SENAQUERIB

[manipud Akkadiano, kaipapananna ti “Ni Sin [ti dios-bulan] Insublina Kaniak Dagiti Kakabsat “].

Anak ni Sargon II; ari ti Asiria. Natawidna ken amana ti nakabilbileg nga imperio ngem napilitan a mangbusbos ti kaaduan a paset ti panagturayna a nangparparukma kadagiti iyaalsa, nangnangruna maipapan iti siudad ti Babilonia.

Agparang a nagserbi ni Senaquerib kas gobernador wenno heneral iti makin-amianan a rehion ti Asiria bayat ti panagturay ni amana. Idi simmuno iti trono, nabatad a saanna unay a nagparikutan daytoy a rehion, ngem ti dakkel a parikutna ket manipud iti abagatan ken laud. Pinanawan ni Merodac-baladan a Caldeo (Isa 39:1) ti kamangna iti Elam, a sadiay a nagkamang idi tiempo ni Sargon nga ama ni Senaquerib, ket ita improklamarna ti bagina kas ari ti Babilonia. Dimmarup ni Senaquerib maibusor ken Merodac-baladan ken dagiti kaaliansana nga Elamita, ket inabakna ida idiay Kish. Nupay kasta, nakalibas ni Merodac-baladan ket naglemlemmeng iti simmaruno a tallo a tawen. Rinaut ni Senaquerib ti Babilonia sa dinutokanna ni Bel-ibni kas pannakabagina nga ari. Kalpasan dayta, nangaramid iti dadduma pay a panagdaliasat tapno mangipataw iti dusa ken agtalinaed a kontroladona dagiti umili kadagiti katurturodan iti aglawlaw ti Asiria.

Kalpasanna, iti “maikatlo a kampania” a tinukoy ni Senaquerib, nagtignay maibusor iti “Hatti,” termino a nabatad a tumukoy idi iti Fenicia ken Palestina. (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 287) Ti kaaduan nga umili iti daytoy a lugar ket agrebrebelde iti panangituray ti Asiria. Karaman ni Ari Ezekias ti Juda (2Ar 18:7) kadagidiay nagkedked iti kasta a panangdominar, nupay awan ti pammaneknek a kimmappon iti dadduma pay nga immalsa a pagarian.

Iti maika-14 a tawen ni Ezekias (732 K.K.P.), dimmalapus nga agpalaud dagiti puersa ni Senaquerib, a kinautiboda ti Sidon, Aczib, Acco, ken dadduma pay a siudad iti kosta ti Fenicia, sa nagpaabagatanda. Nailanad a dagiti napabutngan a pagarian, a pakairamanan ti pagpagarian ti Moab, Edom, ken Asdod, ket agipatpatulodda itan iti impuesto tapno iparangarangda ti panagpasakupda. Ti agkedkedked nga Ascalon ket napuersa a naala agraman dagiti kabangibang nga ili ti Joppe ken Bet-dagon. Maysa a kitikit ti Asiria ak-akusarenna dagiti umili ken natatan-ok a tattao iti siudad ti Ekron a kukua dagiti Filisteo gapu ta inyawatda ken Ezekias ti arida a ni Padi a “di nainkalintegan nga imbaludna,” sigun ken Senaquerib. (Ancient Near Eastern Texts, p. 287; idiligyo ti 2Ar 18:8.) Nadeskribir dagiti agnanaed iti Ekron kas nagdawdawat iti tulong iti Egipto ken Etiopia tapno malapdan wenno mapaay ti iraraut ti Asiria.

Ipasimudaag ti rekord ti Biblia a mabalin nga iti daydi a tiempo a rimmaut ni Senaquerib iti Juda, a linakub ken kinautibona ti adu a nasarikedkedan a siudad ken il-ili sadiay. Gapuna, nagbaon ni Ezekias ti mapan ken Senaquerib idiay Laquis tapno maitukon nga itedna ti gatad ti impuesto a mabalin nga ipataw ni Senaquerib. (2Ar 18:13, 14) Ti panangkautibo ni Senaquerib iti Laquis ket nailadawan iti maysa a dekorasion a kitikit a mangipakpakita nga agtugtugaw iti maysa a trono iti sango ti naparmek a siudad, nga aw-awatenna dagiti samsam manipud iti dayta a siudad bayat a maparparigat ti sumagmamano a kautibo.

Saan nga ibaga ti salaysay ti Biblia no nawayawayaanen ni Ari Padi iti daytoy a gundaway, no agpayso man a kinautibo ni Ezekias, ngem ipakita ti salaysay a nangted ni Ezekias iti impuesto a 300 a pirak a talento (a. $1,982,000) ken 30 a balitok a talento (a. $11,560,000) a kinalikaguman ni Senaquerib. (2Ar 18:14-16) Nupay kasta, nangibaon ni Senaquerib iti tallo nga opisial tapno iwaragawagda iti ari ken kadagiti umili ti Jerusalem a sumukoda kenkuana sa tumulokda a maidestiero. Ti mensahe ti Asirio ket nangnangruna a lalaisenna ti panagtalek ni Ezekias ken Jehova. Babaen iti pannakangiwat ni Senaquerib, impasindayagna a mapaneknekanto nga inutil ni Jehova kas iti didios dagiti daga a natnagen iti bileg ti Asiria.​—2Ar 18:17-35.

Dagiti tallo nga Asirio nga opisial nagsublida ken Senaquerib, a makiruprupak itan iti Libna, ta nadamagna “maipapan ken Tirhaca nga ari ti Etiopia: ‘Adtoy isu rimmuar tapno makirupak kenka.’” (2Ar 19:8, 9) Salaysayen dagiti kitikit ni Senaquerib ti maysa a gubat idiay Eltequeh (agarup 15 km [9.5 mi] iti amianan nga amianan-a-laud ti Ekron) nga iti dayta kunaenna nga inabakna ti buyot ti Egipto ken dagiti puersa ti “ari ti Etiopia.” Kalpasanna, deskribirenna ti panangparmekna iti Ekron ken ti panangisublina kas ari iti dayta a lugar ti nawayawayaanen a ni Padi.​—Ancient Near Eastern Texts, p. 287, 288.

Parmeken ni Jehova ti Buyot ni Senaquerib. No maipapan iti Jerusalem, nupay nangipatulod sadiay ni Senaquerib kadagiti surat a mangipangpangta ken Ezekias ken mangipakpakdaar a determinado ni Senaquerib iti tarigagayna a mangala iti kabesera ti Juda (Isa 37:9-20), ipakita ti rekord a saan a ‘nakaibiat dagiti Asirio iti pana sadiay, . . . wenno uray nakaibangon iti baluarte a panglakub maibusor iti dayta.’ Ni Jehova a rinurod ni Senaquerib nangibaon iti maysa nga anghel a nangpapatay iti “sangagasut walopulo ket lima a ribu iti pakarso dagiti Asirio” iti maysa a rabii, iti kasta nagsubli ni Senaquerib “nga addaan sibabain a rupa iti bukodna a daga.”​—Isa 37:33-37; 2Cr 32:21.

Saan a dakamaten dagiti kitikit ni Senaquerib ti didigra a sinagaba dagiti puersana. Ngem, kas ikomento ni Propesor Jack Finegan: “Maigapu iti kadawyan a panagpasindayag a naruay kadagiti kitikit ti Asirio nga ar-ari, . . . narigat a patien nga irekord ni Senaquerib ti kasta a pannakaabak.” (Light From the Ancient Past, 1959, p. 213) Nupay kasta, makapainteres nga usigen ti bersion nga inlanad ni Senaquerib maipapan iti dayta a banag, kas masarakan a naikitikit iti pagaammo kas Prisma ni Senaquerib a naitalimeng idiay Oriental Institute iti Unibersidad ti Chicago. Kunaenna iti maysa a paset ti kitikit: “No maipapan ken Ezekias, ti Judio, saan a nagpasakup iti panangiturayko, linakubko ti 46 kadagiti nabibileg a siudadna, dagiti napaderan a sarikedked ken dagiti di mabilang a babassit a purok iti aglikmutda, ket pinarmekko (ida) babaen kadagiti nasayaat-pannakasedsedna (a daga) a rampa, ket dagiti alikamen a pangrakrak (iti kasta) nayasideg (kadagiti pader) (agraman) iti iraraut dagiti magmagna a soldado, (a nagaramat) kadagiti usok, giwgiwang kasta met ti panagkarakar. Pinagtalawko (kadakuada) ti 200,150 a tattao, ubbing ken natataengan, lallaki ken babbai, kabkabalio, mulmulo, as-asno, kamkamelio, di mabilang a dadakkel ken babassit nga an-animal, ket imbilangko (ida) a samsam. Isu a mismo [ni Ezekias] pinagbalinko a balud idiay Jerusalem, ti naarian a pagtaenganna, kas iti maysa a tumatayab iti tangkal. . . . Dagiti ilina a sinamsamak, inikkatko manipud pagilianna ket intedko ida ken Mitinti, ari ti Asdod, ni Padi, ari ti Ekron, ken ni Sillibel, ari ti Gaza. . . . Ni Ezekias a mismo . . . pinagawidnak, idi agangay, idiay Nineve, ti nadaeg a siudadko, nga intugotko ti 30 a talento a balitok, 800 a talento a pirak, napapateg a batbato, antimonia, dadakkel pannakatabasna a nalabaga a bato, sopa (a nakalupkopan) iti marfil, nimedu a tugtugaw (a nakalupkopan) iti marfil, dagiti lalat ti elepante, kayo ti ballatinaw, boxwood (ken) amin a kita dagiti napapateg a gameng, ti (mismo nga) annakna a babbai, kamkamalalana, lallaki ken babbai a musikerona. Tapno maipatulodna ti impuesto ken makapagruknoy kas maysa nga adipen, imbaonna ti (bukodna a) mensahero.”​—Ancient Near Eastern Texts, p. 288.

Daytoy napasindayag a bersion pinaglablabesna ti bilang dagiti naipatulod a pirak a talento manipud 300 a nagbalin a 800, ken awan duadua a kastoy met ti naaramid iti dadduma pay a detalye ti naited nga impuesto; ngem ti sabali pay a punto ket, nalawag a paspasingkedanna ti salaysay ti Biblia ken ipakpakitana a saan nga imbaga ni Senaquerib a nakautibona ti Jerusalem. Ngem maimutektekan koma a kinuna ni Senaquerib a nangted ni Ezekias iti impuesto kalpasan ti pangta dagiti Asirio a lakubenda ti Jerusalem, idinto ta ipakita ti salaysay ti Biblia a nabayadan dayta sakbayna. No maipapan iti posible a rason no apay a nabaliktad dagiti detalye ti pasamak, imutektekan ti kapaliiwan a nailanad iti Funk and Wagnalls New Standard Bible Dictionary (1936, p. 829): “Saan a nalawag ti panagngudo daytoy a kampania ni S[enaquerib]. No ania ti inaramidna kalpasan ti pannakakautibo ti Ekron . . . ket misterio pay laeng. Iti nairekord a pakasaritaanna, ipatuldo ni S[enaquerib] iti daytoy a punto ti panangdusana ken Ezekias, ti panangrubbuotna iti pagilian ti Juda, ken ti inaramidna iti teritoria ken siudsiudad ti Juda. Agparang a daytoy a panagsasaganad ti pasamak ket kasla maysa a balengbeng a mangabbong iti maysa a banag a saanna a kayat a dakamaten.” Ipakita ti rekord ti Biblia a nagdardaras ni Senaquerib a nagsubli idiay Nineve kalpasan ti didigra nga impagteng ti Dios maibusor kadagiti tropana, ket ngarud ti nabaliktad a salaysay ni Senaquerib nawaya a kunaenna a naited kenkuana iti impuesto ni Ezekias idiay Nineve babaen iti maysa a naisangsangayan a mensahero. Nakadkadlaw unay nga ipakita dagiti kadaanan a kitikit ken rekord nga awanen ti sabali pay a kampania ni Senaquerib idiay Palestina, nupay kunaen dagiti historiador a nagtultuloy ti panagturayna iti 20 pay a tawen.

Ni Josephus a maysa a Judio a historiador idi umuna a siglo K.P. kunaenna a kinotarna ti sasao ti Babilonio a ni Berossus (naikuna a nagbiag idi maikatlo a siglo K.K.P.) a kastoy ti inlanadna mainaig iti dayta a pasamak: “Idi nagsubli ni Senacheirimos idiay Jerusalem manipud pannakigubatna iti Egipto, nakitana sadiay nga agpegpeggad iti maysa nga angol ti puersa nga idadauluan ni Rapsakes, ta impagteng ti Dios ti maysa a makapapatay a sakit iti buyotna, ket iti umuna a rabii ti ilalakub, sangagasut walopulo ket lima a ribu a lallaki ti napapatay agraman dagiti komandante ken opisialda.” (Jewish Antiquities, X, 21 [i, 5]) Pinadpadas ti dadduma a komentarista nga ilawlawag dayta a didigra babaen ti panangtukoyda iti maysa a salaysay nga insurat ni Herodotus (II, 141) idi maikalima a siglo K.K.P. a kunaenna nga iti “maysa a rabii adda nakaad-adu nga utot ti taltalon ti nagsaknap iti pakarso dagiti Asirio ket inalun-on dagita ti tagubanda ken ti baida ken ti pagiggaman dagiti kalasagda,” iti kasta saandan a kabaelan ti rumaut iti Egipto. Daytoy a salaysay ket nalawag a saan a tumunos iti rekord ti Biblia, kasta met a saan nga agtunos ti panangiladawan ni Herodotus iti kampania dagiti Asirio ken dagiti kitikit ti Asiria. Uray no kasta, dagiti salaysay da Berossus ken Herodotus ipasimudaagda a dimteng ti kellaat ken makadidigra a parikut kadagiti puersa ni Senaquerib iti daytoy a namilitariaan a kampania.

Nupay kasta, saan a nagpatingga dagiti problema ni Senaquerib, ket idi nakasublin idiay Asiria kasapulan a parmekenna ti sabali pay nga iyaalsa idiay Babilonia nga indauluan ni Merodac-baladan. Iti daytoy a gundaway, insaad ni Senaquerib ti bukodna nga anak, ni Ashurnadinshumi, kas ari iti Babilonia. Innem a tawen kalpasanna, rinugian ni Senaquerib ti maysa a kampania maibusor kadagiti Elamita, ngem bimmalesda idi agangay babaen ti panangrautda iti Mesopotamia. Kinautiboda ni Ashurnadinshumi ket insaadda ti bukodda nga ari iti trono ti Babilonia. Simmaruno ti sumagmamano a tawen a panagdangadang no siasino ti mangituray iti rehion, agingga nga iti kamaudiananna, bimmales ti nakapungtot a ni Senaquerib maibusor iti Babilonia babaen ti naan-anay a panangdadaelna iti dayta, maysa a tignay nga awan pay kapadpadna agsipud ta maibilbilang ti Babilonia kas “Nasantuan a Siudad” iti intero a Mesopotamia. Agparang nga awan nakaro a pasamak iti nabatbati pay a tawtawen ti panagturay ni Senaquerib.

Adda dagiti mangibaga a natay ni Senaquerib agarup 20 a tawen kalpasan ti namilitariaan a kampaniana maibusor iti Jerusalem. Daytoy a petsa ket naibatay kadagiti rekord ti Asiria ken Babilonia, ngem mapagduaduaan ti kinaumisona. Aniaman ti kasasaad, paliiwen koma a saan a dakamaten ti salaysay ti Biblia a ti ipapatay ni Senaquerib ket napasamak a dagus idi nakasublin idiay Nineve. “Idi agangay simrek iti balay ti diosna” a ni Nisroc, ket ti annakna, a da Adramelec ken Sarezer, “kinabilda isuna babaen ti kampilan,” ket nagkamangda iti daga ti Ararat. (2Cr 32:21; Isa 37:37, 38) Patalgedan daytoy ti maysa a kitikit ti anakna ken sunona, ni Esar-haddon.​—Ancient Records of Assyria and Babylonia, ni D. Lukenbill, 1927, Tomo II, p. 200, 201; kitaenyo ti ESAR-HADDON.

Dagiti Panagbangonna. Saan unay a limmawa ti sakup ti Imperio ti Asiria iti sidong ti panagturay ni Senaquerib. Nupay kasta, nangisayangkat iti maysa nga ambisioso a proyekto a panagbangon idiay Nineve, nga insublina ti siudad iti saadna kas kabesera a siudad. Ti nakadakdakkel a palasio nga impatakderna sadiay ket buklen ti nalalawa a silsiled, pagtataripnongan, ken kukuarto ti estado a saklawenda ti kalawa nga 450 m (1,500 pie) a kaatiddog ken 210 m (690 pie) a kaakaba. Inyegna ti danum manipud kaadayo nga 48 km (30 mi) babaen ti panangibangonna iti maysa a pagayusan ti danum iti ngatuen ti Karayan Gomel, a pagaammo kas Kalasugan ti Jerwan. Ti dandanum ket nakatulong iti pannakapasayak dagiti minuyongan ken parke, kasta met iti pannakapunno ti kanal a nanglikmut iti siudad, iti kasta napabileg dagiti depensa ti siudad.