PALESTINA

Daga a masarakan iti makindaya nga ungto ti Mediteraneo; adda idi tiempo a nagyan iti dayta ti kadaanan a nasion ti Israel. Daytoy a nagan ket naadaw iti Latin a sao a Palaestina ken iti Griego a sao a Pa·lai·stiʹne, a daytoy met ket naala manipud Hebreo a sao a Peleʹsheth. Ti Peleʹsheth (naipatarus a “Filistia”) agparang laeng iti Hebreo a Kasuratan bilang pangtukoy iti nakedngan a teritoria iti igid ti baybay a nagyanan dagiti Filisteo. (Ex 15:14; Sal 60:8; 83:7; 87:4; 108:9; Isa 14:29, 31; Joe 3:4) Nupay kasta, ni Herodotus, iti maikalima a siglo K.K.P., ken ti dadduma a sekular a mannurat iti naud-udi a tiempo (da Philo, Ovid, Pliny, Josephus, Jerome) inaramatda dagiti Griego ken Latin a termino a pangtukoy iti daydiay intero a teritoria a sigud a pagaammo kas ti “daga ti Canaan” wenno ti “daga ti Israel.” (Nu 34:2; 1Sm 13:19) Agsipud ta inkari ni Jehova daytoy a daga ken Abraham ken kadagiti kaputotanna (Ge 15:18; De 9:27, 28), mayanatup met a naawagan iti Naikari a Daga wenno Daga ti Kari. (Heb 11:9) Manipuden idi Edad Media, masansan a naawagan dayta iti Nasantuan a Daga.

Agparang a ti Palestina ti mamagnanaig kadagiti kontinente ti Europa, Asia, ken Africa. Gapu iti daytoy, adda dayta iti tengnga ti maysa a sirkulo nga iti igidna naipalikmut dagiti nagkauna a kabilgan a turay ti lubong a kas iti Egipto, Asiria, Babilonia, Persia, Grecia, ken Roma. (Eze 5:5) Ti Palestina ket pinalawlawan dagiti dadakkel a desierto iti daya ken abagatan ken ti Dakkel a Baybay wenno Mediteraneo iti laud, iti kasta nagserbi dayta kas daga a pannakarangtay iti nagbaetan dagiti karayan ti Nilo ken Eufrates, a dayta a rangtay ti limmasatan dagiti sangkakuyogan a managbiahe kadagiti ruta ti sangalubongan a panagkomersio. Masarakan iti maaw-awagan Fertile Crescent, ti Palestina a mismo ket nangnangruna a makapainteres yantangay maysa a makaay-ayo a lugar a naparaburan kadagiti kabukbukodanna a nainkasigudan a kinabaknang ken naisangsangayan a geograpiko a kasasaad.

Ti termino a “Palestina” maar-aramat ita a tumukoy iti maysa a sapasap a rehion. Ipasimudaagna nga awanan dayta kadagiti masinunuo a pagbeddengan. Iladawantayo iti panunottayo nga, iti abagatan, maysa a linia ti maipasdek manipud makin-abagatan nga ungto ti Natay a Baybay agingga iti makin-abagatan a daya a nagsulian ti Mediteraneo, ket iti amianan sabali pay a linia nga aglayon manipud kadagiti makin-abagatan a darisdis ti Bantay Hermon agingga iti maysa a disso iti asideg ti siudad ti Tiro. Daytoy a lugar, manipud amianan agingga iti abagatan, “manipud Dan agingga iti Beer-seba” (1Sm 3:20; 2Sm 3:10), ket agarup 240 km (150 mi) ti kaatiddogna. Manipud Baybay Mediteraneo iti laud, naglayon ti Palestina agingga iti Desierto ti Arabia iti daya. Iti pakabuklanna, ti kalawa daytoy a lugar nagdagup iti agarup 25,500 km kuad (9,850 mi kuad), basbassit ngem iti rukod ti Belgium, ngem nalawlawa bassit ngem iti estado ti New Hampshire, E.U.A.

Geograpiko a Paspaset. (MAPA, Tomo 1, p. 333) Tapno makita ti kompleto a buya ti geograpia ti Palestina, makatulong ti panangbingbingay iti teritoriana iti uppat nga agaassibay a rehion a mangrugi iti amianan ken aglayon agingga iti abagatan.

Umuna, adda idi ti maysa a benneg ti nadam-eg a tanap iti igid ti baybay, a ti kaaduan a paset daytoy nga igid ti baybay ket awan maipaayna a natural a sasangladan. Daytoy a tanap iti igid ti baybay ket nabingay iti dua a paset babaen ti rangkis ti nakarangranga a Kabambantayan ti Carmelo, a dimmawadaw gistay agingga iti baybay. Ti makin-amianan a benneg ket pagaammo kas ti Tanap ti Aser wenno Fenicia. Ti makin-abagatan a benneg timmaraigid kadagiti binunton a kadaratan nga adda iti asideg ti baybay, ket buklen dayta ti Tanap ti Saron, kasta met ti Tanap ti Filistia, a daytoy a tanap ket lumawa iti abagatan.

Ti maikadua a geograpiko a rehion, dumna kadagiti tanap iti igid ti baybay, sinaklawna dagiti kangrunaan a kabambantayan manipud iti amianan agingga iti abagatan a kasla maysa a pannakaduri ti pagilian. Iti amianan adda dagiti bantay ti Neftali, naawagan met iti Turturod ti Galilea. Dagita ket silpo dagiti kabambantayan ti Libano, a nagdindinamag gapu kadagiti sedro a kabakiranda ken gapu iti bantay nga adda kadagita, ti nalatak a Bantay Hermon, a ti kangatona ket 2,814 m (9,232 pie). Nadumaduma ti kangato ti makin-amianan a bambantay ti Palestina, manipud 1,208 m (3,963 pie) idiay Har Meron iti Makinngato a Galilea agingga iti 562 m (1,844 pie) maipaay iti Bantay Tabor, a naglatak idi kaaldawan ni Barak. (Uk 4:12) Iti baba ti Bantay Tabor, adda pangakabaen a nagtengnga a tanap a bumallangan iti pagilian manipud laud agingga iti daya, ken mamaglasin kadagiti makin-amianan a bantay ken dagiti bantay iti abagatan. Daytoy a ginget, a nakapasamakan ti adu a mangikeddeng a bakal, ket buklen ti dua a paset, ti makindaya a “nababa a tanap ti Jezrael,” ken ti makinlaud a benneg, ti “ginget a tanap ti Megiddo.”​—Jos 17:16; 2Cr 35:22.

Iti laud ken amianan ti ginget ti Megiddo, a pinaatianan ti Kison, adda ti Kabambantayan ti Carmelo nga aglayon iti agpaabagatan a daya manipud igid ti baybay ken tumipon kadagiti bantay ti Efraim, wenno Samaria, nga iti dayta masarakan dagiti alimpatok ti Gerizim ken Ebal nga agpadpada a nalatak iti pakasaritaan, a ti Bantay Ebal ket nasurok a 900 m (3,000 pie) ti kangatona. (De 11:29) Agtultuloy iti abagatan, daytoy a kabambantayan ket pagaammo kas ti “nakabambantay a rehion ti Juda,” ta nupay nadumaduma dagiti kangatoda manipud 600 m (2,000 pie) agingga iti nasurok a 1,000 m (3,300 pie), dayta a lugar kangrunaanna a buklen dagiti dadakkel a lantag iti bantay, pamukelen a turturod, ken saan unay a nasang-at a dardarisdis. (2Cr 27:4; Lu 1:39) Daytoy a rehion ti ayan dagiti siudad a kas iti Jerusalem, Betlehem, ken Hebron.

Ti bambantay ti Juda iti abagatan in-inut a tumipon iti Negeb, maysa a nagan a naipagarup a nagtaud iti sao a kaipapananna ti “namagmagan,” maysa a rehion a naglayon iti naapres a ginget ti Egipto ken nangsaklaw iti makin-abagatan a benneg ti Palestina. Iti makin-amianan a murdong ti Negeb, adda ti kasla wasis a siudad ti Beer-seba; iti makin-abagatan nga ungto, adda ti Cades-barnea.​—Ge 12:9; 20:1; 22:19.

No ti maysa a tao ket sumungsungad iti bambantay ti Juda manipud laud, magtengna ti turod a benneg a pagaammo kas ti Sefela, a ti sumagmamano a babassit a gingetna, nga aglayon manipud laud nga agpadaya, aggapuda iti tantanap iti igid ti baybay nga agturong kadagiti kabambantayan. (Jos 9:1) Ti kaaduan a paset dagitoy a turod ket nasayaat a pagaraban dagiti arban ken bakbaka, a dagiti ubbog kadagiti ginget mangipaayda iti kasapulan a danum.

Ti maikatlo a paset ti geograpia ti Palestina ket maawagan iti Araba (De 11:30), a paset ti dakkel a Yuyeng a Ginget. Paatiddog a bingayenna ti pagilian manipud ngato agingga iti baba. Daytoy a nauneg a lengngan nangrugi idiay Siria iti amianan ken naglayon nga agpaabagatan agingga iti Gulpo ti ʽAqaba ti Nalabaga a Baybay. Ti namagbalin nga ad-adda pay a naisangsangayan ti buya daytoy a nagtengnga nga alintungogan ti daga isu dagiti agaassibay a kabambantayan ken rangrangkis iti agsumbangir a deppaar dayta.

No pasiaren ti maysa a tao daytoy kasla kanal nga alintungogan manipud amianan nga agpaabagatan, dagus nga agsalog manipud iti turturod iti sakaanan ti Bantay Hermon ket makagteng iti Labneng Hula, a ti gubuayan ti dandanum ti Jordan sadiay ket buklen idi ti maysa a bassit a danaw. Manipud sadiay, iti agarup 16 km (10 mi), sipepegges nga agsalog ti Jordan iti nasurok a 270 m (890 pie) nga agturong iti Baybay ti Galilea, nga agarup 210 m (700 pie) iti baba ti patar ti baybay. Manipud Galilea agingga iti Natay a Baybay, daytoy dakkel a yuyeng iti rabaw ti daga isu ti sentro ti Ginget Jordan, ket dagiti Arabo aw-awaganda dayta iti Ghor, a kaipapananna ti “alintungogan.” Maysa dayta a “baw-ang” a ti kaakaba ti sumagmamano a pasetna ket 19 km (12 mi). Ti Jordan a mismo ket agarup 45 m (150 pie) iti baba ti lansad daytoy a ginget; ket bayat a siiinayad nga agsikkosikko nga agpababa agingga iti Natay a Baybay, agtultuloy nga agsalog pay iti agarup 180 m (600 pie). (LADAWAN, Tomo 1, p. 334) Daytoy ti mamagbalin iti rabaw ti Natay a Baybay kas agarup 400 m (1,300 pie) iti baba ti patar ti Mediteraneo​—ti kababaan a disso iti rabaw ti daga.

Ti silpo ti Yuyeng a Ginget iti abagatan ti Natay a Baybay iti kanayonan a 160 km (100 mi) agingga iti Gulpo ti ʽAqaba ket ad-adda a gagangay a pagaammo kas ti sentro ti Araba. (De 2:8) Iti katengngaan a paset, magtenganna ti kangatuan a dissona, agarup 200 m (650 pie) iti ngatuen ti patar ti baybay.

Ti maikapat a geograpiko a rehion ti Palestina ket buklen ti turturod ken tantanap iti daya ti dakkel a yuyeng ti Jordan. (De 2:36, 37; 3:8-10) Iti amianan, daytoy a mumulaan a daga naglayon iti daya ti Baybay ti Galilea iti nalabit 100 km (60 mi); iti abagatan, ti kaakaba ket agarup 40 km (25 mi) laeng sakbay a nagbalin a let-ang, natitikag a kapanagan nga idi kamaudiananna naitipon iti Desierto ti Arabia. Ti nalawlawa, makin-amianan a benneg daytoy agallo-allon a makindaya a rehion, iti ngatuen ti Ramot-galaad, ket naawagan daga ti Basan, agarup 600 m (2,000 pie) ti promedio a kangatona; iti abagatan ti Basan, ti sinantimbukel a rehion ti Galaad nagtenganna ti kangato a 1,000 m (3,300 pie). Iti makin-abagatan a pasetna, Galaad ti beddeng ti tanap iti amianan ti naapres a ginget ti Arnon, a dayta a lugar ti ayan ti Bantay Nebo, nasurok a 800 m (2,630 pie) ti kangatona. Daytoy met a teritoria, nga iti maysa a tiempo kukua dagiti Ammonita, ket daga ti Moab ti beddengna iti abagatan ti naapres a ginget ti Arnon.​—Jos 13:24, 25; Uk 11:12-28.

Geograpiko a Nagnagan. Napukawen dagiti kadaanan a Hebreo a nagan ti adu a siudad, bambantay, ken ginget, a ti maysa a makagapu isu ti pannakasakup ti Palestina babaen kadagiti Arabo iti kaaduan a tiempo sipud pay 638 K.P. Ngem, yantangay Arabiko ti maus-usar a pagsasao a kaasitgan ti pannakainaigna iti Hebreo, iti sumagmamano a kaso posible ti umiso unay a panangsinunuo iti sumagmamano a kadaanan a lugar ken disso a nakaaramidan dagiti kangrunaan a pasamak.

Iti sumaganad a panid, nailanad ti sumagmamano a gagangay nga Arabiko ken Hebreo a termino iti geograpia a makatulong iti panangammo no kasano a ti sumagmamano a lugar ket nainaig kadagiti disso iti Biblia.

Dagiti Kasasaad ti Klima. Kas iti topograpiana, nadumaduma ti klima ti Palestina. Kas pagarigan, iti agarup 160 km (100 mi) manipud Natay a Baybay agingga iti Bantay Hermon, maigapu kadagiti nakaro a panagduduma ti kangato ti geograpiko a paspaset, mapataud dagiti kasasaad ti klima a kapadpada dagiti klima iti dadduma a lugar a rinibu a milia ti kaadayoda iti nagbaetan ti Tropiko ken ti Arctic. Ti Bantay Hermon kadawyanna a nabungon iti niebe iti kaaduan a paset ti tawen, idinto ta iti baba iti igid ti Natay a Baybay, ti temperatura no dadduma dumanon iti 50°C. (122°F.). Dagiti puyupoy ti baybay manipud Mediteraneo timbengenda ti temperatura iti makintengnga a kabambantayan. Kas pagbanaganna, ti kinabara idiay Jerusalem manmano a lumbes iti 32°C (90°F), kasta met a manmano nga agyelo sadiay. Ti promedio a temperaturana iti Enero ket agarup 10°C (50°F). Saan a kadawyan ti panagtinnag ti niebe iti dayta a paset ti pagilian.​—Idiligyo ti 2Sm 23:20.

Kasta unay met ti kinanadumaduma ti panagtudo iti daytoy a pagilian. Iti igid ti baybay, ti tinawen a tudo ket agarup 38 cm (15 pul.), ngem daytoy a kaadu ket mapamindua kadagiti nangatngato a paset ti Bantay Carmelo, iti makintengnga a kabambantayan, ken iti bambantay iti daya ti Jordan. Iti sabali a bangir, kas desierto dagiti kasasaad iti Negeb, iti makimbaba a Ginget Jordan, ken iti lugar ti Natay a Baybay, a ti tudo ket 5 agingga iti 10 cm (2 agingga iti 4 pul.) iti tinawen. Ti kaaduan iti tudo agtinnag iti nalam-ek a bulbulan ti Disiembre, Enero, ken Pebrero; 6 wenno 7 porsiento laeng iti bulbulan ti kalgaw manipud Hunio agingga iti Oktubre. Gapu iti “nasapa” nga ar-arbis, wenno tudo iti otonio, iti Oktubre ken Nobiembre, posible ti panagarado iti daga (pinatangken ti pudot ti kalgaw) kas panagsagana iti panagmula iti bukbukel ti kalam-ekna. Ti “naladaw” a tudo, wenno tudo iti primavera, dumteng iti Marso ken Abril.​—De 11:14; Joe 2:23; Zac 10:1; San 5:7.

Maysa kadagiti napateg a natural a gameng ti Palestina isu ti naruay a linnaaw, nangnangruna kabayatan ti awanan tudo a bulbulan ti kalgaw, ta no awan dagiti napuskol a linnaaw, agsagaba iti kasta unay ti adu a kaubasan ken pagpaaraban. (Hag 1:10; Zac 8:12) Dagiti naalnaab a puyupoy nga agpangato manipud Mediteraneo ken agpababa manipud Bantay Hermon isuda ti paggapuan ti kaaduan a linnaaw iti Palestina. (Sal 133:3) Iti sumagmamano a lugar, napuskol unay ti linnaaw iti rabii ta makaagsep ti mulmula iti umdas nga alnaab a pangsulnit kadagiti napukaw nga alnaab bayat ti napudot nga aldaw. (Idiligyo ti Job 29:19.) Kangrunaanna a napateg isu ti linnaaw iti Negeb ken kadagiti kabambantayan ti Galaad a sadiay bassit laeng ti tudo.​—Kitaenyo ti LINNAAW.

Mulmula ken An-animal. Ti kasta unay a kaadu ti kita ti dadakkel ken babassit a kaykayo, kasta met ti mulmula a masarakan iti daytoy a bassit a lugar ditoy daga ket pagsidsiddaawan dagiti botanista, a ti maysa kadakuada pattapattaenna nga adda agarup 2,600 a kita ti mulmula nga agtubtubo sadiay. Ti kinanadumaduma iti kangato, klima, ken daga ket karaman iti makagapu iti daytoy a kinanadumaduma iti mulmula, a ti sumagmamano a mulmula kayatda ti nalamiis a kabambantayan, ti dadduma kayatda ti namagmagan a desierto, ken kaskasdi a ti dadduma pay kayatda ti panaraten a tanap wenno nabato a lantag iti bantay, a ti tunggal maysa kadagitoy a mula mamagbusel ken mamataudda iti bin-i iti tiempona. Iti las-ud dagiti pangababaen a distansia iti nagbabaetan dagitoy, masarakan dagiti palma a makapagbiag iti napudot a paniempo, kasta met dagiti roble ken saleng a makapagbiag iti nalamiis a paniempo; iti igid dagiti waig, adda dagiti sause, ket iti let-ang adda dagiti tamarisko. Nalatak met daytoy a daga gapu kadagiti matalon a kaubasanna, kaolibuanna, minuyongan dagiti higos, ken taltalon ti trigo, sebada, ken mijo. Ti dadduma pay a maapit ramanenda ti gisantes, bitsuelas, lentehas, tarong, lasona, ken pipino, kasta met ti kapas ken lino. Masansan a maupay dagiti bumisbisita ita iti daytoy a daga malaksid no tiempo ti primavera, no kapuspusaksakan ti away gapu iti buya dagiti sabongna. Iti kaaduan a paset ti tawen, natikag ken naparas dagiti nabato a bakras ti turturod. Nupay kasta, adda idi tiempo a ti sumagmamano a paset ti daga ket napuspuskol ti kakaykaywanna ngem iti agdama, nabarusbos a kas iti “minuyongan ni Jehova,” pudpudno a botaniko a minuyongan a “pagay-ayusan ti gatas ken diro,” makaay-ayo ken makaallukoy.​—Ge 13:10; Ex 3:8; Nu 13:23, 24; De 8:7-9.

Iti napalabas, ti an-animal, tumatayab, ken ik-ikan iti kasla parke a Palestina ket ad-adda a naruay ngem itatta. Awanen ti leon, oso, atap a toro, ken hipopotamo, ngem ti dadduma pay nga atap nga an-animal a mabalin a masarakan ramanenda dagiti lobo, atap nga alingo, musang, chacal, liebre, ken sora. Kadawyan nga adda dagiti naamo nga animal​—karnero, kalding, baka, kabalio, asno, ken kamelio. Idiay Israel ita, napattapatta nga adda agarup 85 a nadumaduma a kita ti mamalia, 350 a kita ti tumatayab, ken 75 a kita ti reptilia.

Dagiti Kinabaknang Manipud iti Daga. Ti Palestina ket nasayaat-pannakapadanumna a daga a makabael a mangpataud iti naruay a pagtaraon, ngem malaksid iti dayta, dagiti kabambantayanna naglaonda iti landok ken gambang a naba nga adu ti usarda. (De 8:9) Ti balitok, pirak, lata, ken buli kinasapulan a maangkat, ngem adda dadakkel a deposito ti asin, ket iti Ginget Jordan adu ti pitak a maala maipaay iti panagaramid iti ladrilio, panagdamili, ken panagsukog iti metal. (1Ar 7:46) Nakungkong ti nasayaat nga apug a bato maipaay iti industria ti panagbangon, ket adda dagiti timmunnal a nangisit a basalto a maipatpateg gapu iti kinatangkenna ken kinapino ti pakabuklanna.