni Jehova. Ti maikapat isut’ napuskol a pangen dagiti ngilaw. Simmaruno ti pesti dagiti animal ti Egipto, sa dagiti busali iti tao ken animal, ket din nabaelan dagiti padi ti agtakder iti saklang ni Moises. Pinatangken manen ni Jehova ti puso ni Faraon, a kinunana kenkuana baeten ken Moises: “Ngem, kinaagpaysona, daytoy ti gapuna a pinalubosanka nga agbiag, tapno ipakitak kenka ti pannakabalinko ken tapno ti naganko maibunannag iti amin a daga.” (9:16) Itan inyanunsion ni Moises ken Faraon ti sumaganad a saplit, “ti kasta unay nga uraro,” ket ditoy inlanad ti Biblia a damo unay nga adda dagiti adipen ni Faraon a nagbuteng iti saon Jehova ket nagtignayda. Ti maikawalo ken maikasiam a saplit​—iraraut dagiti dudon ken ti napuskol a sipnget​—​napartak ti panagsarunoda, ket ni nasubeg, nakapungtot a Faraon pinangtaannan Moises iti ipapatay no padasenna pay lat’ agparang kenkuana.​—9:18.

16. Aniat’ imbilin ni Jehova maipapan iti Paskua ken ti Piesta dagiti Di Nalebaduraan a Tinapay?

¹⁶ Ti Paskua ken pannakakabil ti inauna (11:1–13:16). Itan ibaga ni Jehova, “Maysa pay a didigra ti yegko ken Faraon ken iti Egipto”​—ti ipapatay ti inauna. (11:1) Imbilinna a ti bulan ti Abib isun ti umuna a bulan ti Israel. Iti maika-10 nga aldaw, mangalada ti karnero wenno kalding​—kalakian, tumawen, awan pilawna​—ket iti maika-14, partienda. Karabianna iwarsidat’ dara ti animal iti agsumbangir a baotek ken ngato ti ruangan, ket agtalinaeddat’ uneg ti balay sada sidaen ti tinuno nga animal, nga awan tulangna a mabungtol. Awantot’ lebadura iti uneg ti balay, ket sidadarasdanto a mangan, a nakakawes ken nakasaganan nga agmartsa. Aserbinto ti Paskua a pakalaglagipan, piesta ken Jehova iti amin a kaputotanda. Sarunuento ti pito nga aldaw a Piesta dagiti Di Nalebaduraan a Tinapay. Maisuronto a naan-anay kadagiti annakda ti kayulogan amin dagitoy. (Idi agangay, inted ni Jehova ti kanayonan nga instruksion maipapan kadagitoy a piesta, ket imbilinna nga amin nga inauna a lalaki ti Israel, tao man ken animal, masantipikar koma kenkuana.)

17. Aniada a pasamak ti mangtanda itoy a rabii tapno malaglagip?

¹⁷ Inaramid ti Israel ti imbilin ni Jehova. Idi kuan didigran! Idi ngalay ti rabii pinapatay ni Jehova amin nga inauna ti Egipto, ngem linabsan ken inispalnat’ inauna ti Israel. “Pumanawkayo iti tengnga dagiti umilik,” inyikkis ni Faraon. Ket ‘indagadag dagiti Egipcio kadakuada’ a pumanawdan a sidadaras. (12:31, 33) Saan nga ima-ima a nagtalaw dagiti Israelita, ta dimmawat ken immawatda kadagiti Egipcio kadagiti alikamen a pirak ken balitok ken kawes. Rimmuardat’ Egipto a nagmartsa kas soldado, nga agdagupdat’ 600,000 a nabaneg pammagida a lallaki, agraman pamiliada ken adu a naglalaok a bunggoy dagiti di Israelita, ken ti nawadwad a pangen dagiti animal. Daytoy ti nagnguduan ti 430 a tawen nanipud binallasiw ni Abraham ti Eufrates tapno sumrek iti daga ti Canaan. Talaga a daydit’ rabii a rumbeng a malaglagip.​—Ex. 12:40, maikadua a footnote; Gal. 3:17.

18. Ania a tampok a pannakasantipikar ti nagan ni Jehova ti naangay idiay Nalabaga a Baybay?

¹⁸ Nasantipikar ti nagan ni Jehova idiay Nalabaga a Baybay (13:17–15:21). Babaen iti monmon nga ulep iti aldaw ken monmon nga apuy iti rabii, inruar ni Jehova ti Israel a nagnada idiay Succot. Ni Faraon simmubeg manen, a kinamatna ida buyogen dagiti napili a karuahe a pakigubat ket, ti kunana, lipitenna ida idiay Nalabaga a Baybay. Impanamnama ni Moises kadagiti umili, a kunkunana: “Dikayo agbuteng. Agtibkerkayo ket kitaenyo ti panangisalakan ni Jehova, nga aramidenna kadakayo itatta.” (14:13) Idin binisngay ni Jehova ti baybay, ket adda kalsada a nangipagnaan ni Moises a sitatalged kadagiti Israelita inggat’ makindaya nga igid ti baybay. Kinamat ida ti maingel a buyot ni Faraon, ngem nalipitda sada nalmes idi nagsubli dagiti danum. Anian a tampok ti pannakasantipikar ti nagan ni Jehova! Anian a grande a panagragsak kenkuana! Dayta a ragsak inyebkas ti damo a naindaklan a kantat’ panagbiktoria a nailanad iti Biblia: “Kantaak ni Jehova, ta naitan-ok unay. Ti kabalio ken ti nagsakay intappuakna iti baybay. Ni Jah ti pigsak ken bilegko, ta isu ti nagbalin a salakanko. . . . Ni Jehova agturayto kas ari iti panawen a di nakedngan, uray iti agnanayon.”​—15:1, 2, 18.

19. Aniada a pasamak ti mangtandat’ ituturongda idiay Sinai?

¹⁹ Aramiden ni Jehova ti tulag ti Linteg idiay Sinai (15:22–34:35). Kalpasan ti nagsasaruno a pasamak, kas inggiyan Jehova, nagturong ti Israel idiay Sinai, a bantay ti pudno a Dios. Idi nagtanabutob dagiti umili gaput’ pait ti danum sadi Mara, pinagbalin ni Jehova a nasam-it para kadakuada. Sa manen, idi nagtanabutobda ta awan karne ken tinapay, inikkanna idat’ tukling iti mumalem ken ti sumam-it a manna, kas linnaaw kadagiti ruot, no iti bumigat. Daytoy a manna ti nagserbi a tinapay dagiti Israelita iti sumuno nga 40 a tawen. Ken, damo unay sigun iti historia, imbilin ni Jehova ti aldaw a panaginana, wenno sabbath, a dobliendat’ manna a pidutenda iti maikanem nga aldaw ket mangibatidat’ usarenda iti maikapito. Nangted met kadakuada ti danum idiay Refidim ket nakigubat para kadakuada maibusor ken Amalec, nga impairekordna ken Moises ti panangukomna a ti Amalec maikisapto a naan-anay.

20. Kasano a nagbanag ti nasaysayaat a pannakaorganisada?

²⁰ Ni Jetro a katuganganna, inyegna ken Moises ti asawa ken dua nga annakna. Tiempon a maorganisa a nasaysayaat ti Israel, ket nangted ni Jetro ti nasayaat a praktikal a balakad. Binalakadannan Moises a dina koma bukodan nga awiten amin nga annong no di ket dutokanna dagiti makabael, managbuteng Dios a lallaki a mangukom iti ili kas hepe ti rinibo, ginasut, saglimapulo, ken pinullo. Kastat’ inaramid ni Moises, gapuna dagidiay la narikut a kason ti naidatag kenkuana.

21. Aniat’ simmaruno nga inkari ni Jehova, ngem iti ania a kondision?

²¹ Tallo a bulan kalpasan ti Exodo, nagpakarsot’ Israel idiay let-ang ti Sinai. Inkarin Jehova ditoy: “Ket ita no agtulnogkayto a siinget iti timekko ket talaga a salimetmetanyonto ti tulagko, iti kasta sigurado nga agbalinkayto a naisangayan a sanikuak kadagiti amin a sabali nga inilin-ili, ta ti intero a daga kukuak. Ket dakayonto kaniak ti pagarian dagiti padi ken nasantuan a nasion.” Insapata dagiti umili: “Amin a sinao ni Jehova situtulokkami a mangaramid.” (19:5, 6, 8) Kalpasan dagiti aldaw a pannakasantipikar ti Israel, immulog ni Jehova idiay bantay iti maikatlo nga aldaw, ket nagasuk ken nagginggined.

22. (a) Aniada a bilin ti linaon ti Sangapulo a Sao? (b) Aniada a dadduma a nalinteg a pangngeddeng ti naisaad iti Israel, ket kasano a ti nasion nakipaset iti tulag iti Linteg?

²² Inted ngarud ni Jehova ti Sangapulo a Sao, wenno Sangapulo a Bilin. Igunamgunam dagitoy ti naipamaysa a debosionda ken Jehova, ket iparitna dagiti sabali a didiosen, panagrukbab iti ladawan, ken panangusar a barengbareng iti nagan ni Jehova. Naibilin kadagiti Israelita nga agserbida iti innem nga aldaw sadanto salimetmetan ti sabbath ken Jehova, ket dayawenda ti ama ken inada. Dagiti linteg a maibusor iti pammapatay, pannakikamalala, panagtakaw, ulbod a panagsaksi, ken kinaagum isudat’ nangan-anay iti Sangapulo a Sao. Kalpasanna insaadna kadakuada dagiti nalinteg a pangngeddeng, instruksion para iti baro a nasion, a mangsaklaw iti panangtagabo, panangranggas, panangdunor, pagsupapak, panagtakaw, madangran iti uram, palso a panagdaydayaw, panangpilit, panangabuso kadagiti balo a babai ken ulila, utang, ken adu pay. Naited dagiti linteg ti sabbath, ket nayurnos ti tallo a tinawen a piesta a panagdaydayaw ken Jehova. Insurat ngarud ni Moises dagiti sinaon Jehova, naaramid ti panagdaton, ket guduat’ dara ti naiwarsi iti altar. Naibasa iti ili ti librot’ tulag, ket kalpasan a pinasingkedanda manen ti situtulok a panagtulnogda, ti nabati a dara naiwarsi iti libro ken kadagiti amin nga umili. Iti kasta inaramid ni Jehova ti tulag ti Linteg iti Israel baeten ti mangibabaet, a ni Moises.​—Heb. 9:19, 20.

23. Aniada nga instruksion ti inted ni Jehova ken Moises idiay bantay?

²³ Simmang-at ngarud ni Moises idiay bantay ken Jehova tapno awatennat’ Linteg. Iti 40 nga aldaw ken rabii, naikkan ti adu nga instruksion maipapan kadagiti material ti tabernakulo, detalyet’ alikamenna, kababassitan a ramramit ti tabernakulo, ken ti disenio ti pagan-anay dagiti padi, agraman plata ti puro a balitok, a naikitikit ti “Kinasanto kukua ni Jehova,” iti turbante ni Aaron. Naited ti detalye ti pannakaisaad ken annongen ti kinapadi, ket naipalagip ken Moises a ti Sabbath pagilasinan ni Jehova ken dagiti annak ti Israel “agingga iti panawen a di nakedngan.” Nayawat ken Moises ti dua a tapi ti Pammaneknek nga insurat ti ‘ramay ti Dios.’​—Ex. 28:36; 31:17, 18.

24. (a) Aniat’ nakabasolan dagiti umili, ket nagresultat’ ania? (b) Kasanot’ simmaruno a panangipalgak ni Jehova iti nagan ken dayagna ken Moises?

²⁴ Kabayatanna nadukotan dagiti umili ket imbagada ken Aaron a mangaramid iti dios a mangidalan kadakuada. Tinungpal ni Aaron daytoy, ket nangbukel iti balitok a baka, a nagrukbaban dagiti umili iti inawaganna a “piesta ken Jehova.” (32:5) Imbaga ni Jehova nga ikisapnat’ Israel, ngem impakaasi ni Moises ida, nupay binurakna dagiti tapi gaput’ bumarbara a pungtotna. Dagiti annak ni Levi nagtakderda iti dasig ti pudno a panagdaydayaw, a pinapatayda ti 3,000 a nagpiesta. Dinidigra pay ni Jehova ida. Kalpasan nga inuyotan ni Moises ti Dios tapno ituloyna nga idalan ti ilina, naibaga kenkuana a masaripatpatanna ti dayag ti Dios sa isut’ mangkitikit ti dua pay a tapi tapno isurat manen ni Jehova ti Sangapulo a Sao. Idi maikaduan nga isasang-at ni Moises idiay bantay, imbunannag ni Jehova kenkuanat’ naganna bayat a limmabas: “Jehova, Jehova, Dios a naasi ken managparabur, nainayad nga agpungtot ken aglaplapusanan iti naayat a kinamanangaasi ken kinapudno, manalimetmet iti naayat a kinamanangaasi kadagiti rinibo.” (34:6, 7) Sana imbaga dagiti termino ti tulag, ket insurat ni Moises kas mabasatay ita iti Exodo. Idi simmalog ni Moises manipud Bantay Sinai, ti kudil ti rupana rimmaniag gapu iti naipalgak a dayag ni Jehova. Kas resultana, dinalungdonganna ti rupana.​—2 Cor. 3:7-11.

25. Aniat’ kuna ti rekord maipapan iti tabernakulo ken ti kanayonan pay a pannakaiparangarang ti dayag ni Jehova?

²⁵ Pannakabangon ti tabernakulo (35:1–40:38). Inayaban ni Moises ti intero nga Israel ket inyawatna kadakuada dagiti saon Jehova, nga imbagana a dagidiay sitatallugod, pribilehioda ti agabuloy para iti tabernakulo ket dagidiay nasaririt, pribilehioda ti agtrabaho. Idi kuan impadamagda ken Moises: “Ti iyeg dagiti tao ad-adu nga amang ngem ti kasapulan a maipaay iti aramid nga imbilin ni Jehova a maaramid.” (36:5) Iti sidong ti panangidirihir ni Moises, dagiti artesano a napnuan ti espiritu ni Jehova binangonda ti tabernakulo ken dagiti alikamenna ken inaramiddat’ pagan-anay dagiti padi. Nakatawen kalpasan ti Exodo, nakompleto ti tabernakulo ket naipasdek iti tanap a sanguanan ti Bantay Sinai. Imparang ni Jehova ti anamongna idi binalkotnat’ ulep ti tolda a paggigimongan ken pinunnona ti tabernakulo iti dayagna, ket di nabaelan idin Moises ti sumrek iti tolda. Daytoy met la nga ulep iti aldaw ken apuy iti rabii ti pagilasinan iti panangigiya ni Jehova iti Israel bayat amin a panagdaliasatda. Tawen 1512 K.K.P. idin, ket nagngudo ditoy ti rekord ti Exodo, a ti nagan ni Jehova sidadayag a nasantipikar baeten dagiti nakaskasdaaw nga inaramidna para iti Israel.

NO APAY NAIMBAG

26. (a) Kasano nga ipasdek ti Exodo ti pammati ken Jehova? (b) Kasano a ti panangtukoy ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan iti Exodo paregtaenna ti pammatitayo?

²⁶ Kangrunaanna, ti Exodo ipalgaknan Jehova kas dakkel a Manangispal ken Organisador ken Manangtungpal kadagiti panggepna, ket isaadnat’ pammatitay kenkuana. Rumang-ay daytoy a pammati bayat nga adalentayo dagiti adu a pannakatukoy ti Exodo iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan, nga ipasimudaagna ti kaitungpalan dagiti adu a paset ti tulag iti Linteg, ti namnamat’ panagungar, ti probision ni Jehova a mangsustenir iti ilina, pagwadan ti panangsaranay dagiti Kristiano, balakad a panangkonsidera kadagiti nagannak, rebbengen tapno magun-od ti biag, ken ti pannakamatmat iti hustisia nga adda supapakna. Ti Linteg idi agangay nagupgop iti dua a bilin a panangipakita ti ayat iti Dios ken iti pada a tao.​—Mat. 22:32​—Ex. 4:5; Juan 6:31-35 ken 2 Cor. 8:15​—Ex. 16:4, 18; Mat. 15:4 ken Efe. 6:2​—Ex. 20:12; Mat. 5:26, 38, 39​—Ex. 21:24; Mat. 22:37-40.

27. Aniat’ pagimbaganna iti Kristiano ti historikal a rekord ti Exodo?

²⁷ Idiay Hebreo 11:23-29 mabasatay ti pammati ni Moises ken dagiti dadakkelna. Gaput’ pammati pinanawanna ti Egipto, gaput’ pammati rinambakanna ti Paskua, ket gaput’ pammati indauluanna ti Israel idiay Nalabaga a Baybay. Nabautisaran dagiti Israelita ken Moises ket nakiramandat’ naespirituan a taraon ken naespirituan nga inumen. Sineggaanda daydiay naespirituan a bato, wenno ni Kristo, ngem kaskasdi a di inanamongan ti Dios ida, yantangay sinuotda ti Dios ket nagrukbabdat’ ladawan, nakiabigda, ken nagtanabutobda. Inlawlawag ni Pablo a daytoy ket agaplikar ita kadagiti Kristiano: “Ita dagitoy a banag naaramidda kadakuada a pagulidanan, ket naisuratda tapno pakapakdaarantayo a dimtengan dagiti panungpalan dagiti sistema ti bambanag. Gapuna ti mangipagarup nga adda a sitatakder agaluad ta di maikulbo.”​—1 Cor. 10:1-12; Heb. 3:7-13.

28. Kasano a natungpal dagiti anniniwan ti Linteg ken ti korderot’ Paskua?

²⁸ Kaaduan a napateg a naespirituan a kaipapanan ti Exodo, ken aplikasion dagiti padtona, insurat ni Pablo, nangruna iti Hebreo kapitulo 9 ken 10. “Yantangay ti Linteg addaan anniniwan dagiti naimbag a banag a mapasungad, ngem saan a ti mismo a katulad dagiti banag, dagiti tao a kanayon nga agidiaya iti isu met la nga isu a daton a tinawen dida maan-anay dagidiay nga umasideg.” (Heb. 10:1) Interesadotay ngarud, a mangammot’ anniniwan ken mangtarus iti agpayso nga iladawanda. Ni Kristo “indiayana ti maysa a daton nga agnanayon nga agpaay kadagiti basol.” Nadeskribir a “Kordero ti Dios.” Awan nabungtol a tulang daytoy a “Kordero,” a kas iti nangiladawan. Kinunan apostol Pablo: “Naidaton ni Kristo a paskuatayo. Iti kasta ngilinentay ti piesta, saan a buyogen ti baak a lebadura, saan met nga iti lebadura ti dakes ken kinakillo, no di iti awan lebadurana a tinapay ti kinapasnek ken kinapudno.”​—Heb. 10:12; Juan 1:29 ken Ju 19:36​—Ex. 12:46; 1 Cor. 5:7, 8​—Ex. 23:15.

29. (a) Pagdiligenyo ti tulag iti Linteg ken ti baro a tulag. (b) Ania a daton ti idiaya itan dagiti naespirituan nga Israelita iti Dios?

²⁹ Ni Jesus ti Nangibabaet iti baro a tulag, kas ken Moises no iti tulag ti Linteg. Ti naggiddiatan dagitoy a tulag imbatad met ni apostol Pablo, a nadakamatna ti ‘insurat ima a dokumento dagiti bilin’ a naiwalinen gaput’ ipapatay ni Jesus iti pagtutuokan a kayo. Ni nagungar a Jesus kas Nangato a Padi isut’ “adipen publiko ti nasantuan a disso ken iti pudno a tolda, a binangon ni Jehova, ket saan a ti tao.” Dagiti padi iti sidong ti Linteg impaayda “ti sagrado a panagserbi iti banag a mangiladawan ken ti anniniwan dagiti nailangitan a banag” sigun iti padron a naited ken Moises. “Ngem itan ni Jesus nakagun-od ti nasaysayaat a panagserbi iti publiko, gapuna isu pay ti mangibabaet iti katupagna a nasaysayaat a tulag, a legal a naipasdek iti rabaw dagiti nasaysayaat a kari.” Daydi daan a tulag nawaswas ket naiwalin bilang kodigo a mangipakat iti ipapatay. Dagiti Judio a dida matarusan daytoy nadeskribirda a kas kimmuneng ti pannakaawatda, ngem dagidiay manamati a makatarus a ti naespirituan nga Israel immay iti sidong ti baro a tulag kabaelanda “buyogen ti di naabbongan a rupa nga isilnag kas sarming ti dayag ni Jehova,” ta naan-anay a kualipikadoda kas ministrona. Buyogen ti nadalusan a konsiensia kabaelanda nga idiaya ti mismo a “daton a pagdayaw, kayatna a sawen, ti bunga dagiti bibig a mangaramid iti publiko a panangipaduyakyak iti naganna.”​—Col. 2:14; Heb. 8:1-6, 13; 2 Cor. 3:6-18; Heb. 13:15; Ex. 34:27-35.

30. Aniat’ iladawan ti pannakaispal ti Israel ken ti pannakaitan-ok ti nagan ni Jehova sadi Egipto?

³⁰ Ti Exodo itan-oknat’ nagan ken kinasoberanon Jehova, nga ipatuldonat’ nadayag a pannakaispal ti Kristiano a nasion ti naespirituan nga Israel, a nagkunaanna: “Dakayo ti ‘napili a rasa, ti naarian a kinapadi, ti nasantuan a nasion, ili a naisangayan a sanikua, tapno ipaduyakyakyo dagiti kinatan-ok’ daydiay nangayab kadakayo manipud kinasipnget inggana iti nakaskasdaaw a lawagna. Ta dakayo idi ket saankay nga umili, ngem ita dakay ti ili ti Dios.” Ti pannakabalin ni Jehova a naipakita iti pannakaurnong ti naespirituan nga Israelna manipud lubong tapno itan-okdat’ naganna ket kas met lat’ milagro nga impakitana iti ilina idiay kadaanan nga Egipto. Idi nataginayon a sibibiag ni Faraon tapno ipakitat’ Dios kenkuana ti puersana ken maibunannag ti naganna, inladawan ni Jehova ti dakdakkel pay a pammaneknek a maaramidto baeten kadagiti Kristiano a Saksina.​—1 Ped. 2:9, 10; Roma 9:17; Apoc. 12:17.

31. Aniat’ iladawan ti Exodo no iti pagarian ken ti kaadda ni Jehova?

³¹ Gapuna, sigun iti Kasuratan ti nasion a naporma iti sidong ni Moises impatuldona ti baro a nasion iti sidong ni Kristo ken iti pagarian a dinto pulos marakrak. Gapuna, maparegtatay a “mangipaay iti Dios ti sagrado a panagserbi a buyogen ti nadiosan a buteng ken amak.” No kasano a ti kaadda ni Jehova binalkotna idit’ tabernakulo idiay let-ang, kasta met nga inkarina nga agnanayonto a makikadua kadagidiay agbuteng kenkuana: “Adtoy! Ti tolda ti Dios adda iti sangatauan, ket makipagtaengto kadakuada, ket isudanto dagiti ilina. Ket ti Dios a mismo addanto kadakuada. . . . Isuratmo, ta dagitoy a sao matalek ken pudnoda.” Ti Exodo talaga a nesesita ken naimbag a paset ti rekord ti Biblia.​—Ex. 19:16-19​—Heb. 12:18-29; Ex. 40:34​—Apoc. 21:3, 5.

[Footnotes]