Pannakaisaknap ti Sao ti Dios iti Nagkauna nga Espania

INSURAT ni apostol Pablo dagita a sasao kadagiti padana a Kristiano idiay Roma idi agarup 56 C.E. Saan a dinakamat ti Biblia no talaga a napan ni Pablo idiay Espania. Nupay kasta, gapu iti panagregget ni Pablo ken ti dadduma pay a Kristiano a misionero, naidanon idiay Espania ti naimbag a damag manipud iti Sao ti Dios, ti Biblia, idi maika-2 a siglo C.E.

Idi agangay, nangrugi a timmaud ti komunidad dagiti Kristiano idiay Espania ken immaduda. Gapuna, agkasapulan dagiti tattao sadiay iti Biblia a naipatarus iti Latin. Ngamin, sipud pay idi maika-2 a siglo, ti Espania ket iturturayanen ti Roma ket Latin ti gagangay a maus-usar a lengguahe iti intero nga Imperio ti Roma.

NAPATAUD TI LATIN A BIBLIA

Nangpataud dagiti nagkauna a Kristiano nga Espaniol iti adu a patarus iti Latin a pagaammo kas ti Vetus Latina Hispana. Naiwaras dagitoy a Latin a Biblia idiay Espania adu a tawen sakbay a nakompleto ni Jerome ti nalatak a Latin Vulgate idi maika-5 a siglo C.E.

Nagpartak a dimmanon idiay Espania ti patarus ni Jerome a nakompleto idiay Betlehem, Palestina. Idi naammuan ni Lucinius a maysa a nabaknang nga estudiante ti Biblia a mangisagsagana ni Jerome iti patarus a Latin, kayatna a dagus ti maaddaan iti kopia daytoy a baro a patarus. Nangibaon iti innem a parakopia a mapan idiay Betlehem tapno kopiaenda dayta ken iyawidda iti Espania. Kadagiti simmaruno a siglo, in-inut a sinukatan ti Vulgate ti Vetus Latina Hispana. Gapu kadagitoy a patarus ti Biblia iti Latin, mabasa ken matarusanen dagiti taga-Espania ti linaon ti Biblia. Ngem idi nagpatinggan ti Imperio ti Roma, timmaud ti baro a lengguahe.

TI BIBLIA A NAISURAT KADAGITI TAPI

Idi maika-5 a siglo, ti Espania ket rinaut dagiti Visigoth ken ti dadduma pay a tribu dagiti Aleman. Gapuna, timmaud ti Gothic a baro a lengguahe iti peninsula. Dagiti rimmaut an-annurotenda ti maysa a kita ti Kristianidad a maaw-awagan iti Arianismo a di mamati iti doktrina a Trinidad. Intugotda ti bukodda a patarus ti Biblia, ti Ulfilas Gothic Bible. Mabasbasa idi daytoy iti Espania agingga iti ngudo ti maika-6 a siglo. Iti dayta a tiempo, nagbalin a Katoliko ni Reccared nga ari ti Visigoth ket pinanawanna ti Arianismo. Inurnong ken dinadaelna ti amin a libro a nainaig iti Arianismo a pakairamanan ti Ulfilas Bible. Kas resultana, awanen ti nabati a sursurat a Gothic iti Espania.

Ngem nagtultuloy a nagsaknap ti Sao ti Dios iti Espania bayat dayta a tiempo. Malaksid iti Gothic, adda pay dialekto ti Latin a nasaknap a maus-usar iti Espania. Idi agangay, timmaud ti lengguahe a Romance a maus-usar iti Iberian Peninsula.a Ti kadaanan a dokumento iti daytoy a dialekto a Latin ket pagaammo kas tapi a Visigoth, gapu ta naisurat dagitoy kadagiti tapi a bato. Addan dagitoy sipud pay idi maika-6 wenno maika-7 a siglo, ken dadduma kadagitoy ti naglaon kadagiti teksto iti Salmo ken dagiti Ebanghelio. Ti maysa a tapi ket naglaon iti maika-16 a Salmo.

Ti kaadda dagiti teksto ti Kasuratan kadagiti nanumo a tapi, ipakitana a binasa ken kinopia dagiti ordinario a tattao ti Sao ti Dios iti daydi a tiempo. Mabalin nga inusar dagiti mannursuro dagitoy a teksto ti Biblia kas pagsursuruan dagiti ubbing nga agbasa ken agsurat. Nalaka laeng a magun-odan dagiti tapi no idilig iti nangina a pergamino nga us-usaren dagiti nagkauna a monasterio. Addaan dagitoy a Biblia kadagiti ladawan.

Adda iti simbaan ti San Isidoro iti León, Espania ti nakapatpateg a Biblia nga aduan ladawan. Addan daytoy sipud pay idi 960 C.E. Addaan iti 516 a panid nga agarup 18 a pulgada (47 cm) ti kaatiddogna ken 13 a pulgada (34 cm) ti kaakabana ken agdagsen iti agarup 18 a kilo. Ti sabali ket ti Bible of Ripoll a masarakan iti Vatican Library, nga addan sipud pay idi agarup 1020 C.E. Maysa dayta kadagiti aduan ladawan a Biblia iti nagbaetan ti 1000 C.E. ken 1400 C.E. Tapno maaramid dagita a ladawan, agmalmalem ti maysa a monghe a mangaramid ti maysa a letra wenno makalawas a mangisagana iti titulo iti umuna a panid. Nupay nakapatpateg dagitoy a Biblia, saan unay a nakatulong iti pannakaisaknap ti Sao ti Dios kadagiti tattao.

TI BIBLIA ITI ARABIC

Bayat ti maika-8 a siglo, nangrugi a timmaud ti sabali a lengguahe iti Espania gapu iti iraraut dagiti Muslim iti peninsula. Kadagiti lugar a sinakup dagiti Muslim, ad-adun ti agsasao iti Arabic ngem iti Latin ket kasapulanen ti Biblia nga Arabic.

Nagwaras la ketdi ti adu a Biblia a naipatarus iti Arabic iti nagkauna nga Espania, nangruna dagiti Ebanghelio. Idi maika-8 a siglo, ti obispo iti Seville a ni John, mabalin nga impatarusna ti intero a Biblia iti Arabic. Ngem nakalkaldaang ta awanen ti masarakan kadagita a patarus. Maysa nga Arabic a patarus dagiti Ebanghelio manipud katengngaan ti maika-10 a siglo ket naidulin iti katedral iti León, Espania.

NAARAMID DAGITI PATARUS NGA ESPANIOL

Idi dandanin agngudo ti 1400 C.E., nangrugi a mausar ti lengguahe a Castilian wenno Espaniol iti Iberian Peninsula. Daytoy a baro a lengguahe ket nausar idi a nangisaknap iti Sao ti Dios.b Ti kaunaan a patarus ti Biblia iti Espaniol ket masarakan iti La Fazienda de Ultra Mar (Ar-aramid Manipud Ballasiw-taaw), iti nasapa a paset ti maika-13 a siglo. Isalaysay daytoy ti panagdaliasat ti Israel, ti Pentateuko, ken dadduma pay a libro iti Hebreo a Kasuratan, kasta met dagiti Ebanghelio ken ti Sursurat.

Saan a nagustuan dagiti lider ti relihion daytoy a patarus. Idi 1234, imbilin ti Council of Tarragona nga itedda kadagiti padi ti amin a naipatarus a Biblia tapno puoranda. Nupay adda daytoy a bilin, saan latta a napasardeng ti pannakaipatarus ti Biblia. Ni Ari Alfonso X (1252-1284), ti naibilang a nangputar iti naisurat a lengguahe nga Espaniol. Kayatna a maipatarus ti Biblia iti baro a lengguahe ken sinuportaranna dayta. Karaman kadagiti patarus nga Espaniol iti daytoy a tiempo ket ti maaw-awagan iti Pre-Alfonsine Bible ken ti Alfonsine Bible a simmaruno iti dayta. Daytoy a Biblia ti kaaduan idi a naipatarus iti Espaniol.

Nakatulong dagitoy a patarus tapno mairugi ken mapalawa ti baro pay laeng a lengguahe nga Espaniol. Kuna ti iskolar a ni Thomas Montgomery maipapan iti Pre-Alfonsine Bible: “Ti nagipatarus iti daytoy a Biblia ket nakapataud iti nagsayaat a patarus ta umiso ken nalaka a matarusan ti lengguahe nga inusarna. . . . Simple ken nalawag, a dayta ti kasapulan a Biblia a nairanta kadagiti tattao a saan a makatarus iti Latin.”

Ngem dagita nga immuna nga Espaniol a Biblia ket naipatarus manipud iti Latin Vulgate imbes a kadagiti orihinal a lengguahe. Mangrugi idi maika-14 a siglo, nangaramid dagiti iskolar a Judio iti adu a patarus ti Hebreo a Kasuratan iti lengguahe nga Espaniol. Direkta a naipatarus dayta manipud iti lengguahe a Hebreo. Idiay Espania idi ti ayan ti kadakkelan a komunidad dagiti Judio iti Europa. Addaan dagiti agipatpatarus a Judio iti umiso a Hebreo a manuskrito a mausarda no agipatarusda.c

Maysa a nagsayaat a pagarigan ket ti Alba Bible a nakompleto idi maika-15 a siglo. Ti prominente nga Espaniol a ni Luis de Guzmán, tinudinganna ni Rabbi Moisés Arragel a mangipatarus ti Biblia iti castizo (puro) nga Espaniol. Nangted iti dua a rason no apay a kayatna ti baro a patarus ti Biblia. Umuna, kinunana: “Dagiti Biblia nga adda ita iti lengguahe a Romance ket saan nga umiso.” Maikadua, “Kasapulantayo dagiti marginal notes (makatulong nga impormasion) manipud iti saan a nalawag a teksto.” Ipakita ti kiddawna a dagiti tattao idi kaaldawanna, interesadoda a mangbasa ken mangtarus iti Biblia. Ipakita met dayta a dagiti Kasuratan a naipatarus iti lengguahe nga us-usaren dagiti tattao ket nagwarasen iti Espania.

Gapu kadagiti nagkauna nga agipatpatarus ken parakopia, dagiti edukado a tattao iti Espania nalakadan a mabasa ti Biblia iti bukodda a lengguahe. Kas resultana, kuna ti historiador a ni Juan Orts González nga “ad-adu ti ammo dagiti Espaniol iti Biblia ngem kadagiti taga-Germany ken taga-England sakbay ti panawen ni Luther.”

Ngem idi agngudon ti maika-15 a siglo, imparit ti Spanish Inquisition ti panagipatarus ken panangtagikua iti Biblia iti lengguahe a matarusan ti tattao. Naiparit ti Biblia iti Espania iti nabayag a tiempo. Tallo a siglo ti naglabas sakbay a naikkat ti pannakaiparit. Kabayatan dayta a narigat a tiempo, adda sumagmamano a natured nga agipatpatarus a nangpataud kadagiti baro patarus nga Espaniol iti sabali a pagilian sa impuslitda iti Espania.d

Kas ipakita daytoy a pakasaritaan ti Biblia iti nagkauna nga Espania, imparit dagiti bumusbusor a basaen dagiti tattao ti Sao ti Dios. Ngem saanda a nalapdan ti pannakaiwaras ti sasao ti Mannakabalin-amin.​—Salmo 83:1; 94:20.

Gapu iti napinget a panagtrabaho dagiti adu nga iskolar, rimmamut ken naisaknap ti Biblia iti nagkauna nga Espania. Dagiti immuna a nagipatarus iti Biblia iti Latin, Gothic, Arabic, ken Espaniol ket tinulad dagiti agipatpatarus ita. Kas resultana, minilion a tattao nga agsasao ti Espaniol mabasada itan ti Sao ti Dios iti lengguahe a makatukay ti pusoda.