Ebi Baibo Rẹ Sẹbhi Ẹghe Nọnsẹmhan Yẹ

Emhin ọhan-ilo nọn ghe iBaibo sabọ tọ sẹbhi ẹghe nọnsẹmhan. Bezẹle nin mhan da ta iriọ? Ranmhude emhin ne bunbun ribhọ ne ha rẹ khue ọle lo. Ọ ki gbera ikpe 1,900 nan gbẹn ọlẹn. Emhin ne itọ bọsi ebe natiọle papyrus bi ohian elanmhẹn ọle a gbẹn ọlẹn ọi ọsi ọhẹnhẹn. Rẹ deba ọnin, ikpeta ẹbho ọkpa ki zẹ urolo nan ka rẹ gbẹn ọlẹn. Ẹbho eso ne ribhi ihe da yẹ ha guanọ nin ele khue ọle lo.

BEZẸLE nin Baibo da sabọ tọ sẹbhi ẹghe nọnsẹmhan, yẹ dọ kiẹn ebe nan lẹn nẹ bhi otọ agbọn rebhe. Ji mhan tẹmhọn emhin eva ne zẹle.

Ẹbho Da Gbẹn Ọlẹn Diọbhi Ebe Ne Bunbun

Agbaẹbho ọsi Izrẹl wo gbega ebe ọhẹnhẹn nan gbẹn iBaibo ọi. Ele da yẹ gbẹn ọlẹn diọbhi ebe ne bunbun. Bhi ọsi ijiẹmhin, Osẹnobulua da taman ijie ọsi Izrẹl yọle: ‘Gbẹn ọne ebe nan ọsi Uhi ọbhi ebe ọbhebhe nin egbe uwẹ. Ebe Uhi nin ibhokhan iLevi nin ohẹn re ya, uwẹ ha na gbẹn ọlẹn dagbare.’​—Deuteronomy 17:18.

Ọ wo ha ti ibhokhan Izrẹl bhọ rẹ ha tie iBaibo, ranmhude, ele lẹnmhin ghe ọta nọnsi Osẹnobulua ribhi ẹkẹ ọle. Ọnan zẹle nan da miẹn ghe akowe ne manman guẹ ebi a rẹ gbẹn ebe yẹ, ele ha gbẹn ẹmhọn nọn ribhi Baibo diọbhi ebe ọbhebhe. Ọkpa bhi ene akowe nan da ha yi Ezra. Baibo da tie ọle ọria nọn manman guẹ ebi a rẹ gbẹn ebe uhi nin Osẹnobulua re nin ibhokhan Izrẹl. (Ezra 7:6) Bhi egbẹghe ukpe 500 C.E. rẹ sẹbhi 1000 C.E. ẹbho natiele Masoretes da yẹ ha gbẹn ẹmhọn nọn ribhi Baibo diọbhi ebe ebhebhe. Ene eria nan da wo gbẹlokotọ nọnsẹn, nin emhin soso hẹi fidọn bhi ebi ele gbẹn. Ele bhọ da ka ikpebe ne ribhi ebi ele gbẹn. Ranmhude emhin nin ene eria nan lu, ẹmhọn nọn ribhi Baibo bha fidenọ. Sẹyẹ, Baibo da sabọ tọ sẹbhi ẹghe nọnsẹmhan arẹmiẹn ghe ẹbho eso rẹ ha guanọ nin ele khue ọle lo.

Bhi ọsi ijiẹmhin, bhi ukpe 168 B.C.E., Antiochus IV nin ojie ọsi Syria da ha guanọ nin ọle khue iBaibo rebhe lo bhi otọ iPalestine. Ebe ọkpa nan da gbokha ọsi ibhokhan iJew da yọle: “Ele da tuẹ ebenọnkhiale rebhe nin ele miẹn an.” Ebe natiọle Jewish Encyclopedia da yọle: “Eria nan mun ele obọ bhọ wo manman ha to . . . Ele ha mun ọria bi Baibo . . . ele ki gbe ọle a.” Ọrẹyiriọ, ibhokhan iJew eso ne nyẹnlẹn bhi Palestine bi agbaẹbho ebhebhe da sẹyẹ sabọ gbega iBaibo nesele.

Ọ bha sẹ bue gbe nan gbẹn ebe nọnsi Matthew rẹ sẹbhi Revelation fo, ẹbho ne bunbun da wo gbẹnẹn ẹmhọn ne ribhi ene ebe iBaibo nan diọbhi ebe ebhebhe yẹ gha ele nẹga. Bhi ọsi ijiẹmhin, arẹmiẹn ghe egbegbe Ephesus, ọle John nin odibo da gbẹn ebe nọnsi John, ene guanọ otọ emhin fẹghe da miẹn ukhiọnmhẹn ebe nin ọne ebe iBaibo nan ye bhi otọ iEgypt. Ele da yọle ghe, rẹ na bhi ẹghe nin John rẹ gbẹn ebe nọnsi John rẹ sẹbhi ẹghe nan rẹ gbẹn ọne ukhiọnmhẹn ebe nan bha sẹ ikpe 50. Ọnan da rẹman ghe iBaibo wo kẹ ha sẹbhi obọ ọsi Kristiẹn ne ha nyẹnlẹn bhi agbaẹbho kẹkẹ.

Ẹbho ne bunbun wo ha mhọn iBaibo. Ọnan hi emhin ọkpa nọn zẹle nọn da sabọ tọ sẹbhi ẹghe nọnsẹmhan. Ene gbokha da yọle ghe, bhi ọsewewiẹ ukpẹdẹ February 23, 303 C.E., Diocletian nin ojie ọsi Rome da mundia ha ghe eyokhọn nesọle beji ele rẹ ha dunmhun odẹ ọsi otuẹ a, yẹ tue iBaibo a. Diocletian da ha guanọ nin ọle khue iBaibo bi oga ọsi ene iKristian lo. Ukpẹdẹ nọn rẹkhan ọlẹn, ọle da yọle, nan tuẹ iBaibo rebhe a bhi agbaẹbho rebhe nin Rome ha gbẹloghe. Ọle rẹ lu ene emhin nan rebhe, Baibo eso da sẹyẹ kẹre. A da re ene iBaibo nan rẹ gbẹn ebhebhe. Baibo eva nan gbẹnlẹn bhi egbẹghe nin Diocletian rẹ ha kpokpo ene iKristiẹn sẹyẹ ribhọ rẹ sẹbhi ẹlẹnan. Ukpọkpa ribhi Rome, ọnọnkẹle da ribhi British Library bhi London.

Arẹmiẹn ghe a bha sẹ miẹn Baibo ọhẹnhẹn nin ẹbho ne gbẹn iBaibo re obọ nọnsele gbẹn, a sẹ wo miẹn iBaibo ne bunbun nin ẹbho re obọ gbẹn diọbhi ebe ebhebhe. Ene bunbun bhi ene Baibo nan wo manman dọman. Ẹmhọn ne ribhi ẹkẹ ele be dikẹ bhi ẹmhọn nọn ribhi Baibo nin ọhẹnhẹn? Okpea ọkpa natiọle W. H. Green, nọn guanọ otọ ẹmhọn nọn ribhi Baibo fẹghe da yọle: “Mẹn dẹ sabọ yọle ghe a bha miẹn ebe ẹdẹlẹ ọbhebhe nin ẹmhọn nan gbẹn bhi ẹkẹ ọle sẹyẹ gba beji Baibo rẹ gba sẹbhi ẹlẹnan.” Okpea ọbhebhe natiọle Sir Frederic Kenyon, nọn manman guanọ otọ iBaibo nan gbẹn bhi ẹghe ẹdẹlẹ da yọle: “Baibo nan gbẹn bhi ẹghe nọn bha ree gbe bhi ẹghe nan rẹ gbẹn iBaibo ọsi ọhẹnhẹn sẹyẹ ribhọ rẹ sẹbhi ẹlẹnan. Ọnan da rẹman mhan ghe, emhin soso bha fidenọ bhi ẹkẹ iBaibo nin mhan noo ẹlẹnan. Ebe ọbhebhe iribhọ nan gbẹn bhi ẹghe ẹdẹlẹ nin ẹmhọn ne ribhi ẹkẹ ọle sẹyẹ re inian gba.”

Ẹbho Da Gbẹn Ọlẹn Diọbhi Urolo Ne Bunbun

Urolo ne bunbun nin ẹbho gbẹn iBaibo diọ, ọle hi emhin ọzeva nọn zẹle nin Baibo da tọ sẹbhi ẹghe nọnsẹmhan. Emhin nọn diẹn mun iho nọnsi Osẹnobulua khọnan. Ranmhude, ọle guanọ nin ẹbho rebhe bhi ọne agbọn nan dọ lẹn ọlẹn, yẹ ha ga ọle bhi uwedẹ ọsi ẹmhọanta.​​—John 4:​23, 24; Micah 4:2.

Ebe nọnsi Genesis rẹ sẹbhi Malachi nan gbẹn diọbhi urolo iGreek, ọle hi Baibo ọhẹnhẹn nin mhan lẹnlẹn nan zedu ọle. Ọne iBaibo nan a tiọle Septuagint. Ibhokhan iJew ne zẹ urolo iGreek, ele a zedu ọle nan. Ebe sẹbhi ikpe 200 ọkuẹsẹ iJesu vae, ọle a rẹ zedu ọle fo. Ọ bha ree gbe nan gbẹn iBaibo rebhe fo, ẹbho da zedu ọle diọbhi urolo ne bunbun. Sokpan, akizẹbue, ijie eso bi ẹbho eso ne mun ọkalo bhi otuẹ da ha de idobolo ọbhi Baibo nan ha zedu ọle. Ranmhude, ele bha guanọ nin ẹbho tobele ha tie iBaibo yẹ daghe ẹmhọanta nọn ribhọ, ọle zẹle nin ele da ha lu ọnan.

Ọrẹyiriọ, ikpea eso da re izebhudu man. Ele bha ji ofẹn ọsi ene ijie bi ene mun ọkalo bhi otuẹ da ha mun ele. Ele da mun iẹnlẹn nọnsele ọbhi okhẹnan rẹ zedu iBaibo diọbhi urolo nin ẹbho ne bunbun họn. Ọkpa bhi eria ne sẹ inian da ha yi William Tyndale. Bhi ukpe 1530, ọle da zedu ebe nọnsi Genesis rẹ sẹbhi Deuteronomy na bhi urolo Hebrew diọbhi urolo English. Arẹmiẹn ghe ọle manman miẹn ekpokpo bhi egbe, ọle da sabọ zedu iBaibo diọbhi urolo English. Ọle hi ọria ọhẹnhẹn nọn sabọ lu emhin nọn sẹ inian. Ọle yẹ hi ọria ọhẹnhẹn nọn noo elin nọnsi Jehova bhi Baibo nan gbẹn diọbhi urolo English. Ọria ọbhebhe nọn yẹ mun iẹnlẹn nọnsọle ọbhi okhẹnan rẹ zedu iBaibo da ha yi Casiodoro de Reina. Ene mun ọkalo bhi otuẹ iCatholic da ha guanọ nin ele gbe ọle a, ranmhude, ọle zedu iBaibo diọbhi urolo iSpanish. Nin ọle rẹ sabọ do lu ọne iwẹnna fo, ọle da ha nẹ diọbhi agbaẹbho kẹkẹ. Ọle da nẹ sẹbhi England, Germany, France, Holland, bi Switzerland.a

Rẹ sẹbhi ẹlẹnan, ẹbho sẹyẹ wo gbẹn iBaibo diọbhi urolo ne bunbun. A ika eka ikpọle nan printi ẹghe-ẹghe. Uwedẹ nin Baibo rẹ sabọ tọ sẹbhi ẹghe nọnsẹmhan da rẹman ghe ẹmhọanta Peter nin odibo tale, ẹghe nọn rẹ yọle: “Ene ilunmhun yuno, ene aroro khakha kua, ọkpakinọn, ọta nọnsi Jehova dẹ ha ribhọ rẹ sẹbhi ighegheghe.”​—1 Peter 1:​24, 25.

[Ebi a gbẹn ọbhi otọle]

[Adudu]

Baibo natiọle “New World Translation of the Holy Scriptures” ribhi urolo ne bunbun

[Adudu]

Baibo nin ene iMasoretes re obọ gbẹn

[Adudu]

Ukhiọnmhẹn ebe nin Luke 12:7 ye, nọn yọle: “. . . bha hẹi ji ofẹn mun bha; ibha ghan gbera arẹlẹ ne bunbun.”

[Ọnọn nyan ifoto]

Apapa-ebe ne ribhi odalo: National Library of Russia, St. Petersburg; ọnọnzeva bi ọnọnzea: Bibelmuseum, Münster; Apapa-ebe ne ribhi ikeke: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin