ESTER, LIBRO TI
Libro iti Hebreo a Kasuratan, a ti paulona naala iti nagan ti kangrunaan a karakter iti dayta, nupay iti sumagmamano a kopia ti Latin a Vulgate naawagan iti “Asuero” maibatay iti nagan ti Persiano nga ari a silalatak a naitampok iti daytoy a salaysay. Awagan dayta dagiti Judio iti Meghil·lathʹ ʼEs·terʹ wenno iti Meghil·lahʹ laeng, kaipapananna ti “rolio; lukot,” agsipud ta ibilbilangda dayta kas nakapatpateg a rolio.
Ti Mannurat ti Libro. Saan nga ibaga ti Kasuratan no siasino ti nangisurat iti libro ti Ester. Kuna ti sumagmamano nga eskolar a ti libro insurat ni Esdras, ngem ti pammaneknek ipatuldona ni Mardokeo. Adda ni Mardokeo iti kasasaad nga ammona amin a babassit a detalye a naisalaysay maipapan kadagiti personal a pakaseknanda ken Ester, maipapan iti ar-aramid dagiti kameng ti pamilia ni Haman, ken nangnangruna iti mapaspasamak idi idiay Susan a kastilio. Kalpasan ti pannakaital-ona iti saad kas primero ministro ti gobierno ti Persia, naaddaan iti gundaway a mangsukimat kadagiti opisial a dokumento a nadakamat iti salaysay; ket no kasano a nagtakem da Daniel, Esdras, ken Nehemias kadagiti opisial a saad iti gobierno ti Persia bayat ti sabali pay a periodo ken nangisuratda kadagiti libro ti Biblia a mangdesdeskribir iti pannakainaig dagiti Judio iti dayta a kabilgan idi a turay iti lubong, kasta met a mabalbalin unay a ni Mardokeo ti nangisurat iti libro ti Ester buyogen ti pamendision ni Jehova.
Dagiti Kasasaad a Nainaig iti Daytoy a Pakasaritaan. Ti salaysay ipatuldona a ti paspasamak iti dayta ket naaramid bayat ti panagturay ni Asuero a nagturay kabayatan a ti Imperio ti Persia sinaknapanna ti India agingga idiay Etiopia ken sinaklawna ti 127 a probinsia wenno masaksakupan a distrito. (Est 1:1) Dagitoy a kinapudno ken ti panangiraman ni Esdras iti dayta iti kanon ipakitada a saklawenna laeng ti periodo ti panagturay ti maysa kadagiti sumaganad a tallo nga ari a pagaammo iti sekular a pakasaritaan: Dario I a Persiano, Xerxes I, ken Artaxerxes Longimanus. Nupay kasta, agpadpada da Dario I ken Artaxerxes Longimanus kas pagaammo a nangpabor kadagiti Judio sakbay ti maika-12 a tawen kadagiti bukodda a panagturay, a saan a tumutop iti Asuero iti libro, yantangay nalawag a saanna unay nga am-ammo dagiti Judio ken ti relihionda, saan met a nagannayas a mangpabor kadakuada. Ngarud, patien a ti Asuero iti libro ti Ester isu ni Xerxes I, anak ti Persiano nga ari a ni Dario a Dakkel. Iti sumagmamano a patarus (AT, Mo), “Xerxes” pay ketdi ti naikabil iti teksto imbes nga “Asuero.”
Iti libro ti Ester, ti tawtawen a panagturay daytoy nga ari nalawag a nabilang manipud agkadua a panagturayda ken amana a Dario a Dakkel. Yantangay ti immuna a paspasamak a naisalaysay iti libro ti Ester naaramid iti maikatlo a tawen ti panagturayna ken yantangay ti dadduma pay a paset ti salaysay saklawenna ti nabatbati a paset ti panagturayna, ti libro nabatad a saklawenna ti periodo manipud 493 K.K.P. agingga iti agarup 475 K.K.P.—Kitaenyo ti PERSIA, DAGITI PERSIANO (Panagturay da Xerxes ken Artaxerxes).
Naisurat ti libro ti Ester maysa a tiempo kalpasan ti maika-12 a tawen ni Xerxes ken nabatad nga idi agngudo ti panagturay ni Xerxes (a. 475 K.K.P.). Ti nabiag nga estilo ti pannakaisurat ti libro ipasimudaagna a ti mannurat ket maysa a nakasaksi. Mainayon pay, posible unay a ti libro naisurat idiay Susan iti probinsia ti Elam, a paset idi ti Persia, kas ipakita ti nabileg a pasimudaag a ti mannurat addaan idi iti gundaway a mangsukimat kadagiti dokumento ti gobierno. (Est 10:2) Ti naaramat a Persiano ken Caldeo a sasao a nailaok iti Hebreo ket tumutop iti nadakamaten a tiempo ti panangisurat kasta met iti daga ti Persia kas lugar a nakaisuratanna.
Ti libro mabalin nga inyeg ni Esdras idiay Jerusalem manipud Babilonia idi 468 K.K.P., ta naikabil dayta iti kanon babaen ti Dakkel a Sinagoga ti Jerusalem sakbay a nagpatingga ti panawenna idi agarup 300 K.K.P.
Kinaumiso ken Kinakanoniko. Ti kanonikal nga autoridad ti libro ti Ester ket pagduaduaan ti sumagmamano gapu ta saan a naadaw wenno natukoy dayta iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Ngem awan natibker a nakaibasaran daytoy nga isusupiat, ta kasta met laeng ti kasasaad ti dadduma pay a libro a naan-anay a napaneknekan bilang kanonikal, kas iti Esdras ken Eclesiastes. Da Melito ti Sardis, Gregory ti Nazianzus, ken ni Athanasius ket karaman kadagidiay nangikkat iti Ester kadagiti listaanda iti kanonikal a liblibro. Nupay kasta, da Jerome, Augustine, ken Origen tukoyenda ti libro babaen iti naganna. Adda dayta iti koleksion ni Chester Beatty, a dagiti libro ti Ezequiel, Daniel, ken Ester ket masarakan iti maymaysa a codex, a nalabit nagupgop idi umuna a kagudua ti maikatlo a siglo K.P. Agparang a ti autoridad dayta ket saan a pulos pinagduaduaan dagiti Judio wenno dagiti amin a nagkauna a Kristiano. Kadagiti Bibliada, masansan unay nga itipon dayta dagiti Judio iti Hagiographa (ti Sursurat) iti nagbaetan ti Eclesiastes ken Daniel.
Idi agangay, dagiti Apokripa a kanayonan naipasngat iti dayta a libro. Ti sumagmamano nga eskolar kunaenda a naputar dagita idi agarup 100 K.K.P., aganay 300 a tawen kalpasan a nakompleto ti kanon ti Hebreo a Kasuratan, sigun iti nabayagen a panangmatmat.
Ti libro ti Ester naakusaran nga aglablabes iti panangdakamatna iti maysa a bangkete a nagpaut iti 180 nga aldaw idi maikatlo a tawen ti panagturay ni Asuero. (Est 1:3, 4) Nupay kasta, naikuna a ti kasta a napaut a piesta mabalin a naangay tapno masangaili ti nakaad-adu nga opisial manipud adu a probinsia a saan a makapagtalinaed iti intero a piesta ken saan a makapaggigiddan amin gapu kadagiti annongenda. Iti kinapudnona, saan a kunaen ti teksto a ti bangkete nagpaut iti kasta a kabayag, no di ket ti ari impakitana kadakuada ti kinabaknang ken dayag ti pagarianna iti 180 nga aldaw. Adda nadakamat a bangkete iti 1:3 ken 1:5. Mabalin a saan a dua a bangkete ti matuktukoy, no di ket ti pito-aldaw a bangkete maipaay iti intero a kastilio iti ngudo ti dakkel a panaguummong isu ti matuktukoy iti Es 1 bersikulo 3.—Commentary on the Old Testament, da C. Keil ken F. Delitzsch, 1973, Tomo III, Ester, p. 322-324.
Ti sumagmamano ibagbagada a ti libro ket di narelihiosuan gapu ta awan ti aniaman a direkta a pannakadakamat ti Dios iti dayta. Nupay kasta, dakamatenna ti panagayunar ken ‘panagikkis maipaay iti tulong’ iti biang dagiti Judio, a mangipasimudaag iti panagkararag. (Est 4:3, 16; 9:31) Kasta met, adda pasimudaag a ti Dios immaniobrana ti paspasamak iti saan a pannakaturog ti ari iti nainggundawayan a tiempo (6:1) ken posible a ti pannakagun-od ni Ester iti kinareyna ket mangiparipirip iti nadibinuan a panggep. (4:14) Kanayonanna pay, ti pammaneknek a ni Jehova ti nagdaydayawan ni Mardokeo isu ti nainget a panagkedked ni Mardokeo nga agkurno iti sanguanan ti kabusor ti Dios a ni Haman, a maysa nga Agageo ken mabalin a maysa a naarian nga Amalekita.—3:1-6; Ex 17:14.
Pammaneknek ti pakasaritaan ken arkeolohia. Dagiti takuat mainaig iti pakasaritaan ken arkeolohia nagpaayda kas kanayonan a pammatalged iti kinaumiso ti libro ti Ester. Umdasen ti sumagmamano a pagarigan. Siuumiso a nadeskribir ti wagas a panangpadayaw dagiti Persiano iti maysa a tao. (Est 6:8) Puraw ken asul (wenno murado) ti naarian a maris dagiti Persiano. Iti Ester 8:15 mabasatayo a nagkawes ni Mardokeo iti “naarian a pagan-anay nga asul ken lienso” ken iti maysa a kagay a lumabaga a purpura.
Ni Ester “nagtakder iti makin-uneg a paraangan ti balay ti ari a kabatog ti balay ti ari, bayat a ti ari situtugaw iti naarian a tronona iti naarian a balay a kabatog ti pagserkan ti balay. Ket naaramid nga, apaman a ti ari nakitana ni Ester a reyna a sitatakder iti paraangan, isu nakagun-od iti pabor kadagiti matana.” (Est 5:1, 2) Impalgak dagiti panagkabakab nga apag-isu ti detalye dayta a panangiladawan. Adda pasilio nga agturong iti makin-uneg a paraangan manipud iti Balay dagiti Babbai, ket ti siled, wenno kuarto ti trono, ti palasio adda iti deppaar ti paraangan a kabatog ti pasilio. Ti trono naisaad iti tengnga ti makinlikud a diding, ket manipud iti daytoy a nangato a disso, ti ari matannawaganna ti tabing a naiballaet ket makitana ti reyna nga agur-uray a makisarita. Dagiti kanayonan a detalye iti libro ipakitada a ti mannurat pagaammona unay ti palasio. Dagiti isusupiat iti libro gapu ta di historikal ken di umiso dayta kampay idi no maipapan kadagiti kababalin ken kaugalian dagiti Persiano ket nabatad nga awan nakaibatayanna.
Ti nabileg unay a pammaneknek iti kinaumiso ti libro isu ti Piesta ti Purim, wenno dagiti Panagbunot, a ramrambakan dagiti Judio agingga itoy nga aldaw; iti daytoy nga anibersario, mabasa kadagiti sinagogada ti intero a libro. Ti maysa a cuneiform a kitikit a nabatad a manipud Borsippa ket naikuna a tukoyenna ti maysa a Persiano nga opisial iti nagan a Mardukâ (Mardokeo?) nga adda idiay Susa (Susan) iti panagngudo ti panagturay ni Dario I wenno iti panangrugi ti panagturay ni Xerxes I.—Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft, 1940/41, Tomo 58, p. 243, 244; 1942/43, Tomo 59, p. 219.
Ti libro ti Ester ket naan-anay a maitunos iti dadduma pay a paset ti Kasuratan ken an-anayenna dagiti salaysay da Esdras ken Nehemias yantangay salsalaysayenna no ania ti napasamak iti naidestiero nga ili ti Dios idiay Persia. Kas iti intero a Kasuratan, naisurat dayta tapno ipaayannatayo iti pammaregta, liwliwa, ken pammilin.—Ro 15:4.
[Kahon iti panid 805]
DAGITI TAMPOK TI ESTER
Nabiag a salaysay no kasano a ni Ester, buyogen ti panangiwanwan ti in-inauna a kasinsinna a ni Mardokeo, ket inaramat ti Dios a mangispal kadagiti Judio manipud pannakatalipupos
Nabatad nga insurat ni Mardokeo, ken mabalbalin a saklawenna ti 493–a. 475 K.K.P.
Ni Ester agbalin a reyna idiay Susan
Idi a ni Ari Asuero (nabatad a ni Xerxes I) paayabanna ni Reyna Vasti bayat ti maysa a naarian a bangkete, tapno maipagpannakkelna ti kinanaslag ti reyna, maulit-ulit nga agkedked a mapan; ti ari ikkatenna ni Vasti kas reyna (1:1-22)
Ni Ester ti mapili manipud amin a sabsabali pay a napipintas a birhen iti pagturayan ket mapagbalin a reyna; iti panangibilin ni Mardokeo, saanna nga ipalgak nga isu ket Judio (2:1-20)
Makikumplot ni Haman tapno maibanagna ti pannakatalipupos dagiti Judio, ngem mabaliktad ti paspasamak
Ti ari itan-okna ni Haman nga Agageo iti ngatuen ti amin a sabsabali pay a prinsipe, ngem agkedked ni Mardokeo nga agkurno kenkuana (3:1-4)
Nakapungtot ni Haman gapu iti panagkedked ni Mardokeo, iti kasta gandatenna a talipuposen dagiti amin a Judio iti imperio; ti ari mauyotan nga umanamong, maikeddeng ti petsa, ken mayetnag ti bilin (3:5-15)
Ni Mardokeo bilinenna ni Ester a personal nga agkiddaw iti ari, nupay mabalin nga agpeggad ti biagna iti panagparangna a di naawis iti sanguanan ti ari (4:1-17)
Ti ari siaannugot nga awatenna ni Ester; awisenna ti ari ken ni Haman iti maysa a bangkete; kalpasanna kiddawenna nga agsublida maipaay iti sabali pay a bangkete iti sumaganad nga aldaw (5:1-8)
Nupay kasta, madadael ti rag-o ni Haman gapu ta agkedked manen ni Mardokeo nga agkurno kenkuana, gapuna mangbangon ni Haman iti nakataytayag a kayo ket igakatna nga idagadag iti ari a maibitay ni Mardokeo iti dayta sakbay ti bangkete iti sumaganad nga aldaw (5:9-14)
Iti dayta a rabii, idi saan a makaturog ti ari, paibasana dagiti rekord, ket maammuanna a ni Mardokeo saan pay a nagunggonaan iti panangipadamagna iti gandat a panangpapatay iti ari; idi dumteng ni Haman iti bigat, imtuoden kenkuana ti ari no ania ti rumbeng a maaramid a pangpadayaw iti lalaki a pakaragsakan ti ari; gapu ta pagarupenna nga isu dayta a lalaki, isingasing ni Haman a maaramid dagiti nangayed a panangpadayaw; kalpasanna mabilin a mismo ni Haman nga ipaayna ken Mardokeo dayta a dayaw iti sanguanan ti publiko (6:1-13; 2:21-23)
Iti bangkete iti dayta nga aldaw, ni Ester ipakaammona iti ari nga isu ken ti ilina ket inlako ni Haman tapno madadaelda; nagpungtot unay ti ari ket ibilinna a maibitay ni Haman iti kayo nga impatakderna maipaay ken Mardokeo (6:14–7:10)
Maital-o ni Mardokeo, ket maispal dagiti Judio
Maited ken Mardokeo ti pangtanda a singsing ti ari a naala ken Haman (8:1, 2)
Buyogen ti iyaanamong ti ari, mayetnag ti maysa a bilin a mangipalubos kadagiti Judio nga ikanawada ti bagbagida ken talipuposenda dagiti kabusorda iti aldaw a naikeddeng maipaay iti bukodda a pannakadadael; magudas ti adu a ribu a kabusor dagiti Judio (8:3–9:19)
Daytoy a pannakaispal ket maibilin a malaglagip iti tunggal tawen (9:20-32)
Ni Mardokeo agbalin a maikadua iti ari ken agtignay agpaay iti pagimbagan ti ilina (10:1-3)