Ikpọta Nan Re Otọle Man

A B Ch D E Ẹ F G H I J K L M N O Ọ P S T U Y Z

A

• Aban.

  Emhin nan rẹ mun ọria gba. A yẹ re ọle re oya nin ọria. Uwedẹ kẹkẹ a rẹ lu ele. Eso ribhọ nan rẹ gba ọria oẹ. Eso yẹ ribhọ nan rẹ gba ọria obọ, oẹ, bi uru kugbe. A ha mun ọria ọbhi aban nọn sẹ inian, ọle ki khiẹn egbe a.​—Jer 20:2; Iw 16:24.

• Afa bi Omẹga.

  Ukpebe ọhẹnhẹn bi ukpebe nọn kike bhi urolo Grik, ọle ene ikpọta nan khin. Igba ea a noo ene ikpọta veva nan kugbe bhi ebe ọsi Arẹman. Elin ovan nọnsi Osẹnobulua nọn. Ebi ọ mundia nan hi, “ọne ọhẹnhẹn bi ọnọn kike” bi “umunhẹn bi ọkpẹnlẹn.”​—Arẹ 1:8; 21:6; 22:13.

• Aga nan da bhuohiẹn.

  Eji a bọn okhun bhi olele, nin ilọya, la ekhẹn gọvamẹnt dia sade ele khian la ne ẹbho talọ, la sade ele khian la taman ẹbho emhin nin ele zẹ rẹ lu. Stẹpu a hẹn ọkuẹsẹ a sẹbhi eji ọne aga nan ye.​—Jn 19:13.

• Agbejele nọnsi Osẹnobulua.

  Ugbẹloghe nọnsi Osẹnobulua. Jesu Kristi nin Ọmọn nọnsọle hi ojie nọn ha gbẹloghe bhi ọne Ejele.​—Mt 12:28; Lu 4:43; 1Kọ 15:50.

• Agbilẹ.

  Ọria nọn ne ọria nowẹ ranmhude igho, ọle hi agbilẹ. Ukpọta Grik nan da zedu ọne ọta hi ponẹ. Ebi ọ mundia nan hi “nan rẹ khiẹn emhin.” Okhuo a kẹ re ọle talọ je. Ọkpakinọn, Baibo yẹ tẹmhọn ikpea ne lu iwẹnna agbilẹ. Bhi Uhi ọsi Mozis, iwẹnna agbilẹ deba emhin nin Osẹnobulua yọle nin ibhokhan Izrẹl rẹban. Sẹyẹ, Osẹnobulua bha ka nin ọria rẹ re igho nin ọle miẹn bhi iwẹnna agbile re bhi uwa oga. Ọnan da wo dikẹ bhi emhin nin ẹbho ne iga Osẹnobulua ha lu. Ele bhọ da ha noo agbilẹ rẹ koko igho bhi uwa oga nọnsele. (De 23:17, 18; 1Ki 14:24) Bhi ẹkẹ Baibo, a yẹ noo agbilẹ rẹ lu arẹkhọkhọ. A da re ọle tẹmhọn eria, agbaẹbho, la agbotu ne yọle ele ga Osẹnobulua, ọkpakinọn, ele sẹyẹ ga ẹbọ. Bhi ọsi ijiẹmhin, bhi ebe nọnsi Arẹman, a da tie Babilọn Nọn Khua, nọn mundia nin oga ohoghe “agbilẹ,” ranmhude nin ọle rẹ deba enijie ọsi ọne agbọn nan ha muobọ, ranmhude igho bi ahu nin ọle ha miẹn bhọ.​—Arẹ 17:1-5; 18:3; 1Ch 5:25.

• Agbotu.

  Usun ẹbho ne sikoko ha khu ọbhi emhanmhan ọkpa, ọle a tiọle agbotu. Ibhokhan Izrẹl a re ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọnlẹn bhi obọ Baibo nan re urolo Hibru gbẹn. Sokpan, bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn, otu ọsi Kristiẹn a re ọle talọ je. A yẹ noo ọle rẹ tẹmhọn agbotu ọsi Kristiẹn ne ribhi ije kẹkẹ.​—1Ki 8:22; Iw 9:31; Rm 16:5.

• Ahiẹnhiẹn nọn bhala ọsewewiẹ.

  Obọ ọsi isti ọne ahiẹnhiẹn nan da bhala. Ọle hi ahiẹnhiẹn nọn bhala kike, ọkuẹsẹ oẹnlẹn nyan re. Bhiriọ, ọne ahiẹnhiẹn nan rẹman ghe ẹdẹ wele.​—Arẹ 22:16; 2Pi 1:19.

• Akala.

  Emhin nan rẹ khue illo. A yẹ re ọle sotie ẹbho. Ufimhin a fi ọle. Igba ne bunbun bhi Baibo, ahamiẹn a ho nan wewe ibhuohiẹn nọnsi Jehova la emhin kpataki ọbhebhe nin Jehova yọle ọ dẹ sunu, a ki re akala fi. Emhin ọne akala nan fi mundia nan.​—1Kọ 15:52; Arẹ 8:7–11:15.

• Akea.

  Bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn, obọ ọsi saot bhi otọ Gris, ọle hi otọ Akea. Odotọ ugbẹloghe ọsi Rom ọne agbaẹbho ye. Agbaẹbho ọsi Kọrint, ọle hi agbaẹbho kpataki bhi otọ Akea. Enin gọvanọ nọn gbẹloghe otọ Akea dia i.​—Iw 18:12.

• Akhiẹ.

  Ọria ha yu, la emhin ebe ha sunu, ọle ẹbho da lu akhiẹ. Bhi ẹghe ẹdẹlẹ nan rẹ gbẹn Baibo, ikpẹdẹ ne bunbun ẹbho rẹ lu akhiẹ. Ahamiẹn ẹbho lu akhiẹ, ele ki ha viẹ yẹ so. Eso bhọ ki ne ukpọn akhiẹ yo, khakha ẹmọn ọbhi uhọnmhọn, nyanghan ukpọn nọnsele a, yẹ ha fi egbe ele emhin bhi udu. Ẹgheso, a yẹ tie ẹbho eso nin ele dọ viẹ sade a re olinmhin tọ.​—Es 4:3; Mt 11:17; Mk 5:38; Jn 11:33; Arẹ 21:4.

• Akovẹn.

  Ẹmhọn nin itue eva ko re obọ i, ọle a tiọle akovẹn. Ene itue eva nan sabọ rẹ ha yi Osẹnobulua bi eria, la ọria bi ọria. Akovẹn sabọ rẹ ha yi emhin nin otuọnkpa ha munsẹ. Ọ sabọ yẹ rẹ ha yi emhin nin itue eva ne ko ve ive nin egbe ha munsẹ. Baibo tẹmhọn akovẹn nin Osẹnobulua deba eria ve. Ọ da yẹ tẹmhọn akovẹn nin eria, ulin-uwa, agbaẹbho, la usun ẹbho deba ibo ele ve. Baibo tẹmhọn akovẹn kpataki eso, bọsi ọne Osẹnobulua deba Ebraham, Devid, bi agbaẹbho ọsi Izrẹl gbe. Baibo yẹ tẹmhọn akovẹn nin Osẹnobulua deba Izrẹl ọsi Osẹnobulua gbe. Ọne akovẹn nan a yẹ tiọle akovẹn ọsọgbọn.​—Ge 9:11; 15:18; 21:27; Ex 24:7; 2Ch 21:7; Lu 22:29; Iw 3:25; 2Kọ 3:6; Hib 8:6.

• Alabasta.

  Alabasta hi elin nan tie obhi ọgọ khere nan sa abhii nọn vin-ohin ọi. Eje sikẹ eji a tiọle Alabastrọn, bhi otọ Ijipt, ọle a da miẹn udo nan rẹ lu ọne ọgọ nan. Obhi unun khere ọne ọgọ nan mhọnlẹn. A ki re emhin lan ọne unun beji a ha da miẹn ohin ọsi ọne abhii bha hoho kua. Akizẹbue, a da ha tie ọne udo alabasta.​—Mk 14:3.

• Amagẹdọn.

  Ukpọta Hibru natiọle Ha Mẹgidọn a da re ọne ọta nan. Ebi ọ mundia nan hi “Oke Ọsi Mẹgido.” A re ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọn “okhọnlẹn nan ha khọn bhi ukpẹdẹ nọn khua ọsi Osẹnobulua nin Osẹ nọn mhọn Ahu nẹ.” Bhi ọne ẹghe nin, “ijie ne ribhi ọne otọ agbọn nan rebhe” ki siegbe koko nin ele rẹ ne Jehova khọnlẹn. (Arẹ 16:14, 16; 19:11-21)​—Fẹ EKPOKPO NỌN KHUA ghe.

• Anagbera.

  Emhin ukpe nin ibhokhan Izrẹl ha lu, ọle khọnan. Ukpẹdẹ nọnzi 14 bhi uki ọsi Naisan (nan rẹ ha tiọle Ebib), ọle ele rẹ ha lu ọle. Ayere ọsi ẹghe nan rẹ fan ele fia bhi otọ Ijipt ele re ọle lu. Bhi ọne iluemhin, ele ki gbe ohuan la ẹbhe a. Ele ki tọn ọne elanmhẹn yẹ rẹ ibrẹd nọn ihuẹ bi ebe ne riala rẹ le ọle.​—Ex 12:27; Jn 6:4; 1Kọ 5:7.

• Anyọn nan rẹ zọese.

  Anyọn nan biri ọbhi ukhuo-izọese rẹ ze. A ne emhin ebhebhe ba ọne anyọn rẹ zọese. Pọl nin odibo re ọle lu arẹkhọkhọ. Ọle da re ọle tẹmhọn ebi ọle rẹ muegbe yẹ, nin ọle rẹ re egbe rebhe rẹkpa ibhio ọle.​—Nu 15:5, 7; Fil 2:17.

• Aramaik.

  Urolo nan ha zẹ bhi ẹghe ẹdẹle. Ọne urolo nan khọ urolo Hibru. Ikpebe nan rẹ gbẹn urolo Hibru a yẹ rẹ gbẹn ọlẹn. Ibhokhan Aram nyan ọne urolo. Akizẹbue, ọ da kiẹn urolo nan ha zẹ bhi otọ Asiria bi otọ Babilọn. A da yẹ ha zẹ ọne urolo nan bhi otọ Pẹsia. (Ezr 4:7) Urolo Aramaik a rẹ gbẹn obọ eso bhi ebe ọsi Ẹzra, Jerimaya, bi Daniẹl. A yẹ noo ikpọta Aramaik eso bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn.​—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28; Mk 14:36; Iw 9:36.

• Ariopagọs.

  Oke Ariopagọs khin. Agbaẹbho ọsi Atẹns ọ ye. Eji ọ ye bha ree gbe bhi isi oke natiọle Akropolis. Ariopagọs hi elin nan yẹ ha tie ikotu nọn ribhi uke ọne oke. Ọne ikotu nan ibhokhan Ẹpikurọs bi ekhẹn Stọik mun Pọl diọ i dọ ha nọọn ọlẹn ọta.​—Iw 17:19.

• Ariọkpanọ.

  Ebi ọ mundia nan hi, nin ọria rẹ riọkpanọ bhi uu. Ukpọta Grik natiọle anestasis, ọle a da zedu ọne ukpọta nan. Ebi anestasis mundia nan hi, “nin ọria rẹ khua egbe okhun, la nin ọria rẹ kpanọ mundia.” Itue isinlin Baibo yọle a riọkpanọ bhi uu. Ọkpa bhọ hi Jesu nin Osẹnobulua nin Jehova riọkpanọ bhi uu. Arẹmiẹn ghe, Ẹlaija, Ẹlaisha, Jesu, Pita, bi Pọl hi ene riọ ẹbho nekẹle kpanọ bhi uu, Jehova hi ọnọn re ahu nin ele rẹ lu ọle. Baibọ rẹman ghe iho nọnsi Osẹnobulua nọn nin ọle rẹ riọ “ene khiale bi ene bha khia kpanọ bhi uu.” (Iw 24:15) Baibo yẹ tẹmhọn ariọkpanọ ọsi ẹbho ne da ha khian okhun. Ene ẹbho nan hi enanzẹle ne ha deba Jesu gbẹloghe. Ọne ariọkpanọ nan Baibo tiọle “ariọkpanọ nin ọhẹnhẹn.”​—Fil 3:11; Arẹ 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25.

• Asan.

  Ukpokpo nan rẹ gbe ọria khọnan. Ọ sabọ yẹ ha yi koboko nan gbanọ ikuẹkuẹ udo ọi, la emhin ọbhebhe nọn ha sabọ vino ọria egbe a.​—Jn 19:1.

• Awẹnẹwẹnẹ.

  Ọne emhin nan diabe wibaro. Iwili eva ọ mhọnlẹn. A ki gba ọle mun akasi. A re ọle yo okhọnlẹn, yẹ re ọle mun ẹbho yo okhian.​—Ex 14:23; Jg 4:13; Iw 8:28; Arẹ 9:9.

• Ayere Ọsi Ẹghe Nan Rẹ Re Uwa Oga Guẹ.

  Ayere nin ibhokhan Ju ha lu ukpe-ukpe. Ele re ọle ha yere ẹghe nan rẹ kpe uwa oga khia, beji Antayakọs Ẹpifanis faa ọle a fo. Ukpẹdẹ nọnzi 25 bhi uki ọsi Chislẹv, ọle ibhokhan Ju rẹ mun ọne iluemhin nan hẹn. Ikpẹdẹ elẹnlẹn ele lu ọle na.​—Jn 10:22.

• Azagba.

  Olele nọn ribhi uwa nan gbe ogbe nẹga, ọle a tiọle azagba. Azagba ha ribhi ibọkpọ ọsi oga, bi uwa oga nọn ha ribhi Jerusalẹm. Ọne azagba nan ukhuo-izọese nan da re emhin ze ye. Baibo yẹ tẹmhọn uwa eso bi ẹgua eso ne ha mhọn azagba.​—Ex 8:13; 27:9; 1Ki 7:12; Mt 26:3; Mk 15:16; Arẹ 11:2.

• Azinmin.

  Nan rẹ re unun sibhi ebale re bhi ẹgheso, ọle a tiọle azinmin. Ẹghe kẹkẹ ibhokhan Izrẹl rẹ ha fi azinmin. Bhi ọsi ijiẹmhin, ele fi azinmin bhi Ukpẹdẹ Izọese, bhi ẹghe nin ele rẹ ribhi ọnọghọ, bi bhi ẹghe nin ele rẹ ha guanọ adia bhi obọ Osẹnobulua. Ibhokhan Ju da ha lu iluemhin nin ele rẹ ha fi azinmin igba enẹn bhi ukpe nin ele rẹ yere ọkakale nọn sunu ji ele bhi iẹnlẹn. Baibo bha yọle ghe oko nọn nin Kristiẹn rẹ ha fi azinmin.​—Ezr 8:21; Isa 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Iw 13:2, 3; 27:9.

B

• Bee.

  Ẹbọ nin ibhokhan Kenan ga a tiọle “Bee.” Ele yọle ghe, ọne ẹbọ nan hi osẹ nọn nyan okhun, ghe, ọle hi ọnọn zẹ nin amẹn da rọlọ. Ele yẹ rẹọbhọ ghe ọne ẹbọ zẹ nin emhin da biẹ nin ele. “Bee,” a yẹ tie eso bhi osẹ nekẹle nin ẹbho ga. Ọne ukpọta Hibru nan mundia nin “Ebeanlẹn, la Ọnọn Nyan Emhin.”​—1Ki 18:21; Rm 11:4.

• Biẹzibọb.

  Esu a tie ọle ọne elin nan. Ọle hi ojie ọsi ene ẹlinmhin-ebe. Asabọmiẹn ukpọta natiọle Bee-zibọb, ọle a da re Biẹzibọb. Bee-zibọb hi ẹbọ nin ibhokhan Filistin ne ribhi Ẹkrọn ga.​—2Ki 1:3; Mt 12:24.

Ch

• Chẹrob.

  Ẹhi ne manman khua okhun khenan. Ele mhọn iwẹnna kpataki nin Osẹnobulua re ele lu. Ele dikẹ bhi ẹhi natiọle seraf.​—Ge 3:24; Ex 25:20; Isa 37:16; Hib 9:5.

D

• Dẹ kiere.

  Ebi a re ọne ukpọta nan ta hi, nan rẹ re igho la emhin ọbhebhe rẹ fan ọria la emhin fia. A sabọ fan ọne ọria fia bhi igbọn, oya, olukhọ, la ẹsọn. Idia kẹkẹ ribhi Baibo nin ẹbho da dẹ emhin kiere. Bhi ọsi ijiẹmhin, bhi otọ Izrẹl, Jehova nyan imikpea rebhe ne yi ọmọndiọn bi elanmhẹn nan ka biẹ ne yi ogho. Ọkhẹke nan re ele zọese nin Jehova. Ọkpakinọn, Osẹnobulua da re otọ nin ibhokhan Izrẹl rẹ ha dẹ ele kiere. (Nu 3:45, 46; 18:15, 16) Sẹyẹ, ahamiẹn ghe ọria bha gbega ẹmena nọnsọle, nin ọne ẹmena da gbe ọria a, ọ rẹ khẹke nan gbe ọne ọria nọn nyan ọne ẹmena a, ọkpakinọn, ọne ọria dẹ sabọ zẹ emhin nọn hi ki rẹ khin nan yọle nin ọle zẹ, nin ọle rẹ dẹ iẹnlẹn nọnsọle kiere. (Ex 21:29, 30) Bhi obọ nọnkẹle, ọria ha taan ẹlo a gbe ibo ọle a, ọle ida sabọ dẹ iẹnlẹn nọnsọle kiere. A dẹ yẹ gbe ọle a. (Nu 35:31) Baibo wo manman tẹmhọn izọese nin Jesu re iẹnlẹn nọnsọle lu, nin ọle rẹ fan mhan fia bhi obọ olukhọ bi uu. Iẹnlẹn nọnsọle hi osa nin ọle hale nin ọle rẹ dẹ mhan kiere.​—Ps 49:7, 8; Mt 20:28; Ẹfẹ 1:7.

• Dikapolis.

  Ikpọta Grik eva a ku kugbe rẹ ta ọne ọta nan. Ene ikpọta hi, “dika” bi “polis.” Dika mundia nin “igbe,” polis mundia nin “agbaẹbho.” Agbaẹbho igbe ọsi ibhokhan Gris khọnan. Dikapolis a yẹ tie obọ ọsi isti bhi Okpẹdẹ Ọsi Galili bi Ẹdẹ Jọdan, ranmhude, obọnin ene bun nẹ bhi ene agbaẹbho igbe ye. Ẹbho ne ribhi ene agbaẹbho nan manman wo lu emhin rẹkhan uwedẹ nin ibhokhan Gris rẹ lu emhin. Ele yẹ wo manman do ẹki. Baibo rẹman ghe Jesu na bhi otọ Dikapolis gbera, ọkpakinọn, ọ bha yọle ghe Jesu rẹnẹ sẹbhi ọsoso bhi ene agbaẹbho.​—Mt 4:25; Mk 5:20.

• Dinariọs.

  Igho isiliva nin ibhokhan Rom noo khọnan. Amanzẹ ọsi Siza, ọle ribhi obọ ọkpa bhi ọne igho nan. Ọne igho nan a ha ọria le bhi iwẹnna ukpẹdẹ ọkpa. Ọle yẹ hi igho uhọnmhọn nin ibhokhan Ju zẹ ji ugbẹloghe ọsi Rom.​—Mt 22:17; Lu 20:24.

• Drakma.

  Bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn, igho isiliva nin ibhokhan Grik ha noo bhi ẹghe ẹdẹlẹ, ọle hi drakma.​—Mt 17:24.

E

• Ebale Emuan Ọsi Ebeanlẹn Mhan.

  Ibrẹd nọn ihuẹ, bi anyọn nọn gian nan bha re emhin gua, ọle ọne ebale nan khin. Egbe bi aranlẹn nọnsi Jesu ọne ebale nan mundia nan. Ayere ọsi uyumhin ọsi Jesu, ọle a da le ọne ebale nan. Ranmhude Baibo yọle nin Kristiẹn ha lu ọne iluemhin nan, ọle zẹle nan da tiọle “Ayere.”​—1Kọ 11:20, 23-26.

• Ebe bha khia.

  Ọ sabọ rẹ mundia nin, nin ọria rẹ gbitọan, la nin ọria rẹ ha nyẹn iẹnlẹn esankan. Bhi ẹkẹ Ebenọnkhiale, emhin nin Uhi Ọsi Mozis yọle ghe ọ bha khẹke, la ọ bha khia, ọle a kẹ re ọle talọ je. (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Iw 10:14; Ẹfẹ 5:5)​—Fẹ KPE KHIA ghe.

• Ebe nan khili.

  Ebe nọn tantan nan re eran papairọs, la ọhian elanmhẹn rẹ lu, ọle khọnan. Ukpokpo a khii ọle ọi. Ebe nan khili a gbẹn ọta nọnsi Osẹnobulua ọi bhi ẹghe nan rẹ ha gbẹn Baibo, ranmhude, ọle hi ebe nan ha miẹn bhi ọne ẹghe nin.​—Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Ebenọnkhiale.

  Ebe nan gbẹn Ọta nọn khiale nọnsi Osẹnobulua ọi, ọle a tiọle Ebenọnkhiale. Matiu rẹ sẹbhi Arẹman ọkpa a da noo ọne ukpọta nan.​—Lu 24:27; 2Ti 3:16.

• Ebi a rẹ tuẹ emhin nọn vin-ohin.

  Ọne emhin nan diabe obhi sọbi khere nan rẹ gua eranlẹn. Igolu, isiliva, la oze a rẹ lu ọne emhin nan. Emhin kẹkẹ a re ọle lu bhi ibọkpọ ọsi oga bi bhi uwa oga. A re ọle tuẹ emhin nọn vin-ohin an, a re ọle gua eranlẹn sibhi ukho-izọese re, a yẹ re ọle bi ẹmọn. Ọne emhin nan a yẹ tiọle ebi a rẹ gua eranlẹn.​—Ex 37:23; 2Ch 26:19; Hib 9:4.

• Eje Khiale.

  Bhi ibọkpọ ọsi oga bi uwa oga nọn ha ribhi Jerusalẹm, ọne ugha nan a ka sẹ. Ọne ugha nan kpọnọ gbera ugha nọnkẹle natiọle Eje Khia Nẹ. Emhin ne ha ribhi ọne ugha nan bhi ibọkpọ ọsi oga hi, emhin nan mun orukpa ọi, ukhuo-izọese nan da tuẹ emhin nọn vin-ohin, itebu nan da re ibrẹd wa, bi emhin ebhebhe nan re igolu lu. Emhin ne ha ribhi Eje Khiale bhi uwa oga nọn ribhi Jerusalẹm hi, ukhuo-izọese nan re igolu lu, itebu igbe nan da re ibrẹd wa, bi emhin igbe nan mun orukpa ọi. Igolu a rẹ lu ele.​—Ex 26:33; Hib 9:2.

• Eje Khia Nẹ.

  Ọne ugha nan hi ugha nọn kike bhi ibọkpọ ọsi oga bi uwa oga nin Solomọn bọn. Ẹkẹ ọle ẹkpẹti ọsi akovẹn ha ye. Beji Uhi ọsi Mozis tale, ojohẹn ọkpa a re otọ nan rẹ ha nabhi Eje Khia Nẹ. Osukpa bhi ukpe (Ukpẹdẹ Izọese) ọle rẹ nabhọ.​—Ex 26:33; Le 16:2, 17; 1Ki 6:16; Hib 9:3.

• Ekhẹn Stọik.

  Usun ọsi ibhokhan Grik ne rẹọbhọ ghe, nin ọria rẹ ha ghọnghọn bhi iẹnlẹn, ọkhẹke nin ọle noo ẹwanlẹn nọnsọle rẹ ha nyẹnlẹn beji ọle miẹn agbọn le. Rẹji ele, ọria nọn wanlan, ọle hi ọria nọn iria ẹmhọn ọbalọ la ọlẹnlẹnbhegbe.​—Iw 17:18.

• Ekpokpo nọn khua.

  Ukpọta Grik nan zedu ọle diọbhi “ekpokpo,” mundia nin oya la obalọ nin ọria miẹn bhi egbe, ranmhude idia nọn kaka nin ọle ye. Jesu da tẹmhọn ekpokpo nọn khua nan bha sẹ ka miẹn egbọle khẹ. Ene nyẹnlẹn bhi Jerusalẹm dẹ miẹn ọne ekpokpo nan bhi egbe. Ẹbho rebhe ne ribhi ọne otọ nan dẹ yẹ miẹn ọne ekpokpo nan bhi egbe bhi ẹghe nin Jesu ha rẹ re uyi vae. (Mt 24:21, 29-31) Pọl da yọle ghe ibhuohiẹn nọn gbale ọne ekpokpo nan da ha khin rẹji “ẹbho ne bha lẹn Osẹnobulua bi ẹbho ne bha re obọ rẹkhan ọne ọta esili rẹji Jesu nin Ebeanlẹn mhan.” Uhọnmhọnlẹn 19 bhi ebe ọsi Arẹman rẹman ghe Jesu hi ọnọn ha sun eyokulo ne ribhi okhun rẹ dọ khọn ‘ọne elanmhẹn ẹwẹ, ene ijie ne ribhi ọne otọ nan, bi eyokulo nesele.’ (2Tẹ 1:6-8; Arẹ 19:11-21) “Usun ẹbho ne bunbun” dẹ miuhọnmhọn bhi ọne ekpokpo nọn khua. (Arẹ 7:9, 14)​—Fẹ AMAGẸDON ghe.

• Emekọnọn ọhẹnhẹn.

  Ebale ọhẹnhẹn nin ikperan nan kọle mọn dagbare. Ọ sabọ yẹ ha yi emhin ọhẹnhẹn nọn dagbare bhi emhin nan lu. Jehova yọle nin ibhokhan Izrẹl ne emhin ọhẹnhẹn nọnsele nanlẹn. Ọne emhin ọhẹnhẹn nan sabọ rẹ ha yi ọmọndiọn nọnsele, emhin-uri nọnsele, la emhin ugbo nin ele kọle. Bhi ẹghe Iluemhin Ọsi Ibrẹd Nọn Ihuẹ bi Iluemhin Ọsi Pẹntikọst, ibhokhan Izrẹl ki re emekọnọn ọhẹnhẹn nọnsele rẹ lu ẹsele nin Osẹnobulua. A yẹ noo ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọn Kristi bi enanzẹle.​—1Kọ 15:23; Nu 15:21; Pr 3:9; Arẹ 14:4.

• Emhin nọn vin-ohin.

  Unan ọdan (gọm) kẹkẹ ne vin-ohin, ọle a ku kugbe rẹ lu ọne emhin nọn vin-ohin nan. A ha tuẹ ele kugbe, ọ ki wo ha vin-ohin. Emhin enẹn kpataki a ku kugbe rẹ lu emhin nọn vin-ohin nan ha noo bhi uwa oga. Ọsewewiẹ bi ọsasọn, ọle a rẹ tuẹ ọne emhin nan bhi ukhuo-izọese nan da tuẹ emhin nọn vin-ohin, nọn ribhi Eje Khiale. Bhi Ukpẹde Izọese, a ki tuẹ ọle a bhi ugha natiọle Eje Khia Nẹ. A yẹ re erọnmhọn nin eguọmhandia nesi Osẹnobulua nan ji ọle rẹ khọkhọ emhin nọn vin-ohin. Osẹnobulua bha yọle nin Kristiẹn ha noo emhin nọn vin-ohin bhi oga.​—Ex 30:34, 35; Le 16:13; Arẹ 5:8.

• Emhin ọhan-ilo; Emhin ọnyunuan.

  Emhin nọn iyi ọsi obọ khọnkhan; emhin nọn gbera ahu ọsi eria.​—Mt 11:20; Iw 4:22; Hib 2:4.

• Emianmhẹn egbekẹn.

  Emianmhẹn nọn kakale ọne emianmhẹn nan khin. Ọ ha mun ọria, ọ ki le ọne ọria egbe a. Emianmhẹn egbekẹn nan lẹn ẹlẹnan dikẹ bhi ọne a ha miẹn bhi ẹghe ẹdẹlẹ. Ebenọnkhiale rẹman ghe ọne emianmhẹn nan yẹ ha nabhi ukpọn bi uwa.​—Le 14:54, 55; Lu 5:12.

• Ene man uhi.

  Ẹbho ne ha gbẹn ẹmhọn nọn ribhi Ebenọnkhiale diọbhi ebe ọbhebhe. Sokpan, ẹghe nin Jesu rẹ ha ribhi ọne otọ nan, a da ha tie usun ikpea eso ne manman lẹn uhi ọne elin nan. Ene ikpea nan deba ẹbho ne wo ha ne Jesu suan.​—Ezr 7:6, ftn.; Mk 12:38, 39; 14:1.

• Ene Rẹkhan Hẹrọd.

  Usun ẹbho ne re obọ ba ugbẹloghe ọsi Hẹrọd ene ẹbho nan khin. Asabọmiẹn ghe ibhokhan Sadusi eso ribhi ọne usun nan. Ọne usun nan deba ibhokhan Farisi ha ne Jesu suan.​—Mk 3:6.

• Ene Rẹkpa Ene Ewanlẹn.

  Ele a yẹ tiọle “ene zẹ sikẹ ene ewanlẹn.” Ukpọta Grik natiọle dayakonọs, ọle a da zedu ọne ota nan. Ebi ọ mundia nan hi “ọguọmhandia.” Ẹbho ne rẹkpa ene ewanlẹn bhi agbotu, ele a tẹmhọnlẹn. Ọkuẹsẹ a re ọria ọbhi ọne ihe nan, ọle dẹ ha lu emhin nin Baibo yọle ọkhẹke nin ọle ha lu.​—1Ti 3:8-10, 12.

• Ene Tie Ahiẹnhiẹn.

  Eria ne fẹ ahiẹnhiẹn, ovuẹn, bi uki ghe, nin ele rẹ tare ebe ha sunu bhi ẹghe odalo.​—Mt 2:1.

• Eshia.

  Odotọ ugbẹloghe ọsi Rom, ọle agbaẹbho ọsi Eshia nan tẹmhọnlẹn bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn ha ye. Obọ ọsi wẹst bhi agbaẹbho ọsi Tọki deba eji otọ Eshia nale bhi ẹghe ẹdẹlẹ. Agbaẹbho eso ne ribhi egbẹdẹ, bọsi Semọs bi Patmọs yẹ deba eji otọ Eshia nale. Agbaẹbho ọsi Ẹfẹsọs gọvanọ nọn gbẹloghe otọ Eshia dia i.​—Iw 20:16; Arẹ 1:4.

• Esu.

  Ukpọta nan da zedu ọne ukpọta nan mundia nin “ọria nọn ne ọria suan.” Ọle a yẹ tiọle Ojuu. Oghian Osẹnobulua ọle khin.​—Job 1:6; Mt 4:10; Arẹ 12:9.

• Etuegbe.

  Ọne ukpọta nan mundia nin “ukọ,” la “ọria nan je ọle uhọnmhọn.” A noo ọle rẹ tẹmhọn Jesu bi eria ọbhebhe nan je ọle uhọnmhọn. Etuegbe igbeva nin Jesu zẹle a kẹ re ọne ukpọta nan talọ je.​—Mk 3:14; Iw 14:14.

Ẹ

• Ẹbọ; Igẹbọ.

  Amanzẹ nin ọria ga, ọle a tiọle ẹbọ. Ọne amanzẹ nan sabọ ha yi amanzẹ ọsi emhin nin ọria daghe, la emhin nin ọria ria bhi ọkhọle. Ọria ha noo amanzẹ bhi oga, la ọle hoẹmhọn ọne amanzẹ yẹ ha mun ekpẹn nanlẹn, igẹbọ nọn.​—Ps 115:4; Iw 17:16; 1Kọ 10:14.

• Ẹghe Ọkike.

  Baibo re ene ikpọta nan bi ikpọta bii “ẹghe ọkike agbọn” rẹ tẹmhọn uriẹghe nin emhin kẹkẹ ne sunu bhi ọne agbọn nan ha rẹ manman ha nyọn. (Eze 38:16; Da 10:14; Iw 2:17) Ọne uriẹghe nan sabọ rẹ ha yi ikpe eso la ikpe ne bunbun. Ebi a tẹmhọnlẹn bhi ọta akhasẹ, ọle ha rẹman ebi ọ ha tan sẹ yẹ. Baibo kẹ wo noo ene ikpọta nan rẹ tẹmhọn ẹghe nin mhan da nyẹnlẹn nan nian, bhi ọne ẹghe nin Jesu rẹ ha gbẹloghe bhi okhun.​—2Ti 3:1; Jem 5:3; 2Pi 3:3.

• Ẹghe ọkpẹnlẹn ọsi ọne agbọn nan.

  Ẹghe ọkike ọsi ọne agbọn Esu nan, ọle a tẹmhọnlẹn. Ọne uriẹghe nan Baibo yẹ tiọle ẹghe nin Jesu ha rẹ vae. Bhi ọne ẹghe nan, Jesu dẹ taman ene ẹhi nin ele “ne eria ne imhẹn sibhi ẹwẹ eria ne mhẹn re” dọ fuẹn ele a. (Mt 13:40-42, 49) Edibo nesi Jesu wo ha guanọ nin ele lẹn ọne ẹghe “ọkpẹnlẹn” ọsi ọne agbọn Esu nan. (Mt 24:3) Ọkuẹsẹ Jesu kpanọ ha khian okhun, ọle da taman edibo nesọle ghe, ọle dẹ ne ele dia rẹ dọ sẹbhi ọkpẹnlẹn ọsi ọne agbọn nan.​—Mt 28:20.

• Ẹhi.

  Ukpọta Hibru natiọle malak bi ukpọta Grik natiọle agẹlọs ọle a da zedu ọne ọta nan. “Ọria nan je ọle uhọnmhọn,” ọle ene ikpọta nan veva mundia nan. Sokpan, ahamiẹn ghe ẹlinmhin nan je ọle uhọnmhọn a re ọle talọ je, a ki tiọle “ẹhi.” (Ge 16:7; 32:3; Jem 2:25; Arẹ 22:8) Ẹlinmhin ẹhi khin. Ele manman mhọn ahu. Ele Osẹnobulua ka man, ọkuẹsẹ ọle man eria. Ele a yẹ tiọle ‘usun ẹhi ne khiale,’ ‘imọn nesi Osẹnobulua,’ bi ‘ahiẹnhiẹn ne bhala ọsewewiẹ.’ (De 33:2; Job 1:6; 38:7) Osẹnobulua man ele ọkpa-ọkpa. Ọle bha re ọne ahu nin ele rẹ sabọ ha biẹ. Ẹhi nin Osẹnobulua man bun gbera ẹbo iyisẹn (100,000,000). (Da 7:10) Baibo rẹman ghe, ọdeọde bhi ene ẹhi mhọn elin, sẹyẹ ele mhọn uwedẹ kẹkẹ nin ele rẹ lu emhin. Ele manman mhọn idegbere. Ele ika nan ha ga ele. Eso bhọ bha ka ta elin nọnsele dagbare. (Ge 32:29; Lu 1:26; Arẹ 22:8, 9) Ihe kẹkẹ ene ẹhi ye. Iriọ ele yẹ rẹ mhọn ẹsọn kẹkẹ nin ele miẹn. Eso ga bhi odalo ojukhuo nọnsi Osẹnobulua, eso yo uhọnmhọn nin Osẹnobulua, eso rẹkpa eguọmhandia nesi Osẹnobulua. Osẹnobulua yẹ noo ele rẹ re oya nin ẹria ebe. Ọle yẹ noo ele bhi iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua. (2Ki 19:35; Ps 34:7; Mt 4:11; Lu 1:30, 31; Arẹ 5:11; 14:6) Ele dẹ deba Jesu khọn okhọn Amagẹdọn bhi ẹghe odalo.​—Arẹ 19:14, 15.

• Ẹkpa anyọn.

  Ohian elanmhẹn a rẹ lu ọne ẹkpa nan. Ọ sabọ rẹ ha yi ohian ọsi ẹbhe, la ọsi oghogho. Anyọn a sa bhi ẹkẹ ọle. Anyọn ha munhẹn ha wowo, ẹkpa nan sa ọle ọi ki huẹre. Ọnan zẹle ẹkpa anyọn ọsọgbọn ọle a sa anyọn ọsọgbọn ọi, nin ọne ẹkpa hẹi dọ vẹa. Ahamiẹn ghe ẹkpa ewẹyi a sa ọne anyọn ọi, ọne ẹkpa ki vẹnẹ a.​—Jos 9:4; Mt 9:17.

• Ẹkpẹti Akovẹn.

  Eran akeshia a rẹ kanọ ọne ẹkpẹti nan, a da re igolu rẹ ra ọle. Ẹghe nan rẹ lu ọle, Eje Khia Nẹ bhi ibọkpọ ọsi oga a mun ọlẹn ọi. Akizẹbue, a da mun ọlẹn ọbhi Eje Khia Nẹ bhi uwa oga nin Solomọn bọn. Igolu a rẹ lu ebi a rẹ gue ọle. Amanzẹ eva ọsi ẹhi natiọle chẹrob da ha ribhi uke ugue ọsi ọne ẹkpẹti. Apapa udo eva nan gbẹn ene Uhi Igbe ọi, ele emhin kpataki ne ha ribhi ẹkẹ ọne ẹkpẹti.​—De 31:26; 1Ki 6:19; Hib 9:4.

• Ẹlinmhin.

  Bhi eje bunbun bhi ọne Baibo nan, ukpọta Hibru natiọle ruak bi ukpọta Grik natiọle niuman, ọle a zedu ọle diọbhi “ẹlinmhin.” Ene ikpọta nan mhọn emhin kẹkẹ ne mundia nan. Emhin nan lẹn ghe ọ ribhọ aremiẹn a isabọ daghe ọle, ọle a re ọle talọ je. Emhin nan re ene ikpọta nan talọ je hi: (1) ahoho, (2) ohiẹnhiẹn nọn ribhi egbe ọsi eria bi elanmhẹn, (3) emhin nọn dia ọkhọle ọsi oria, nọn zẹ nin ọne ọria da ta emhin nin ọle ta, la lu emhin bhi uwedẹ nin ọle rẹ lu emhin, (4) ẹmhọn nọn na obọ ẹlinmhin vae, (5) Osẹnobulua, ẹhi, la ẹlinmhin-ebe, (6) ẹlinmhin nọn khiale nọnsi Osẹnobulua.​—Ex 35:21; Ps 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13.

• Ẹlinmhin-ebe.

  Ẹlinmhin-ebe mhọn ahu nẹ eria. Mhan isabọ daghe ele. Osẹnobulua bha man ele nin ele ha yi ẹlinmhin-ebe, eso bhi ẹhi nin ọle manlẹn ele khin. Ele Genesis 6:2 tiọle “imọn nesi Osẹnobulua ọsi ẹmhọanta.” Jud 6 da tiele “ẹhi.” Ele tobele re egbe ele rẹ kiẹn eghian Osẹnobulua. Bhi ẹghe ọsi Noa, ele da mhọn akan-ehọ da Osẹnobulua, yẹ deba Esu sọtẹ da ọle.​—De 32:17; Lu 8:30; Iw 16:16; Jem 2:19.

• Ẹlinmhin Nọn Khiale.

  Ahu nin Osẹnobulua rẹ mun iho nọnsọle sẹ, ọle hi ẹlinmhin nọn khiale. Ranmhude Jehova nin Osẹ nọn khia nẹ nyan ọne ahu nan, ọle zẹle nan da tiọle ẹlinmhin nọn khiale. Rẹ deba ọnin, ọne ahu Osẹnobulua rẹ lu emhin ne gbale rebhe.​—Lu 1:35; Iw 1:8.

F

• Fatọm.

  Omhaan nan rẹ mhaan ebi omin, la ẹdẹ dinmhin sẹ yẹ, ọle a tiọle fatọm. Fatọm ọkpa tan sẹbhi ifiti 6.​—Iw 27:28.

• Fero.

  Elin ovan ọsi ojie ọsi Ijipt, ọle hi Fero. Fero ne bunbun a tẹmhọnlẹn bhi Baibo, ọkpakinọn, mhan bha lẹn elin ọsi ele rebhe. Isẹn ọkpa a ta elin ele man mhan. Ele hi Shishak, So, Tiheka, Nẹko, bi Hofra. Baibo bha taman mhan elin ọsi Fero nọn ha gbẹloghe bhi ẹghe ọsi Ebraham, Mozis, bi Josẹf.​—Ex 15:4; Rm 9:17.

• Fidenọ.

  Ebi ọne ukpọta nan mundia nan bhi Baibo, ọle hi, nin ọria rẹ kiọya ọbhi emhin ebe nin ọle lu, yẹ fidenọ bhi uwedẹ nọn imhẹn nin ọle ka rẹ ha lu emhin. Ọria nọn gene fidenọ ki ha lu ebe mhẹn, ọle ida yẹ ha lu emhin nin ọle ka rẹ ha lu khẹ.​—Mt 3:8; Iw 3:19; 2Pi 3:9.

• Frankisẹns.

  Ọdan (gọm) nan miẹn bhi eran eso natiọle Boswẹlia khọnan. Ọne ọdan nan manman vin-ohin sade a tuẹ ọle a. Ọne ọdan nan deba emhin nọn vin-ohin nan tuẹ a bhi uwa oga. Ahamiẹn a lu izọese ọsi ebale, a ki ne frankisẹns ba ọle. A yẹ ne frankisẹns ba ibrẹd nan ne wa bhi Eje Khiale bhi uwa oga.​—Ex 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11.

G

• Gẹhẹna.

  Iyala ọsi Hinọm, ọle ọne elin nan mundia nan. Obọ ọsi adesẹ saot bi wẹst bhi agbaẹbho ọsi Jerusalẹm, ọle ọne iyala ha ye bhi ẹghe ẹdẹlẹ. (Jer 7:31) Baibo ka tale ghe a dẹ ha muno olinmhin ku ọbhi enin. (Jer 7:32; 19:6) A bha miẹn emhin nọn rẹman ghe ẹbho bi elanmhẹn ne sẹyẹ nyẹnlẹn a munọ ku ọbhi Gẹhẹna, ne ha to. Bhiriọ, Gẹhẹna bha mundia nin agbọn-eranlẹn nin ẹbho ne imhẹn ha da loya bhi ighegheghe. Ugbẹkhuelo ọsi ighegheghe, ọle Jesu bi edibo nesọle noo Gẹhẹna rẹ khọkhọ. Ọnan hi ebi Baibo yẹ tiọle “uu nin ọzeva.”​—Arẹ 20:14; Mt 5:22; 10:28.

• Grik.

  Urolo nin ibhokhan Gris zẹ. A yẹ re ọle tẹmhọn ọria nọn na bhi Gris vae. Bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn, a yẹ re ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọn ẹbho rebhe ne iyi ibhokhan Ju, bi ẹbho ne zẹ ọne urolo, la ne lu emhin beji ibhokhan Gris rẹ lu emhin.​—Joe 3:6; Jn 12:20.

H

• Hedis.

  Ukpọta Grik ọne ukpọta nan khin. Emhin ọkpa ọle bi ukpọta natiọle “Shio” bhi urolo Hibru mundia nan. Ọ mundia nin idia ọsi ene yu. Ọle a zedu ọle diọbhi “Idin” nan re “I” nọn khua rẹ gbẹn.​—Fẹ IDIN ghe.

• Hẹmis.

  Ẹbọ nin ibhokhan Gris ga. Ọle hi ọmọn ọsi ẹbọ natiọle Zus. Ranmhude uwedẹ nin Pọl rẹ ha talọ, ẹbho ne ribhi agbaẹbho ọsi Listra da ha riale ghe Pọl hi ẹbọ natiọle Hẹmis. Ele rẹọbhọ ghe ọne ẹbọ hi ukọ ọsi ene ẹbọ, sẹyẹ, ọ manman guẹ rẹ talọ.​—Iw 14:12.

• Hẹrọd.

  Elin ọsi ulin-uwa nọn ha gbẹloghe ibhokhan Ju. Ojie ọsi Rom, ọle ne ele ọbhi ihe. Hẹrọd Nọn Khua hi ọnọn kie bọn uwa oga nọn ribhi Jerusalẹm. Ọle hi ọnọn je nan gbono ibhokhan an, ranmhude ọle guanọ nin ọle gbe Jesu a. (Mt 2:16; Lu 1:5) Imọn nesi Hẹrọd Nọn Khua, ọle Hẹrọd Akeleyọs bi Hẹrọd Antipas khin. Obọ kẹkẹ bhi Ejele ọsi aba ele, ọle a gha nin ele nin ele ha gbẹloghe. (Mt 2:22) Antipas hi ojie nọn ha gbẹloghe bhi ẹghe nin Jesu rẹ mun iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua hẹn rẹ dọ sẹbhi ẹghe nin emhin nan tẹmhọnlẹn bhi uhọnmhọnlẹn 12 bhi ebe ọsi Iwẹnna rẹ sunu. (Mk 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Iw 4:27; 13:1) Ọne ẹghe nin ki gbera, Baibo da tẹmhọn Hẹrọd Agripa Nin Ọhẹnhẹn. Eyẹ ọsi Hẹrọd Nọn Khua ọle khin. Ugbẹloghe nọnsọle bha bue. Ẹhi nọnsi Osẹnobulua, ọle gbe ọle a. (Iw 12:1-6, 18-23) Ọle ki yu, ọmọn nọnsọle natiọle Hẹrọd Agripa Nin Ọzeva da munhẹn ha gbẹloghe. Ọle hi ọnọn ha gbẹloghe rẹ sẹbhi ẹghe nin ibhokhan Ju rẹ sọtẹ bhi ọbo ugbẹloghe ọsi Rom.​—Iw 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hibru.

  Ebraham hi ọria ọhẹnhẹn nan tiọle ọbhokhan Hibru bhi Baibo. Ọne elin nan da rẹman ghe ọle dikẹ bhi ibhokhan Amọrait. Akizẹbue, a da re ọne ukpọta ha tẹmhọn ẹbho rebhe ne na bhi ulin-uwa ọsi Ebraham vae rẹ na obọ Jekọp nin eyẹ nọnsọle. Hibru a yẹ tie urolo nin ele ha zẹ. Bhi ẹghe nin Jesu rẹ ha ribhi ọne otọ nan, ikpọta Aramaik ne bunbun deba Hibru nin ẹbho ha zẹ. Hibru hi urolo nin Jesu bi edibo nesọle ha zẹ.​—Ge 14:13; Ex 5:3; Iw 26:14.

• Hisọp.

  Ebe khọnan nan rẹ ha fianmhẹn amẹn la aranlẹn ọria bhi egbe sade a kpe ọle khia. Hisọp nan tẹmhọnlẹn bhi Baibo sabọ ha yi unan ebe bi ilunmhun kẹkẹ. Ọne a tẹmhọnlẹn bhi Jọni 19:29, sabọ rẹ ha yi ọnọn manman tan. Ọnin zẹle nan da sabọ noo eran ọlẹn rẹ mun ihiọn nan ruarua bhi anyọn Jesu bhi unun.​—Hib 9:19.

I

• Ibhokhan Ẹpikurọs.

  Ẹbho ne rẹkhan okpea ọkpa nin obhokhan Grik natiọle Ẹpikurọs. Ọman-emhin Ẹpikurọs ha khin (341-270 B.C.E.). Ebi ele ha man ẹbho le hi, nan rẹ ha sọnyẹnmhẹn, ọle hi ebe lu uhọnmhọn-emhin nẹ bhi iẹnlẹn.​—Iw 17:18.

• Ibhokhan Farisi.

  Otu oga nan manman lẹn bhi ore nin ọhẹnhẹn. Ọ iyi ulin-uwa ọsi ene ohẹn ele na vae, ọrẹyiriọ, ele wo manman mun oga ọsi ibhokhan Ju gba bhi uhọnmhọn. Iriọ ele yẹ rẹ guanọ nin ẹbho ha rẹ obọ rẹkhan akerebhotọ ọsi agbaẹbho nọnsele. (Mt 23:23) Ele izẹwẹ ka nin uwedẹ nin ibhokhan Grik rẹ lu emhin rẹso ele. Ele manman mhọn ahu bhi egbe ọsi ẹbho ranmhude ele manman lẹn Uhi ọsi Mozis bi uwedẹ nọn khẹke nin ibhokhan Ju rẹ ha lu emhin. (Mt 23:2-6) Eso bhi ẹwẹ ele deba ene bhuohiẹn bhi ikotu nọn khua natiọle Sanhẹdrin. Ẹghe rebhe ibhokhan Farisi rẹ ha ne Jesu suan ba ẹmhọn iluemhin ọsi Sabati, akerebhotọ nọnsele, bi uwedẹ nin ọle rẹ deba eria olukhọ bi ene koko igho uhọnmhọn muobọ. Akizẹbue, eso bhi ẹwẹ ele da kiẹn Kristiẹn. Ọkpa bhi ẹwẹ ele hi Sọl nin obhi agbaẹbho ọsi Tasọs.​—Mt 9:11; 12:14; Mk 7:5; Lu 6:2; Iw 26:5.

• Ibhokhan Midia.

  Ulin-uwa ọsi Medai nin ọmọn nọnsi Jefẹt, ọle ene ẹbho nan na vae. Uke oke bhi agbaẹbho ọsi Iran, ọle ele da nyẹnlẹn. Eji ele da nyẹnlẹn a tiọle agbaẹbho ọsi Midia. Ẹbho ne na bhi agbaẹbho ọsi Midia vae deba ẹbho ne ha ribhi Jerusalẹm bhi ẹghe nan rẹ ha lu iluemhin ọsi Pẹntikọst bhi ukpe 33 C.E.​—Iw 2:9.

• Ibhokhan Sadusi.

  Ene mun ọkalo bhi oga ọsi ibhokhan Ju khenan. Ohẹn eso bi ẹbho ne manman hẹn usi, ele ha ribhi ọne usun. Ele wo ha mhọn obọ bhi emhin rebhe ne ha sunu bhi uwa oga. Ele bha rẹọbhi emhin ne bunbun nin ibhokhan Farisi rẹọ i. Ele bha rẹọbhọ ghe ariọkpanọ bhi uu ribhọ. Ele bha yẹ rẹọbhọ ghe a miẹn ẹhi. Ele wo ha ne Jesu suan.​—Mt 16:1; Iw 23:8.

• Ibrẹd nan rẹ zọese.

  Ibrẹd igbeva nan mun wa bhi uke itebu nọn ribhi Eje Khia Nẹ bhi uwa oga. Obọ eva a mhanmhan ene ibrẹd ọi. Ọne ibrẹd nan a yẹ tiọle “ibrẹd nan rẹ wa.” Ukpẹdẹ Sabati a rẹ ne ọsọgbọn ọbhọ. Ene ohẹn ki le ọne a ne kie.​—2Ch 2:4; Ex 25:30; Le 24:5-9; Mt 12:4; Hib 9:2.

• Ibrẹd nọn ihuẹ.

  Ibrẹd nan bha re yisti ọi khọnan.​—De 16:3; Mk 14:12; 1Kọ 5:8.

• Idin.

  A ha re “i” nin khere rẹ gbẹn ọne ukpọta nan, idin nan da re ọria tọ a tẹmhọnlẹn. Ọkpakinọn, a ha re “I” nọn khua rẹ gbẹn ọlẹn, emhin ọ mundia nan. Ọ mundia nin idia ọsi ene yu. Ọnan hi ebi a tiọle “Shio” bhi urolo Hibru. Bhi urolo Grik, ọ da yi “Hedis.” Baibo rẹman ghe eria ne ribhi ọne idia nan bha lẹn emhin soso, sẹyẹ, ele isabọ lu emhin soso.​—Ge 47:30; Ec 9:10; Mt 27:61; Iw 2:31.

• Iẹnlẹn.

  Bhi ọne Baibo nan, ikpọta kẹkẹ bhi urolo Hibru bi Grik, ọle a zedu ọle diọbhi “iẹnlẹn.” Eva bhi ene ikpọta nan hi nẹfẹsh bi saiki. Ukpọta Hibru hi nẹfẹsh, saiki da yi ukpọta Grik. Ene ikpọta nan a yẹ tiọle “so” bhi urolo ebo. Ẹbho eso riale ghe emhin nọn ribhi ẹkẹ egbe ọsi ọria nọn, ghe, ọ isabọ yu. Ọkpakinọn, uwedẹ nan rẹ noo ene ikpọta nan bhi Baibo rẹman ghe emhin ea ene ikpọta mundia nan. (1) Ọria, (2) elanmhẹn, (3) iẹnlẹn ọsi ọria la ọsi elanmhẹn. (Ge 1:20; 2:7, yẹ fẹ ebi a gbẹn bhi otọle ghe; 1Pi 3:20) Ọnan zẹle ebi ene ikpọta mundia nan bhi idia kẹkẹ, ọle a noo bhi ọne Baibo nan. Bhi ọsi ijiẹmhin, a sabọ tiọle “iẹnlẹn,” “ọria,” “emhin nọn nyẹnlẹn,” la a bhọ sabọ noo ukpọta bọsi “imẹn,” la “imhan” rẹ zedu ọle. Bhi ijanlẹn eso bhi Ebenọnkhiale, a da zedu nẹfẹsh bi saiki diọbhi nin ọria rẹ re ‘egbe nọnsọle rẹbhe’ rẹ lu emhin. Ọnin hi, nin ọle rẹ re ọkhọle rebhe lu ọle. (De 6:5; Mt 22:37) A yẹ re nẹfẹsh bi saiki rẹ tẹmhọn emhin nọn ghọn ọria. A da yẹ re ọle tẹmhọn ọria nọn yu la ekuegbe ọsi ọria nọn yu.—Nu 6:6; Pr 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

• Iẹnlẹn okan.

  Ukpọta Grik natiọle asẹgia a da re ọne ukpọta nan. A re ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọn ilọnmhọn okan, ne sọnnọn Osẹnobulua. Eria ne lu ilọnmhọn ne sẹ inian ki wo ha lu emhin ebe nọn kaka. Ẹkhọle bhọ ilo ele beji ele rẹ lu ọle. Uwedẹ nin ele rẹ lu emhin bhọ rẹman ghe ele imun ekpẹn nin Osẹnobulua bi uhi nesọle. Ọ iyi emhin ebe nọn bha kaka a rẹ ọne ukpọta nan talọ je.​—Ga 5:19; 2Pi 2:7.

• Ifuẹkẹ nọn khua.

  Ukpọta Grik nan da zedu ọne ikpọta nan mundia nin, emhin nọn yẹẹ ọria, la emhin nọn ti ọria bhọ. A kẹ noo ọne ukpọta Grik nan rẹ tẹmhọn ẹsele nan lu nin ọria la, uwedẹ nan rẹ re ifuẹkẹ lu ẹsele nin ọria. A ha re ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọn ifuẹkẹ nọn khua nọnsi Osẹnobulua, ebi a re ọle ta hi, ẹseọhẹ nin Osẹnobulua re ọkhọle rebhe lu nin ọria. Ọle bha yọle nan ha ọle osa fikie. Bhiriọ, a re ọle rẹ tẹmhọn ebi Osẹnobulua rẹ manman mhọn oyẹẹ bi ifuẹkẹ da eria yẹ, ghe Osẹ nọn manman zẹ emhin bhi obọ ọle khin. Ukpọta Grik natiọle krẹstotis, ọle a da zedu “ifuẹkẹ nọn khua.” A dẹ yẹ sabọ zedu ọne ukpọta nan diọbhi ‘itohan, la ifuẹkẹ, bi ẹsele.’ Ọ iyi ọsi ghe ọne ọria lu emhin nọn zẹle nan da lu ọne ẹsele nanlẹn. Sokpan, ọne ọria nọn lu ọne ẹsele manman zẹ emhin bhi obọ.​—2Kọ 6:1; Ẹfẹ 1:7.

• Ikazi.

  Emhin nan fi ba bhi otọ, la nan bọn okhun nan rẹ mun uwa mhọnlẹn. Ikazi ne bunbun, ele ha ribhi uwa oga, bi uwa nekẹle nin Solomọn bọn. Bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn, a re ikazi rẹ lu arẹkhọkhọ ọsi ebe mun emhin mhọnlẹn (1Ti 3:15), bi ebe ha tọ sẹbhi ighegheghe (Arẹ 3:12).​—Jg 16:29; 1Ki 7:21.

• Ikhiakhiale.

  Emhin nọn gbale bhi ẹlo nọnsi Osẹnobulua, ọle Baibo tiọle ikhiakhiale. Ọne ukpọta nan a yẹ tiọle “emhin nọn gbale,” la “emhin nọn mhẹn.”​—Ge 15:6; De 6:25; Zep 2:3; Mt 6:33.

• Ikhiale.

  Ebi ọ mundia nan, ọle hi nin ọria rẹ khia sẹsẹsẹ. Jehova ọkpa hi ọria nọn khia fo sẹsẹsẹ. (Ex 28:36; 1Sa 2:2; Jn 17:11) A sabọ yẹ yọle ghe ọria khiale (Mk 6:20; Iw 3:21), eji ọria ye khiale (Mt 4:5; Iw 7:33; Hib 9:1), ẹsọn nin ọria miẹn khiale (Ex 36:4), la emhin khiale (Rm 7:12; 11:16; 2Ti 3:15). Ahamiẹn a re ene uwedẹ nan noo ikhiale, ebi a re ọle ta hi, nin ọne ọria, la emhin rẹ dikẹ. Ọ yẹ mundia nin, nin ọne ọria, la nin ọne emhin rẹ kiẹn ebi a rẹ lu iho nọnsi Osẹnobulua, la nan noo bhi oga nọnsọle. Bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn, a yẹ noo ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọn uwedẹ nọn khẹke nin ọria rẹ ha lu emhin.​—2Kọ 7:1; 1Pi 1:15, 16.

• Ikhuan.

  Emhin kẹkẹ a re ikhuan ọsi elanmhẹn rẹ lu. Bhi ọsi ijiẹmhin, a re ọle rẹ wọn amẹn, a sa abhii ọbhọ, a re ọle khue illo, yẹ re ọle fi akala. (1Sa 16:1, 13; 1Ki 1:39; Eze 9:2) A yẹ noo “ikhuan” bhi Baibo rẹ tẹmhọn ahu nin ọria mhọnlẹn, bi nan rẹ khọn miotọ.​—De 33:17; Mic 4:13; Lu 1:69.

• Ikhuan ne ribhi ukhuo-izọese.

  Emhin enẹn ne diabe ikhuan, nan man ọbhi obọ nẹnẹn bhi ukhuo-izọese eso.​—Le 8:15; 1Ki 2:28; Arẹ 9:13.

• Ikọtin.

  Udede ukpọn nan rẹ wa Eje Khia Nẹ sibhi Eje Khiale re bhi uwa oga. A da do amanzẹ ọsi ẹhi natiọle chẹrob ọbhi ọne ikọtin nan. Ọne ikọtin manman wo mhọn-ose.​—Ex 26:31; 2Ch 3:14; Mt 27:51; Hib 9:3.

• Ilirikọm.

  Adesẹ nọt bi wẹst bhi agbaẹbho ọsi Gris, ọle Ilirikọm ye. Odotọ ugbẹloghe ọsi Rom ọ ye. Pọl khian sẹbhi ọne agbaẹbho nan ẹghe nin ọle rẹ ha lu iwẹnna oga. Ọkpakinọn, Baibo bha taman mhan si ọle gene nabhi ẹkẹ ọne agbaẹbho dọ lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua, la si ughu ọsi ọne agbaẹbho ọle tẹmhọn Osẹnobulua sẹ.​—Rm 15:19.

• Illo Ogẹn.

  Illo nin ẹbho ha so rẹ gẹn Osẹnobulua. Ene ga Osẹnobulua wo ha khue emhin yẹ so illo bhi oga. A yẹ ha so illo rẹ gẹn Osẹnobulua nin Jehova bhi uwa oga nọn ribhi Jerusalẹm.​—Lu 20:42; Iw 13:33; Jem 5:13.

• Ilọnmhọn ikpẹbo.

  Ẹbho ne lu ilọnmhọn ikpẹbo rẹọbhọ ghe ọria ha yu, ẹlinmhin nọnsọle ki si ọle bhi egbe re ha nyẹnlẹn khian. Ele rẹọbhọ ghe ele dẹ sabọ tobele ne eria ne yu talọ, la ọbo dẹ sabọ rẹkpa ele ne ele talọ. Ukpọta Grik nan zedu ọle diọbhi “ilọnmhọn ikpẹbo” hi famakia. Ebi a re ọne ukpọta nan ta hi “nin ọria rẹ le ikhunmhun ne imhẹn.” Bhi ẹghe ẹdẹlẹ, ẹbho ne lu ilọnmhọn ikpẹbo le ikhunmhun ne imhẹn sade ele lu ilọnmhọn ikpẹbo. Ọnan zẹle nan da ki ha noo ọne ukpọta nin rẹ tẹmhọn ilọnmhọn ikpẹbo.​—Ga 5:20; Arẹ 21:8.

• Iluemhin Nan Da Nyẹnlẹn Bhi Ibọkpọ.

  Ọle a yẹ tiọle Iluemhin Ọsi Ibọkpọ, la Iluemhin Ọsi Emhin Nan Rọle. Ukpẹdẹ 15 rẹ sẹbhi 21 bhi uki ọsi Ẹtanim a rẹ ha lu ọne iluemhin nan. Ẹghe nan rẹ khuan emhin bhi ugbo, ọle ibhokhan Izrẹl rẹ ha lu ọne iluemhin nan ukpe-ukpe. Bhi ọne ẹghe nan, ele ki wo ha ghọnghọn, yẹ khuẹnmhẹn Jehova ranmhude nin ọle rẹ nan erọnmhọn ọbhi ebi ele kọle. Bhi ọne ẹghe nan, ẹbho ki ha nyẹnlẹn bhi ẹkẹ ibọkpọ, nin ele rẹ yere ẹghe nin ele rẹ sibhi otọ Ijipt re. Ọne iluemhin nan deba iluemhin ea nin Osẹnobulua yọle nin ibhokhan Izrẹl nin ikpea dọ ha lu bhi Jerusalẹm.​—Le 23:34; Ezr 3:4; Jn 7:2.

• Iluemhin Ọsi Ibrẹd Nọn Ihuẹ.

  Iluemhin ea kpataki ibhokhan Izrẹl lu ukpe-ukpe. Ọnan hi ọhẹnhẹn bhi ene iluemhin. A ha ki lu iluemhin ọsi Anagbera fo, ukpẹdẹ nọn rẹkhan ọlẹn nọn yi ukpẹdẹ nọnzi 15, bhi uki ọsi Naisan, ele ki mun ọne iluemhin hẹn. Ele ki lu ọle na bhi ikpẹdẹ ihinlọn. Ibrẹd nọn ihuẹ ọkpa ele le bhi ọne iluemhin nan, nin ele rẹ yere ẹghe nin ele rẹ sibhi otọ Ijipt re.​—Ex 23:15; Mk 14:1.

• Imaili.

  A re ọle rẹ tẹmhọn ebi emhin ree sẹ yẹ. Bhi Baibo ọhẹnhẹn nan gbẹn, osukpa ọkpa a noo ọne ukpọta nan tee bhi ebe ọsi Matiu rẹ sẹbhi Arẹman. Matiu 5:41 a da noo ọle. Asabọmiẹn imaili nin ibhokhan Rom noo, a tẹmhọn ọlẹn bhi enin. Ọne imaili nan tan sẹbhi ifiti 4,854. Bhi ijanlẹn ea nẹkẹle nan da noo imaili, ọ iyi imaili hi ukpọta nan noo tee. Omhaan natiọle stedia, ọle a lolo diọbhi imaili. Ene ijanlẹn ea nan hi, Luk 24:13, Jọni 6:19, bi Jọni 11:18.

• Imianmẹn.

  Ebi ọne ukpọta mundia nan hi “nan rẹ gbe emhin ruẹ.” Jesu yọle ghe ọkhẹke nin edibo nesọle mianmẹn. Baibo yẹ tẹmhọn unan imianmẹn ebhebhe, bọsi imianmẹn nin Jọni lu, bi nan rẹ gbe ọria ruẹ bhi ẹkẹ ẹlinmhin nọn khiale bi eranlẹn.​—Mt 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pi 3:21.

• Iriso.

  Unan akaka khọnan ne re usun khian. Ọ deba ebale nọn khiale nan yọle nin ibhokhan Izrẹl ha le. Iriso ha manman bunbun, e sabọ si ọkakale re, ranmhude ele ki wo le emhin rebhe nin ele miẹn an.​—Ex 10:14; Mt 3:4.

• Isẹ.

  Ebi ọ mundia nan hi “ji ọ ha yi iriọ,” la “iriọ ọ da dia.” Ukpọta Hibru natiọle aman, ọle a zedu ọle diọbhi isẹ. Ebi ọ mundia nan hi, emhin, la ọria nan ha sabọ gbaẹkẹ ọle. Ọria ha nan erọnmhọn, la ve ihẹn ọbhi emhin, ọle a da gbe isẹ. Bhi ebe ọsi Arẹman, a da tie Jesu Isẹ. Elin ovan a re ọle mun nanlẹn bhi enin. ​—De 27:26; 1Ch 16:36; Rm 1:25; Arẹ 3:14.

• Itan.

  Ọta ẹwanlẹn, la okha nọn bha tan gbe nan rẹ man emhin, ọle hi itan. Ọ sabọ diabe ẹmhọn nan ta sade a lu “agbido ane.” Itan nan noo bhi Baibo sabọ dinmhin. Ọ sabọ yẹ ha yi arẹkhọkhọ. Ẹmhọn nan rẹ fi itan ji ẹbho eso, ọle eso bhi ene itan nan khin.​—Ec 12:9; 2Pi 2:22.

• Ive.

  Ọria sabọ ve ive rẹ taman Osẹnobulua ghe ọle dẹ lu emhin nanlẹn, la zọese ji ọle, la rẹban emhin eso. Ọria sabọ yẹ ve ihẹn ọbhi ive nin ọle vele, nin ọle rẹ rẹman ghe ẹmhọanta ọle ta, la nin ọle rẹ rẹman ghe ọle dẹ gene lu ebi ọle ve. Eria, ele kẹ ve ihẹn ọbhi ive nin ele ve ji Osẹnobulua. Ọkpakinọn, ẹghe nin Osẹnobulua rẹ ha guanọ nin ọle manman rẹman ghe ive nin ọle ve nin Ebraham ida fidenọ, ọle da ve ihẹn ọbhọ.—Mt 5:33; Ge 14:22; Hib 6:16, 17.

• Iyaman.

  Emhin ne sunu, la emhin nan lu, nan rẹ lu arẹkhọkhọ ọsi emhin ne da sunu bhi ẹghe odalo, la bhi ọne ẹghe nan.​—Mt 24:3; Arẹ 1:1.

• Izọese.

  Emhin nin ọria rẹ lu ẹsele ji Osẹnobulua, nin ọle rẹ khuẹnmhẹn ọlẹn, la nin ọle rẹ rẹman ghe emhin ebe nin ọle lu ba ọle bhi egbe, la nin ọle rẹ kie deba Osẹnobulua ha mhọn ikolu nọn mhẹn. Rẹ na otọ ha de, ọle eria rẹ tobele ha re emhin kẹkẹ rẹ lu ẹsele ji Osẹnobulua. Elanmhẹn deba emhin nin ele rẹ ha ze. Ebẹl hi ọria ọhẹnhẹn nọn zọese ji Osẹnobulua. Akizẹbue, Osẹnobulua da yọle nin ibhokhan Izrẹl ha lu izọese kẹkẹ ji ọle. Sokpan, ẹghe nin Jesu ki rẹ re egbe nọn gbale nọnsọle rẹ lu izọese nin mhan fo, a bha yẹ ha re elanmhẹn rẹ zọese. Ọrẹyiriọ, Kristiẹn sẹyẹ lu izọese ji Osẹnobulua bhi uwedẹ ikẹ bhi oga nin ele ga ọle.​—Ge 4:4; Hib 13:15, 16; 1Jn 4:10.

• Izọese Nan Tuẹ A.

  Elanmhẹn nan tuẹ a sẹsẹsẹ, nan rẹ zọese ji Osẹnobulua. Ọne ọria nọn re ọne elanmhẹn rẹ zọese ida hian sibhi ọne elanmhẹn re. Ọne elanmhẹn sabọ rẹ ha yi ẹmena, ogho-ohuan, obhukhọ, idulu, la igbenekuku.​—Ex 29:18; Le 6:9; Mk 12:33; Hib 10:6.

• Izọese nan ze ọbhi olukhọ.

  Izọese nin ọria lu ọbhi olukhọ nin ọle dobọ lu ranmhude nọn bha rẹ gba nanlẹn. Elanmhẹn kẹkẹ bọsi idulu, la ẹmena, ọle a rẹ lu ọne izọese nan. Idia nin ọne ọria ye, bi ebi ọle mhọn emhin sẹ yẹ ha tare elanmhẹn nin ọle ha noo rẹ lu ọne izọese nan.​—Le 4:27, 29; Hib 10:8.

• Izrẹl.

  Elin nin Osẹnobulua mun hẹ Jekọp. Akizẹbue, a da ha tie ẹbho rebhe ne na bhi ulin-uwa ọsi Jekọp vae ọne elin nan. Ene ẹbho nan a yẹ ha tiọle “imọn nesi Izrẹl,” “azagba-uwa ọsi Izrẹl,” bi “ibhokhan Izrẹl.” Ẹghe nin agbaẹbho ọsi Izrẹl ki rẹ wa diọbhi obọ eva, a da ha tie ulin-uwa igbe ne ha ribhi obọ ọsi nọt Izrẹl. Akizẹbue, a da ha tie usun ọsi enanzẹle “Izrẹl nọnsi Osẹnobulua.”​—Ga 6:16; Ge 32:28; Iw 4:10; Rm 9:6.

J

• Jehova.

  Bhi ẹkẹ Ebenọnkhiale, bhi ebe Matiu rẹ sẹbhi ebe Arẹman, igba ihinlọn nyan ọgban nyan iyisẹn eva (237) a noo elin nọnsi “Jehova.” Ebezẹle nan da gbẹn elin nọnsi Osẹnobulua ọbhi eje khẹke ọle, ọle hi:

  1. 1. Elin nọnsi Osẹnobulua wo ha ribhi obọ Baibo nan re urolo Hibru gbẹn nin Jesu bi edibo nesọle noolo. Ikpebe enẹn ọsi Hibru nọn yi יהוה ọle a rẹ gbẹn ọne elin nan.

  2. 2. Ọne ikpebe enẹn nọn mundia nin elin nọnsi Osẹnobulua yẹ ha ribhi obọ Baibo nan re urolo Hibru gbẹn, nan zedu ọle diọbhi urolo Grik.

  3. 3. Ebe nọnsi Matiu rẹ sẹbhi Arẹman bhọ rẹman ghe Jesu wo ha noo ọne elin nan, yẹ taman ẹbho ẹmhọn ọne elin.—Jọni 17:6, 11, 12, 26.

  4. 4. Beji a miẹn ghe Matiu rẹ sẹbhi Arẹman deba Ebenọnkhiale, ahamiẹn elin nọnsi Osẹnobulua ida ribhi eje ọkhẹke nọn ha ye bhi ọne obọ Baibo nan, Ebenọnkhiale ki kiẹn emhin nọn bha yẹ gba fo.

  5. 5. Ijeso ribhi ẹkẹ ebe nọnsi Arẹman nan bha da gbẹn elin nọnsi Osẹnobulua sotọ. Bhi enin, a da tiọle “Jah.”—Arẹman 19:1, 3, 4, 6.

  6. 6. Ebe eso nin ibhokhan Ju bhi ẹghe ẹdẹlẹ gbẹn rẹman ghẹ ibhokhan Ju ne yi Kristiẹn wo ha noo elin nọnsi Jehova bhi ebe nin ele ha gbẹn.

  7. 7. Ẹbho eso ne gua otọ Baibo yọle ghe, elin nọnsi Osẹnobulua ribhi ẹmhọn eso nan na bhi obọ Baibo nan re urolo Hibru gbẹn, dọ gbẹn ọbhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn.

  8. 8. Elin nọnsi Osẹnobulua ribhi ebe ọsi Matiu rẹ sẹbhi Arẹman bhi Baibo kẹkẹ nin ẹbho zedu ọle diọbhi urolo nọn bun gbera iyisẹn.

  Edandan iribhọ ghe, ọkhẹke nan gbẹn elin nọnsi Osẹnobulua nin Jehova ọbhi eje ọkhẹke nọn ha ye bhi Matiu rẹ sẹbhi Arẹman bhi Ebenọnkhiale. Iriọ ẹbho ne zedu ọne Baibo nan wo lu tee. Ranmhude ele mun ekpẹn nọn dinmhin nin elin nọnsi Osẹnobulua, ele bha gbudu re emhin soso nọn khẹke nọn ha ribhi Ebenọnkhiale kie.—Arẹman 22:18, 19.

• Jekọp.

  Aiziki bi Rebeka biẹ Jekọp. Akizẹbue, Osẹnobulua da ha tiọle Izrẹl. Jekọp hi aba odede ọsi ibhokhan Izrẹl (akizẹbue, a da ha tie ele ibhokhan Ju). Imọn 12 ọle biẹ. Ene imọn nan, bi imọn nin ele biẹ, ele dọ ha yi ulin-uwa 12 ọsi ibhokhan Izrẹl. A yẹ ha tie agbaẹbho ọsi Izrẹl Jekọp.​—Ge 32:28; Mt 22:32.

• Juda.

  Ọmọn ukpọn-ọzenẹn nin Liya biẹ nin Jekọp khọnan. Ọ ki bu ẹghe nin Jekọp ha rẹ yu, ọle da yọle ghe ojie nọn khua dẹ na bhi ulin-uwa ọsi Juda dagbare, ghe ugbẹloghe nọnsọle dẹ tọ sẹbhi ighegheghe. Ulin-uwa ọsi Juda Jesu na vae. Akizẹbue, a da ha tie ulin-uwa ọsi Juda bi agbaẹbho ọsi Juda ọne elin nan.​—Ge 29:35; 49:10; Hib 7:14.

K

• Kadia.

  Agbaẹbho ne ribhi egbegbe ẹdẹ Taigris bi ẹdẹ Ufretis a tiọle Kadia. Ẹbho ne nyẹnlẹn bhi ene agbaẹbho nan a tiọle ibhokhan Kadia. Agbaẹbhọ ọsi Ọr, ọle hi agbaẹbho kpataki bhi otọ Kadia. Ọne agbaẹbho nan a da biẹ Ebraham.​—Iw 7:4.

• Kiubit.

  Omhaan, ọle kiubit khin. A re ọle mhaan ebi emhin tan sẹ yẹ. Rẹ nabhi ikpẹn-obọ rẹ sẹbhi iguọnbọ, ọle hi kiubit ọkpa. Agba kiubit eva ibhokhan Izrẹl noo. Ọne ele kẹ noo, ọle hi ọnọn tan sẹbhi inchis 17.5. Ele yẹ noo ọnọn tan sẹbhi inchis 20.4.​—Ge 6:15; Mt 6:27; Lu 12:25; Arẹ 21:17.

• Kpe khia.

  Uwedẹ kẹkẹ a rẹ noo ọne ukpọta nan bhi ẹkẹ Baibo. Bhi ọsi ijiẹmhin, a re ọle tẹmhọn nan rẹ khiakhia bhi egbe. A yẹ re ọle tẹmhọn nan rẹ khia bhi ẹlo nọnsi Osẹnobulua. Ọria nọn khiale ida ha mhọn obọ bhi ilọnmhọn oghẹ, ọle ida ha nyẹn iẹnlẹn okan. Rẹji ibhokhan Izrẹl, ebi ọne ukpọta mundia nan hi, nin ọria rẹ khia beji Uhi tale.​—Le 10:10; Ps 51:7; Mt 8:2; 1Kọ 6:11.

• Kristi.

  Elin-ovan nan tie Jesu khọnan. Ukpọta Grik natiọle “Kristọs” a da re ọne ukpọta nan. Emhin ọkpa “Kristọs” bi ukpọta Hibru nan zedu ọle diọbhi “Mezaya,” la “Ọnanzẹle” mundia nan.​—Mt 1:16; Jn 1:41.

• Kristiẹn.

  Elin nin Osẹnobulua mun nin edibo nesi Jesu Kristi.​—Iw 11:26; 26:28.

L

• Lẹptọn.

  Ukpisene nọn khere nẹ nin ibhokhan Ju noo, ọle a re ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọnlẹn bhi Ebenọnkhiale. Oze a rẹ lu ọne igho nan. Ọne igho nan a tiọle “mait” bhi Baibo eso nan zedu ọle.​—Mk 12:42; Lu 21:2; fẹ ebi a gbẹn bhi otọle ghe.

• Livai; Ibhokhan Livai.

  Ọmọn ukpọn-ọzea nin Liya biẹ nin Jekọp, ọle hi Livai. A yẹ ha tie azagba-uwa ọsi imọn nesọle Livai. Imọn ea nesi Livai, ele hi ọdafẹn ọsi azagba-uwa ea kpataki ọsi ibhokhan Livai. Ẹgheso, a noo ọne ukpọta, “ibhokhan Livai,” rẹ tẹmhọn azagba-uwa rebhe ọsi Livai, sokpan, a ikẹ ka azagba-uwa ọsi Erọn ne yi ohẹn ba ọle. A bha hian otọ nin ibhokhan Livai bhi otọ nin Osẹnobulua ve nin ibhokhan Izrẹl. Ọrẹyiriọ, a da mun agbaẹbho 48 nin ele bhi ẹkẹ otọ nan hian nin ulin-uwa nekẹle.​—De 10:8; 1Ch 6:1; Hib 7:11.

M

• Maina.

  Drakma 100, ọle ribhi maina nan tẹmhọnlẹn bhi obo Baibo nan re urolo Grik gbẹn. Maina ọkpa khua sẹbhi gram 340.​—Lu 19:13.

• Mai.

  Ọdan (gọm) nọn vin-ohin, nan miẹn bhi usun eran eso natiọle Kọmifora, ọle mai khin. Mai deba emhin nan rẹ lu abhii nọn khiale nan biri ọbhi uhọnmhọn ọsi ọria nan zẹ. A yẹ ha ne ọle ọbhi ukpọn bi ibẹd beji ọ ha da ha vin-ohin. A yẹ ha ne ọle ọbhi ebarẹgbo. A yẹ ne ọle ọbhi ẹkẹ anyọn. Ọria ha wọn anyọn nọn sẹ iriọ, ọkhọle nọnsọle bi egbe nọnsọle ki gbin. A yẹ ri mai rẹ mun olinmhin egbe, ọkuẹsẹ a re ọle tọ.​—Ex 30:23; Pr 7:17; Mk 15:23; Jn 19:39.

• Mana.

  Ọnan hi ebale nin ibhokhan Izrẹl ha le bhi ene ikpe 40 nin ele ha ribhi ẹkẹ ojẹgbo. Jehova hi ọnọn ha re ọne ebale nin ele. Uwedẹ ọhan-ilo ọne ebale rẹ ha zegbere. Rẹ gbera ukpẹdẹ Sabati, ọsewewiẹ ukpẹdẹ-ukpẹdẹ ele rẹ ha miẹn ọne ebale koko bhi otọ sade ebhu bhu fo. Ukpẹdẹ ọhẹnhẹn nin ibhokhan Izrẹl daghe ọle, ele da ha yọle, “Be ọnan khin?” Bhi urolo Hibru, ebi ele ha ta hi “man hu?” (Ex 16:13-15, 35) Jesu yẹ re mana rẹ lu arẹkhọkhọ.​—Jn 6:49, 50.

• Masẹdonia.

  Obọ ọsi nọt bhi agbaẹbho ọsi Gris, ọle Masẹdonia ye. Ẹghe nin Alẹzanda Nọn Khua rẹ ha gbẹloghe, ọle a rẹ manman họn ẹmhọn ọne agbaẹbho nan. Rẹ dọ sẹbhi ẹghe nin ibhokhan Rom rẹ khọn ọne agbaẹbho miotọ, ele tobele ha gbẹloghe egbe ele. Odotọ ugbẹloghe ọsi Rom Masẹdonia ha ye bhi ẹghe nin Pọl rẹ rẹnẹ sẹbhi Yurop. Igba ea Pọl rẹnẹ sẹbhi otọ Masẹdonia.​—Iw 16:9.

• Mezaya.

  Ukpọta Hibru khọnan. Ebi a re ọle ta hi “Ọnanzẹle.” Ọle yẹ hi “Kristi” bhi urolo Grik.​—Da 9:25; Jn 1:41.

• Molọk.

  Ẹbọ nin ibhokhan Amọn ga. Asabọmiẹn ọne ẹbọ nan a yẹ tiọle Makam, Mikọm, bi Molẹk.​—Iw 7:43.

N

• Nad.

  Abhii nọn vin-ohin nad khin. Eran natiole spaiknad a da miẹn ọlẹn. Ọne abhii fẹkẹ gian khere-khere. Ọne abhii manman ghan. Ranmhude ọnan, ẹbho re abhii ebhebhe rẹ gua ọle. Ọkpakinọn, ebe nọnsi Mak bi Jọni da yọle ghe “nad ọsaje,” ọle Meri biri nyan Jesu.​—Mk 14:3; Jn 12:3.

• Naisan.

  Ebib hi elin ọsi ọne uki nan ọkuẹsẹ a muno ibhokhan Izrẹl kpanọ ha khian Babilọn. Uwedẹ eva ibhokhan Ju rẹ ha ka uki ne ribhi ukpe. Ele ha ka ọle bhi uwedẹ nin ọhẹnhẹn, Naisan ki ha yi uki nin ọhẹnhẹn. Ele ha ka ọle bhi uwedẹ nọnzi eva, Naisan ki ha yi uki nọnzi ihinlọn. Bhi kalẹnda nin mhan noo ẹlẹnan, adesẹ Mach rẹ sẹbhi adesẹ Epre, ọle hi uki ọsi Naisan. (Ne 2:1) Ukpẹdẹ nọnzi 14 bhi uki ọsi Naisan, ọle ibhokhan Ju rẹ ha lu iluemhin ọsi Anagbera. Ọne ukpẹdẹ nin, ọle Jesu mun Ayere ọsi uyumhin nọnsọle gbọ. (Lu 22:15, 19, 20) Ọne ukpẹdẹ nin a yẹ gbe ọle a bhi okhun oran.​—Lu 23:44-46.

• Nan rẹ ne obọ nyan ọria.

  Emhin kẹkẹ ọ mundia nan nan rẹ ne obọ nyan ọria. A lu ọle rẹ re ọria ọbhi ihe kpataki, rẹ nan erọnmhọn nin ọria, rẹ re egbe daan ọria nọn khọnmhọn. A yẹ lu ọle rẹ re ẹlinmhin nọn khiale nin ọria.​—Nu 27:18; Iw 19:6; 1Ti 5:22.

• Nan rẹ zẹ ọria.

  Ukpọta Hibru a zedu ọle diọbhi ene ọta nan. Ebi a re ọne ukpọta ta hi, “nan rẹ re abhii gbo ọria.” A ha re abhii gbo ọria, la emhin, a re ọle rẹman ghe a dẹ re ọne ọria, la ọne emhin rẹ ha lu iwẹnna kpataki bhi oga. Bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn, a da re ọne ukpọta rẹ tẹmhọn eria nan re ẹlinmhin nọn khiale zẹ, beji ele ha da dọ nyẹnlẹn bhi okhun.​—Ex 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Iw 10:38; 2Kọ 1:21.

O

• Obhi Ẹtiopia.

  Ọria nọn na bhi agbaẹbho ọsi Ẹtiopia vae, ọle a tiọle obhi Ẹtiopia. Obọ ọsi saot bhi agbaẹbho ọsi Ijipt ọ ha ye bhi ẹghe ẹdẹlẹ. Obọ ọsi saot bhi agbaẹbho ọsi Ijipt bi agbaẹbho ọsi Sudan ọ ye ẹlẹnan.​—Iw 8:27.

• Obhokhan Ju.

  Ọria nọn na bhi ulin-uwa ọsi Juda vae, ọle a tiọle obhokhan Ju. Ẹghe nin agbaẹbho ọsi Izrẹl rẹ wa yi eva, ọle a rẹ munhẹn ha tie ele ọne elin nan. (2Ki 16:6) Sokpan, ẹghe nin ibhokhan Izrẹl rẹ na bhi imun bhi Babilọn fikiere, a da ha tie ibhokhan Izrẹl rebhe ne fikiere vae bhi otọ Izrẹl ibhokhan Ju. (Ezr 4:12) Akizẹbue, ẹbho bhi otọ agbọn rebhe da ha tie ibhokhan Izrẹl ọne elin nan, nan rẹ lẹn ikikẹ bhi ẹwẹ ele bi ẹbho ne iyi ibhokhan Izrẹl. (Es 3:6) Pọl nin odibo yẹ re ọne ukpọta rẹ lu arẹkhọkhọ ẹghe nin ọle rẹ taman Kristiẹn bhi ore nin ọhẹnhẹn ghe ọkpa ele khin, aharẹmiẹn agbaẹbho kẹkẹ ele na vae.​—Rm 2:28, 29; Ga 3:28.

• Obhokhan Sameria.

  Obhokhan Izrẹl nọn nyẹnlẹn bhi Sameria, ọle a ka ha tiọle obhokhan Sameria. Ẹghe nin ibhokhan Asiria rẹ khọn agbaẹbho ọsi Sameria miotọ bhi ukpe 740 B.C.E., a da yẹ dọ ha tie eriọbhe nin ele muno vae bhi agbaẹbho ọsi Sameria “ibhokhan Sameria.” Emhin ọbhebhe ọne elin nan mundia nan bhi ẹghe ọsi Jesu. Eria ne ha ga bhi egbegbe agbaẹbho ọsi Shikẹm ọsi ẹdẹlẹ bi Sameria, ele a ha tiọle “ibhokhan Sameria.” Iman-emhin nin ene ẹbho nan rẹọ dikẹ bhi iman-emhin ọsi ibhokhan Ju.​—Jn 8:48.

• Odighi eranlẹn.

  Arẹkhọkhọ a re ọne ukpọta nan rẹ lu. Ebi ọ mundia nan hi “uu nọnzi eva.” Baibo yọle ghe, eria ọbe, Ojuu, uu, bi Idin (la, Hedis), ele a ha muno ọbhi ẹkẹ ọle. Beji a miẹn ghe emhin nin eranlẹn ida sabọ tuẹ a, bọsi Ojuu, uu, bi Hedis ribhi ẹkẹ odighi eranlẹn, ọnan rẹman ghe arẹkhọkhọ a re ọdighi eranlẹn rẹ lu, ghe ọ iyi agbọn-eranlẹn nan da re oya nin ẹbho rẹ ha khian. Ebi ọ mundia nan hi nan rẹ gbe emhin khuelo sẹsẹsẹ.​—Arẹ 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Oga nọn khiale.

  Ẹsọn la iwẹnna nọn khiale nan lu bhi oga nọnsi Osẹnobulua.​—Rm 12:1; Arẹ 7:15.

• Oga nọnsi Osẹnobulua.

  Nan rẹ mun ekpẹn nọn dinmhin nin Osẹnobulua nin Jehova yẹ ha lu iwẹnna nọnsọle. Mhan ki yẹ rẹọbhọ ghe ọle hi Ojie nọn khẹke nọn ha dia mhan, yẹ re ọkhọle rebhe rẹ sun rẹkhan ọlẹn.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Ogba Ọfubhegbe.

  Ogba nọn manman mhọn-ose. Ogba ọsi Idẹn, ọle hi ogba ọfubhegbe nin ọhẹnhẹn. Enin Osẹnobulua ne okpea bi okhuo nin ọhẹnhẹn ọi. Ẹmhọn nin Jesu taman oyi nan khan bhi oran sikẹ ọle rẹman ghe ọne otọ nan dẹ kiẹn otọ ọfubhegbe bhi ẹghe odalo. “Ogba ọfubhegbe” nan tẹmhọnlẹn bhi 2 Kọrint 12:4 sabọ ha yi ogba ọfubhegbe nọn da ha ribhọ bhi ẹghe odalo. Ọne a tẹmhọnlẹn bhi Arẹman 2:7 da mundia nin ogba ọfubhegbe nọn ribhi okhun.​—Ca 4:13; Lu 23:43.

• Oghẹ.

  Ukpọta Grik natiọle ponia a da zedu ọne ukpọta nan. A noo ponia bhi ẹkẹ Ebenọnkhiale rẹ tẹmhọn ilọnmhọn oghẹ rebhe nin Osẹnobulua yọle nin mhan rẹban. Ilọnmhọn oghẹ kẹkẹ bọsi, nin okpea nọn re okhuo la nin okhuo nọn bọdọ rẹ dọ ha ne ọria ọbhebhe nowẹ, nin ọria rẹ ha gbe agbilẹ, nin okpea bi okhuo ne bha sẹ re egbe rẹ ha ne egbe nowẹ, nin okpea bi okpea la nin okhuo bi okhuo rẹ ha ne egbe nowẹ, bi nin ọria rẹ ha ne elanmhẹn nowẹ. A yẹ noo ọne ukpọta nan bhi ebe ọsi Arẹman rẹ khọkhọ oga ohoghe natiọle “Babilọn Nọn Khua.” Ebezẹle a re ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọn oga ohoghe, ọle hi, ranmhude nin ọle rẹ deba ene gbẹloghe ha muobọ, beji ele ha da re ahu bi ẹfe nanlẹn. (Arẹ 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Iw 15:29; Ga 5:19)​—Fẹ AGBILẸ ghe.

• Oghian Kristi.

  Emhin eva, ọle ukpọta Grik nan zedu ọle diọbhi “ọghian Kristi” mundia nan. Ọhẹnhẹn, ọria nọn ne Kristi suan. Ọzeva, Kristi ohoghe, la ọria nọn re egbe ọle ọbhi ihe ọsi Kristi. Bhiriọ, ọria nọn hi ki rẹ khin nọn re egbe ọle ọbhi ihe ọsi Kristi, oghian Kristi ọle khin. Sẹyẹ, ọria, la agbotu nọn hi ki rẹ khin nọn ne Kristi bi edibo nesọle ha suan, oghian Kristi nọn. Iriọ yẹ nọn rẹji eria la agbotu ne bha rẹkhan Kristi bhi uwedẹ ẹmhọanta.​—1Jn 2:22.

• Ohẹn.

  Ikpea, ele lu iwẹnna ọsi ohẹn. Ene ohẹn mun ọkalo bhi oga nọnsi Osẹnobulua. Ele ki ha man ene ẹbho ẹmhọn Osẹnobulua bi uhi nesọle. Ene ohẹn yẹ rẹkpa ene ẹbho zọese. Ele ki nan erọnmhọn nin ene ẹbho yẹ bhii Osẹnobulua nọn rẹhunmhan ele. Ọkuẹse a mun uhi ọsi Mozis gbọ, ọdafẹn-uwa, ọle ha lu iwẹnna ọsi ohẹn bhi azagba-uwa nọnsọle. Bhi odotọ Uhi ọsi Mozis, imikpea bhi azagba-uwa ọsi Erọn, ele ha lu iwẹnna ọsi ohẹn. Ibhokhan Livai nekẹle da ha rẹkpa ele. Bhi odotọ akovẹn ọsọgbọn, usun ẹbho nin Baibo tiọle Izrẹl nọnsi Osẹnobulua, ele ki hi ohẹn. Jesu hi Ojohẹn nọnsele.​—Ex 28:41; Hib 9:24; Arẹ 5:10.

• Ohẹn Nọn Khua.

  Ọne elin nan a yẹ tie “ojohẹn” bhi obọ Baibo nan re urolo Hibru gbẹn. Sokpan, “ohẹn ne khua” nan noo bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn, mundia nin ikpea kpataki ne ribhi ihe ọsi ohẹn. Ene ikpea nan sabọ rẹ ha yi ojohẹn nan ne sibhi ihe re. Ọ sabọ yẹ rẹ ha yi ewanlẹn ne gbẹloghe usun 24 ọsi ene ohẹn.​—2Ch 26:20; Ezr 7:5; Mt 2:4; Mk 8:31.

• Ojohẹn.

  Ọle hi ohẹn kpataki nọn sun ibhokhan Izrẹl bhi oga nọnsi Osẹnobulua. Ọle yẹ hi ọnọn re ẹlo rẹkhan iwẹnna nin ene ohẹn nekẹle lu. Ọle ọkpa hi ọnọn mhọn ọne ahu rẹ nabhi Eje Khia Nẹ bhi uwa oga. Osukpa bhi ukpe (Ukpẹdẹ Izọese) ọle rẹ nabhi ọne ugha nan. A yẹ tie Jesu Kristi “ojohẹn.”​—Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Hib 4:14.

• Ojuu.

  Esu a tiọle ọne elin nan bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn. Ukpọta Grik natiọle “diabolọs,” ọle a da zedu ọne ọta nan. Ebi a re “diabolọs” ta, ọle hi, “Ọnọn Riia Ọria Elin An.” Ojuu hi ọnọn mun ọkalo bhi eria ne riia Osẹnobulua elin an. Ọle da re ohoghe rẹ riia ọta nọnsi Osẹnobulua bi elin nọn khiale nọnsọle a.​—Mt 4:1; Jn 8:44; Arẹ 12:9.

• Okọ nan rẹ lu anyọn.

  Uhio eva nan hian ọbhi ẹkẹ udo khọnan. Ọkpa da ribhi okhun, ọnọnkẹle da ribhi otọ ọle. A ha nunu ikperan anyọn bhi udede okọ nọn ribhi okhun ọlẹn, amẹn nọn dagbare bhọ ki na diọbhi okọ nọn ribhi otọ ọle. Bhi Baibo, a re okọ nan rẹ lu anyọn rẹ tẹmhọn ibhuohiẹn nin Osẹnobulua ha mun bu eria.​—Arẹ 19:15.

• Onolo.

  Ikuẹkuẹ udo, la ikuẹkuẹ eran nan rẹ lẹn emhin nan ha lu. A ki ne ele ku ọbhi ẹkẹ ukpọn, la emhin ọbhebhe, yẹ lueghe ọle. Ọnọn de sibhi ẹwẹ ele re, la ọne obọ de ọi, ọle a ha zẹ. Sokpan, a ki ka nan erọnmhọn fo ọkuẹsẹ a lu ọle.​—Mt 27:35; Iw 1:26.

• Oran; Oran iloya.

  Oran nan gba ọria mun a tẹmhọnlẹn. Bhi agbaẹbho eso bhi ẹghe ẹdẹlẹ, ọria ha lu emhin ebe, a ki gba ọle mun oran, la a ki ka re uwedẹ obhebhe gbe ọle a, a kuẹ mun ekuegbe nọnsọle rọ bhi okhun oran nan rẹ re ekpẹn si ọle bhi egbe re, yẹ re ọle sekha nin ẹbho. A lẹn ibhokhan Asiria ọbhọ ghe uwedẹ nin ele rẹ gbono ẹbho a manman khọ bhi ẹlo. Ele sabọ ji oran nan kanọ ọle ukpẹ ọne ọria bhi ẹkẹ, ele kuẹ re ọne oran rẹ mun ọne ọria rọ. Bhi agbaẹbho ọsi Izrẹl, ahamiẹn ọria re unun ji Osẹnobulua, la ọ ga ẹbọ, la ọ lu emhin ebe ọbhebhe nọn kaka, a ki ka re udo la uwedẹ ọbhebhe gbe ọle a, ọkuẹsẹ a mun ekuegbe nọnsọle rọ bhi oran, beji ọrebhe ha da daghe ọle yẹ mhọn ẹwan. (De 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Bhi otọ Rom, ọria ha lu emhin ebe, a ki gba ọle mun oran. Ọ ki ha ribhi ughe, ovuẹn bi ohanmhẹn ki ha gbe ọle rẹ sẹbhi ẹghe nọn ha rẹ yu. Ibhokhan Rom sabọ yẹ khan ọluemhiebe mun oran. Ọnan hi ebi ele lu Jesu le. (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Iw 2:23, 36) Ukpọta Grik natiọle starọs, ọle a zedu ọle diọbhi oran. Ukeneran a re ọle talọ je, ọ iyi eran eva nan khan fiwe, nin ebo tiọle ikrọsi. Ọ bhọ kuẹ sẹ Jesu vae bhi ọne otọ nan, ẹbho ne ga ẹbọ, ele ha noo ikrọsi bhi oga. Starọs a yẹ zedu ọle diọbhi “oran iloya,” ranmhude a noo ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọn oya nin edibo nesi Jesu ha miẹn bhi egbe.—Mt 16:24; Hib 12:2.

• Oran ọsi iẹnlẹn.

  Ẹkẹ ogba ọsi Idẹn, ọle ọne oran nan ha ye. Baibo bha yọle ghe ọne oran gene sabọ re iẹnlẹn nin ọria. Emhin ọne oran mundia nan. A ha yọle ghe Osẹnobulua re otọ nin ọria rẹ le bhi ikpẹ ọsi ọne oran nan, ọ rẹman ghe Osẹnobulua dẹ re iẹnlẹn ọsi ighegheghe nin ọne ọria. Bhi ebe ọsi Arẹman, a re ọle khọkhọ emhin nin Osẹnobulua ha ne nin eria, beji ele ha da sabọ ha nyẹnlẹn khian rẹ sẹbhi ighegheghe.​—Ge 2:9; 3:22; Arẹ 2:7; 22:19.

• Oriala.

  Unan ebe bi ilunmhun kẹkẹ ne manman riala, yẹ vin-ohin bọsi kainkain, ele a re ọne ukpọta nan tẹmhọnlẹn. Emhin nọn manman riala, nọn ha sabọ gbe ọria a sade ọria le ọle, ọle a tiọle “oriala” bhi ebe ọsi Arẹman 8:11.

Ọ

• Ọbo.

  Bhi ejeso nan da noo ọbo bhi Baibo, ọria nọn noo ahu ẹlinmhin-ebe a tẹmhọnlẹn.​—Iw 13:6.

• Ọdiọn Ene Ẹhi.

  Ọne ukpọta nan mundia nin ọwanlẹn ọsi ene ẹhi rebhe. Otuọnkpa ọkpa a re ọle tẹmhọnlẹn bhi ẹkẹ Baibo. Baibo taman mhan ghe, Maikẹ hi ọdiọn ọsi ene ẹhi.​—Da 12:1; Jud 9; Arẹ 12:7.

• Ọkhẹughe.

  Ọria nọn khẹ ughe, manman nọn bhi ọsasọn, nin ọle rẹ gbega eria, la emhin nọn ghanlẹn. Ahamiẹn emhin ebe khian la sunu, ọne ọria nọn khẹ ughe ki re akala fi. Bhi ẹghe ẹdẹlẹ, okhun ogbe ọsi agbaẹbho bi uwa ọkhẹughe, ọle ọkhẹughe da mundia khẹ ughe. Bhi enin, ele ki sabọ ha ghe eria ne vade vuun. Ẹbho ne khẹ ughe yẹ ribhi ẹwẹ eyokulo.​—Mt 27:65; 28:4.

• Ọkpa bhi igbe.

  Obọ ọkpa bhi emhin nan wa ọbhi ijanlẹn igbe. Ọnan hi emhin nin ebo tiọle tait. Ẹbho re ọle rẹ zọese ji Osẹnobulua. (Mal 3:10; De 26:12; Mt 23:23; Hib 7:5) Bhi uhi nin Osẹnobulua na bhi obọ Mozis gbe nin ibhokhan Izrẹl, ọle da yọle nin ibhokhan Izrẹl ha ne obọ ọkpa bhi igbe bhi emhin nin ele khuan bhi ugbo bi emhin uri nesele nin ibhokhan Livai ukpe-ukpe. Ene emhin nan ibhokhan Livai ha rẹ ha gbẹloghe egbe beji ele rẹ lu iwẹnna oga nọnsele. Ene ibhokhan Livai ki yẹ ne obọ ọkpa bhi igbe bhi emhin nan ne nin ele nin ene ribhi azagba-uwa ọsi Eron, ne lu iwẹnna ọsi ohẹn. Idia ebhebhe yẹ ribhọ nin Osẹnobulua da taman ene ẹbho nin ele zẹ ọkpa bhi igbe. Osẹnobulua bha yọle nin ene rẹkhan Kristi ha zẹ ọkpa bhi igbe.

• Ọmankhe.

  Ọria nọn re ekẹn rẹ man akhe, uwawa, bi emhin ebhebhe. Ukpọta Hibru nan zedu ọle diọbhi ọmankhe mundia nin “ọnọn man emhin.” Ọmankhe mhọn ahu nin ọle rẹ re ekẹn man emhin nọn hi ki rẹ khin nọn ghọn ọlẹn. Ọnan zẹle nan da re iwẹnna ọsi ọmankhe rẹ tẹmhọn ahu nin Jehova mhọn bhi ẹgbe eria bi agbaẹbho.​—Isa 64:8; Rm 9:21.

• Ọmọn nọnsi Devid.

  Jesu a kẹ wo noo ọne ikpọta nan rẹ tẹmhọnlẹn. A da ha tie Jesu Ọmọn nọnsi David ranmhude ọle hi ọne a yọle ọ dẹ na bhi ulin-uwa ọsi David vae, nọn da ha yi ojie ọsi Agbejele nọnsi Osẹnobulua.​—Mt 12:23; 21:9.

• Ọmọn nọnsi okpea.

  Igba 80 a noo ọne ukpọta nan bhi Matiu rẹ sẹbhi Jọni. Jesu a re ọne ukpọta nan rẹ talọ je. A tie Jesu Ọmọn nọnsi okpea nan rẹ rẹman ghe a gene biẹ ọle bhi ọne otọ nan bọsi ọria, ghe ọle igheghe yi ẹlinmhin nọn fiegbedẹnọ kiẹn ọria. Ọne ukpọta yẹ rẹman ghe, Jesu hi ọnọn ha mun ọta akhasẹ nọn ribhi Daniel 7:13, 14 sẹ. Bhi obọ Baibo nan re urolo Hibru gbẹn, a da noo ọne ukpọtạ nan rẹ tẹmhọn Daniẹl bi Ẹzikiẹl, nan rẹ rẹman ikikẹ nọn ribhi ẹwẹ ele bi Osẹnobulua nọn je ele uhọnmhọn, ghe, eria khọnkhan ele khin.​—Eze 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

• Ọne agbọn nan; Ọne ore nan.

  Ukpọta Grik natiọle eọn, ọle a zedu ọle diọbhi “ọne agbọn nan” la “ọne ore nan.” Ebi emhin dia yẹ bhi agbọn, la ore nin emhin kpataki da sunu, ọle a re ọne ukpọta tẹmhọnlẹn. Emhin ne sunu bhi agbọn bi uwedẹ nọn imhẹn nin ẹbho rẹ lu emhin, ọle Baibo rẹ ọne ukpọta nan tẹmhọnlẹn bhi 2 Timoti 4:10. Ẹghe nin Osẹnobulua rẹ na obọ Mozis gbe uhi nin ibhokhan Izrẹl, ọle da mun akovẹn ọsi Uhi gbọ. Ọne ẹghe nan nin ọle rẹ ha re ibhokhan Izrẹl khian, ọle ẹbho eso tiọle ore ọsi ibhokhan Izrẹl. Ẹghe nin Jesu ki rẹ re iẹnlẹn nọnsọle zọese, uwedẹ nan rẹ lu emhin da gbo fidenọ. Ore ọsọgbọn da munhẹn. Agbotu ọsi enanzẹle, ọle Osẹnobulua ki ha noo. Ebi emhin kẹkẹ nan ha lu bhi odotọ akovẹn ọsi Uhi mundia nan, ele ki ha munsẹ. Bhi eji Baibo da yọle “ene ore kẹkẹ,” uriẹghe kẹkẹ nin emhin kpataki da sunu, la uriẹghe kẹkẹ nin emhin kpataki ha da sunu, ọle a tẹmhọnlẹn.​—Mt 24:3; Mk 4:19; Rm 12:2; 1Kọ 10:11.

• Ọne ọria ọbe.

  Esu a tiọle ọne elin nan. Oghian Osẹnobulua ọle khin. Ọle ire obọ rẹkhan uhi ne gbale nesi Osẹnobulua.​—Mt 6:13; 1Jn 5:19.

• Ọne Uwedẹ.

  A noo ene ikpọta nan rẹ tẹmhọn uwedẹ nin ẹbho eso rẹ nyẹnlẹn, la lu emhin. Ọne uwedẹ nin ele rẹ lu emhin nan sabọ rẹ ha yi ọne Osẹnobulua re obọ i, la ọne ọle bha re obọ i. Bhi Ebenọnkhiale, a da yọle ghe, eria ne munhẹn ha rẹkhan Jesu dọ deba “Ọne Uwedẹ Ẹmhọanta.” Ọnin zẹle nin ele da ha lu rẹkhan ijiẹmhin ọsi Jesu Kristi.​—Iw 19:9.

• Ọria Nan Ha Na Obọ Ọle Miẹn Umiẹnfan.

  Ukpọta Grik nan noo bhi enan mundia nin “Ọdiọn Ene Sun Ẹbho.” Ihe kpataki nin Jesu Kristi ye a re ọle tẹmhọnlẹn, nin ọle rẹ fan eria ne mhọn urẹọbhọ da ọle fia bhi obọ olukhọ bi uu, yẹ rẹkpa ele rẹ ha mhọn iẹnlẹn ọsi ighegheghe.​—Iw 3:15; 5:31; Hib 2:10; 12:2.

• Ọria nọn iyi igbọn; Ọria nan fan fia.

  Bhi ugbẹloghe ọsi Rom, ọria nọn yi ọmotọ, ọle hi ọria nọn iyi igbọn. Ọria nọn sẹ inian, dẹ sabọ ha mhọn emhin rebhe nọn khẹke obhokhan Rom. Bhi obọ nọnkẹle, igbọn nan fan fia, ọle a tiọle ọria nan fan fia. Ahamiẹn ikotu a da fan ọlẹn fia, a ki re ihe ọsi ọmotọ nanlẹn, ọkpakinọn, ọle ida sabọ nabhi ihe ọsi ene gbẹloghe. A ha ki miẹn unun ebeanlẹn ọlẹn rẹ gheghe fan ọle fia, emhin rebhe ne khẹke ọmotọ ida sẹ ọle obọ.​—1Kọ 7:22.

• Ọsuọnmhan.

  Ọria nọn talọ bhi ẹmhọn ọsi itue eva la usun eva, beji ọle ha da rẹkpa ele rẹ ko ha ribhi ọfure. Bhi Ebenọnkhiale, Mozis hi ọsuọnmhan ọsi akovẹn ọsi Uhi. Jesu hi ọsuọnmhan ọsi akovẹn ọsọgbọn.​—Ga 3:19; 1Ti 2:5; Hib 12:24.

• Ọta Akhasẹ.

  Ọta nọn na obọ Osẹnobulua vae, ọle hi ọta akhasẹ. Osẹnobulua noo ọta akhasẹ rẹ taman ẹbho iho nọnsọle. Ọta akhasẹ sabọ ha yi iman-emhin, uhi nọn na obọ Osẹnobulua vae, ibhuohiẹn nọnsi Osẹnobulua, la emhin nọn ha sunu bhi ẹghe odalo.​—Mt 13:14; 2Pi 1:20, 21.

• Ọta ẹkhokho.

  Emhin nin Osẹnobulua ho nin ọle lu, nin ọria soso bha sẹ lẹn. Ẹghe ha ki sẹ nin ọle rẹ re otọle man, ọle ki taman ẹbho nin ọle ho nin ọle taman.​—Mk 4:11; Kol 1:26.

• Ọta Nọn Mhẹn.

  Ọne ọta nọn mhẹn rẹji Ejele nọnsi Osẹnobulua bi umiẹnfan nọn ha sẹ mhan obọ sade mhan mhọn urẹọbhọ da Jesu Kristi, ọle hi ọta nọn mhẹn nan tẹmhọnlẹn bhi obọ Baibo nan rẹ urolo Grik gbẹn.​—Lu 4:18, 43; Iw 5:42; Arẹ 14:6.

• Ọwanlẹn.

  Okpea nọn wanre, ọle a tiọle ọwanlẹn. Sokpan, a yẹ re ọle tẹmhọn ọria nọn ribhi ihe bhi idunmhun, la agbaẹbho. Bhi ebe ọsi Arẹman, a da re ọle tẹmhọn ẹlinmhin eso nin Jọni daghe bhi okhun. Ukpọta Grik natiọle “prẹsbaitẹrọs” a da re ọne ukpọta nan. A re prẹsbaitẹrọs rẹ tẹmhọn ewanlẹn ne re emhin khian bhi agbotu. Ọne ukpọta nan da rẹman ghe ọkhẹke nin ọria nan re ọbhi ọne ihe nan ha mhọn ikpẹ ọsi ọria nọn wanre bhi oga. (Ex 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Arẹ 4:4) A yẹ noo ukpọta Grik natiọle “ẹpiskopos” rẹ tẹmhọn ewanlẹn ne ribhi agbotu, ranmhude nin ele rẹ re ẹlo ọbhi ene ribhi agbotu, yẹ gbega ele. Ẹsọn nin ene ewanlẹn miẹn bhi agbotu, ọle a manman re ọne ukpọta nan tẹmhọnlẹn.​—Iw 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.

• Ọwekhuẹ.

  Okpea nan hian ọle ikpẹkẹn an, ọle a tiọle ọwekhuẹ. Ikpea ne sẹ inian a kẹ ne ọbhi ihe ọsi ene gbẹloghe ikhuo ọnojie. A yẹ re ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọn okpea ọkpa nọn ha wẹnna bhi ẹgua ọsi ọnojie, arẹmiẹn ghe ọle igene yi ọwekhuẹ. A yẹ re ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọn eria ne tobele zẹ nin ele rẹ mun egbe ele ọbhi ibẹẹ, beji ele ha da sabọ mun ilọnmhọn oga kalo bhi iẹnlẹn nọnsele.​—Mt 19:12; Es 2:15; Iw 8:27.

P

• Parosia.

  Ukpọta Grik hi ọne ukpọta nan. Ebi ọ mundia nan hi “nan rẹ ha ribhi eji ọria ye.” Bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn, a da tie ọne ukpọta nan “ẹghe nin Jesu ha rẹ vae.” Jesu ida wo vae yẹ kpanọ, ọle dẹ gbẹghe eso. Ẹghe nin Jesu ha rẹ munhẹn ha gbẹloghe rẹ dọ sẹbhi ẹghe nin ọne agbọn nan ha rẹ kpẹn, ọle a re ọle ta.​—Mt 24:3.

• Pẹntikọst.

  Ọne iluemhin nan hi iluemhin nọnzi eva bhi ẹwẹ iluemhin ea nin Osẹnobulua yọle nin ikpea bhi ẹwẹ ibhokhan Izrẹl ha lu bhi Jerusalẹm. Ebi Pẹntikọst mundia nan hi “Ukpẹdẹ Nọnzi Igbe Nyan Egbọ Eva.” Iluemhin natiọle Iluemhin Ọsi Ikhuan-emhin bhi obọ Baibo nan re urolo Hibru gbẹn, ọle a tiọle Pẹntikọst bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn. A ha na bhi ukpẹdẹ nọnzi 16 bhi uki ọsi Naisan munhẹn ha ka ọle, ukpẹdẹ nọnzi 50, ọle a re lu ọne iluemhin nan.​—Ex 23:16; 34:22; Iw 2:1.

• Ponia.​—

  Fẹ OGHẸ ghe.

S

• Sabati.

  Ukpọta Hibru nan da zedu ọle mundia nin “nan rẹ koahua.” Ukpẹdẹ nọnzi ihinlọn bhi uzana ọsi ibhokhan Ju, ọle hi ukpẹdẹ Sabati. Ọsemuan ẹdẹ Fraide rẹ sẹbhi ọsemuan ẹdẹ Satọde, ọle hi ukpẹdẹ Sabati. Ikpẹdẹ eso ribhọ bhi ẹkẹ ukpe nin ibhokhan Izrẹl rẹ ha lu Sabati. Ele yẹ tie ukpe nọnzi 7 bi ukpe nọnzi 50 ukpe Sabati. A imiẹnsọn soso bhi ukpẹdẹ Sabati. Ene ohẹn ọkpa miẹnsọn bhi uwa ọga bhi ọne ukpẹdẹ nin. Bhi ukpe Sabati, ibhokhan Izrẹl imun ugbo, sẹyẹ, a isi osa bhi obọ ẹbho nan re igho nan mọnmọn. Uhi nin Osẹnobulua gbe nin ibhokhan Izrẹl bhi ẹmhọn Sabati rẹ wo lẹkhẹ nan rẹ re obọ rẹkhan. Sokpan, ene mun ọkalo bhi oga da ha ne ba ene uhi. Bhiriọ, ẹghe nin Jesu rẹ ha ribhi ọne otọ nan, ọ da wo ha nọghọ ẹbho rẹ re obọ rẹkhan ene uhi.​—Ex 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Kol 2:16.

• Sameria.

  Ọne agbaẹbho nan ẹgua ọsi ojie nọn ha gbẹloghe ulin-uwa igbe ọsi Izrẹl ha ye. A yẹ ha tie ene agbaẹbho rebhe nin ọne ojie gbẹloghe Sameria. Bhi ẹkẹ ikpe 200, ọle ọne agbaẹbho nan rẹ ha yi eji ọnojie dia. Uke oke natiọle Sameria, ọle ọne agbaẹbho nan ha ye. Bhi ẹghe ọsi Jesu, Sameria a yẹ ha tie agbaẹbho nọn ha mhọn ughu bhi obọ ọsi nọt bhi Galili bi obọ ọsi saot bhi Judia. Odotọ ugbẹloghe ọsi Rom ọne agbaẹbho nan ha ye. Jesu bha nabhi ọne agbaẹbho nan dọ tẹmhọn Osẹnobulua. Sokpan, ẹgheso, ọle a ha na enin gbera, ọle ki tẹmhọn Osẹnobulua man ẹbho ne ribhi enin. Pita da noo ahu nin Jesu re nanlẹn ẹghe nin ọle rẹ rẹkpa ibhokhan Sameria rẹ miẹn ẹlinmhin nọn khiale.​—1Ki 16:24; Jn 4:7; Iw 8:14.

• Sanhẹdrin.

  Ikotu nọn khua ọsi ibhokhan Ju. Jerusalẹm ọne ikotu ha ye. Bhi ẹghe nọnsi Jesu, itue 71 ha ribhi ọne ikotu nan. Ojohẹn, ene ka rẹ ha yi ojohẹn, ẹgbẹ-uwa ọsi ojohẹn, ene ewanlẹn, ọdiọn ulin-uwa bi azagba-uwa kẹkẹ, bi ene man uhi, ele ene ha ribhi ọne ikotu nan.​—Mk 15:1; Iw 5:34; 23:1, 6.

• Sẹtis.

  Ijanlẹn eva nin ẹdẹ bha da dinmhin bhi obọ ọsi agbaẹbho ọsi Libia bhi otọ Africa. Ekẹn manman wo bun bhi enan. Ranmhude ọnan, ofẹn manman mun eria ne gua okọ nin ele hẹi hian ze bhi ẹkẹ ọne ekẹn.​—Iw 27:17.

• Sinagọg.

  Ebi a re ọne ukpọta nan ta hi “nan rẹ sikoko” la “usikoko.” Ọkpakinọn, bhi eje bunbun nan da noo ọle bhi Baibo, eji ibhokhan Ju da sikoko nin ele rẹ ga Osẹnobulua nọn. Bhi ene sinagọg nan, ele ki tie Ebenọnkhiale, luẹ ẹmhọn Osẹnobulua, yẹ nan erọnmhọn. Bhi ẹghe nin Jesu rẹ ha ribhi ọne otọ nan, idunmhun kẹkẹ bhi otọ Izrẹl mhọn sinagọg. Ahamiẹn ọne idunmhun manman kpọnọ, sinagọg ne ribhọ sabọ gbera ukpọkpa.​—Lu 4:16; Iw 13:14, 15.

• Siria; Ibhokhan Siria.

  Odotọ ugbẹloghe ọsi Rom, ọle otọ Siria nan tẹmhọn ọlẹn bhi obọ Baibo nan rẹ urolo Grik gbẹn ha ye. Antiọk hi agbaẹbho kpataki nọn ribhi otọ Siria. Agbaẹbho ne bunbun bhi ọne otọ Siria nan, ele yẹ ha ribhi otọ Siria (nan yẹ tiọle Aram) nan tẹmhọnlẹn bhi obọ Baibo nan rẹ urolo Hibru gbẹn. Gọvanọ nọn gbẹloghe otọ Siria, ọle yẹ gbẹloghe otọ Palẹstain rebhe.​—Lu 2:2; Iw 18:18; Gal 1:21.

• Siza.

  Elin-ovan nan ha tie ojie ne gbẹloghe agbaẹbho ọsi Rom. Azagba-uwa ọkpa bhi otọ Rom a ka ha tiọle ọne elin nan. Bhi Baibo, ọnan hi elin-ovan nan ha tie mun Ọgọstọs, Taiberiọs, bi Klọdiọs. Arẹmiẹn a bha sounun bhi elin ọsi Niro nin ojie bhi Baibo, ọne elin-ovan nan a yẹ ha tiọle. Bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn, a yẹ noo “Siza” rẹ tẹmhọn ugbẹloghe, la ene ribhi ahu.​—Mk 12:17; Iw 25:12.

T

• Talẹnt.

  Ọnan hi igho nọn kpọnọ nẹ bhi igho nin ibhokhan Izrẹl ha noo. Ọle yẹ hi omhaan nọn kpọnọ nẹ nan rẹ mhaan ebi emhin khua sẹ yẹ. Talẹnt ọkpa khua sẹbhi kilogram 34.2. Talẹnt ọsi obhokhan Grik khere nẹ ọsi ibhokhan Izrẹl. Ọ khua sẹbhi kilogram 20.4.​—1Ch 22:14; Mt 18:24.

• Tatarọs.

  Idia nin Osẹnobulua mun ene ẹhi ne sọtẹ bhi ẹghe ọsi Noa fiọ, ọle hi Tatarọs. Ẹbho ne ga ẹbọ rẹọbhọ ghe ighan nọn ribhi ẹkẹ otọ, nan da re oya nin ẹbọ ne khere-khere, ọle a tiọle Tatarọs. Ọkpakinọn, ọ iyi ighan nọn sẹ iriọ Baibo ha tẹmhọnlẹn ẹghe nin 2 Pita 2:4 rẹ yọle ghe Osẹnobulua muno ene ẹhi fiọbhi Tatarọs. Ebi a re ọle ta, ọle hi ghe Osẹnobulua ne ene ẹhi sotọ bhi ihe nin ele rẹ ha ye bhi okhun. Ẹkẹ ebiuki ene ẹhi nan ki ye bhi uwedẹ oriọn, ranmhude ele iyẹ daghe ẹfua nọnsi Osẹnobulua, sẹyẹ, ele iyẹ sabọ lẹn otọ emhanmhan nesọle. Ẹghe odalo nọnsele yẹ so ebiuki a, ranmhude ugbekhuelo, ọle khẹ ele bi Ojuu nin ojie nọnsele. Tatarọs bi “ohio nọn imhọn ọkpẹnlẹn” nan tẹmhọnlẹn bhi Arẹman 20:1-3 iyi ọkpa.

U

• Udo kpataki nọn ribhi uwa.

  Ekhin-uwa, ọle a da miẹn ọne udo nan. Ọne udo nan a rẹ mun egbuwa eva mhọnlẹn. Udo nọn ribhi ekhin ọsi ayotọ, ọle hi udo kpataki nọn ribhi uwa. Udo nọn manman ziẹn, ọle a mun ọbhi ekhin ayotọ ọsi udede uwa bi ogbe ọsi agbaẹbho. Emhin ọne ukpọta nan mundia nan bhi ẹkẹ Baibo. Bhi ọsi ijiẹmhin, ọ mundia nin ẹghe umunhẹn ọsi ọne otọ nan. Baibo da yọle ghe Jesu hi “udo kpataki nọn ribhi ayotọ” ọsi agbotu ọsi ene rẹkhan Kristi. Ọne agbotu nan a rẹ khọkhọ uwa nọnsi Osẹnobulua.​—Ẹfẹ 2:20; Job 38:6.

• Udo nan rẹ nọ emhin.

  Udo eva khọnan. Ọkpa ki ha ribhi uke ọnọnkẹle. A re ọle rẹ nọ emhin bọsi ọka bi wit. Emhin nan ba bhi adesẹ udo nọn ribhi otọle, ọle a gba udo nọn ribhi okhun ọlẹn mun, beji a ha da sabọ ha wẹnẹ ọle nẹga rẹ nọ emhin. Bhi ẹghe ẹdẹlẹ, udo nan da re obọ nọ emhin, ọle ikhuo ha noo bhi azagba-uwa ne bunbun. Emhin kpataki ọne udo nan khin bhi uwa. Ahamiẹn azagba-uwa bha miẹn udo rẹ nọ emhin, ele ida sabọ nyẹn ebale. Ọnan zẹ nin Osẹnobulua da gbe uhi nin ibhokhan Izrẹl ghe, ahamiẹn ọria bha sabọ ha igho nin ọle mọnmọn, nin ọria nan mhọn ọlẹn osa hẹi mun udo nin ọne ọria rẹ nọ emhin. Elanmhẹn a noo rẹ wẹnẹ udo ne khua nan rẹ nọ emhin.​—De 24:6; Mk 9:42.

• Ugue ọsi Ẹkpẹti Ọsi Akovẹn.

  Bhi Ukpẹdẹ Izọese, odalo ọne ugue nan, ọle ọne ojohẹn da re aranlẹn zọese. Ebi a ha tie ọne ugue bhi urolo Hibru mundia nin “nan rẹ gue olukhọ” la “nan rẹ gbo olukhọ kua.” Igolu a rẹ lu ọne ugue nan. A da lu amanzẹ eva ọsi ẹhi natiọle chẹrob bhi obọ veva bhi okhun ọlẹn.​—Ex 25:17-22; 1Ch 28:11; Hib 9:5.

• Uhi.

  Emhin kẹkẹ a re ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọnlẹn. Ahamiẹn a re ukpebe nọn nẹ (“U”) rẹ mun ọne ukpọta hẹn, ebi ọ mundia nan hi, ẹmhọn rebhe nọn ribhi ẹkẹ Uhi nin Osẹnobulua na obọ Mozis gbe nin ibhokhan Izrẹl, la ene ebe isẹn nan ka miẹn bhi Baibo. Sokpan, ahamiẹn ukpebe nin khere a rẹ gbẹn ọlẹn, ebi ọ mundia nan ki ha yi ene uhi kẹkẹ nin Osẹnobulua gbe nin ibhokhan Izrẹl, la ebi ọne uhi tẹmhọnlẹn.​—Nu 15:16; De 4:8; Mt 7:12; Ga 3:24.

• Uhi nọnsi Mozis.

  Uhi nin Jehova na obọ Mozis gbe nin ibhokhan Izrẹl bhi ukpe 1513 B.C.E. bhi ojẹgbo ọsi Saina, ọle a tiọle Uhi nọnsi Mozis. Uhi a yẹ tie ebe isẹn ne kalo bhi Ebenọnkhiale.​—Mt 5:17; Lu 24:44.

• Uhio nọn imhọn ọkpẹnlẹn.

  Ukpọta Grik natiọle abisọs, ọle a zedu ọle diọbhi uhio nọn mhọn ọkpẹnlẹn. Ebi ọ mundia nan hi “uhiọ nọn manman dinmhin,” la “uhio nan bha lẹn eji ọ ree sẹ.” Bhi obọ Baibo nan re urolo Grik gbẹn, ebi a re ọne ukpọta tẹmhọn ọlẹn hi nan rẹ mun ọria khue. A yẹ re ọle tẹmhọn idin.​—Lu 8:31; Rm 10:7; Arẹ 20:3.

• Ukhuo-izọese.

  Eji a bọn okhun nan da zọese, la nan da tuẹ emhin nọn vin-ohin, ọle a tiọle ukhuo-izọese. A sabọ rẹ re udo, eran, ekẹn, la ẹlọnmhọn rẹ bọn ọlẹn okhun. Bhi ugha ọhẹnhẹn nọn ha ribhi ibọkpọ ọsi oga bi uwa oga nọn ha ribhi Jerusalẹm, obhi ukhuo-izọese khere da ha ribhọ nan da tuẹ emhin nọn vin-ohin. Eran a rẹ bọn ọne ukhuo-izọese, a da re igolu rẹ ra ọle. Udede ukhuo-izọese nan re oze lu da ha ribhi azagba ọsi ọne uwa oga. Enin a da ha re emhin ze. Ẹbho ne ga ẹbọ yẹ ha noo ukhuo-izọese.​—Ex 39:38, 39; 1Ki 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; Iw 17:23.

• Uki ọgbọn.

  Ukpẹdẹ ọhẹnhẹn bhi uki ọsi ibhokhan Ju. Bhi ọne ukpẹdẹ nan, ele ki sikoko, le ebale, yẹ zọese ji Osẹnobulua. Akizẹbue, ọne ukpẹdẹ nan da kiẹn ukpẹdẹ iluemhin kpataki rẹji ibhokhan Ju. Ele ida miẹnsọn soso bhi ọne ukpẹdẹ.​—Nu 10:10; 2Ch 8:13; Kol 2:16.

• Ukpẹdẹ Ibhuohiẹn.

  Ọne ukpẹdẹ, la uriẹghe nin Osẹnobulua ha rẹ tie eria, la agbaẹbho ẹzọ. Ọ sabọ rẹ ha yi ukpẹdẹ nan ha rẹ fuẹn eria ne imhẹn an. Ọne “ukpẹdẹ” nan sabọ yẹ re isẹhoa nin ẹbho eso rẹ miuhọnmhọn, yẹ ha mhọn iẹnlẹn ọsi ighegheghe. Jesu Kristi bi etuegbe nesọle yẹ tẹmhọn “Ukpẹdẹ Ibhuohiẹn” nọn ha sunu bhi ẹghe odalo. Bhi ọne ẹghe nin, a ki bhuohiẹn ene nyẹnlẹn bi ene yulu.​—Mt 12:36.

• Ukpẹdẹ Izọese.

  Ukpẹdẹ iluemhin nọn lu uhọnmhọn emhin nẹ rẹji ibhokhan Izrẹl khọnan. Ọle a yẹ tiọle iluemhin ọsi Yọm Kippọ nan lu bhi ukpẹdẹ nọnzi 10 bhi uki natiọle Ẹtanim. Ukpọta Hibru natiọle Yọm hak-kip-pu-rim ọle a da re Yọm Kippọ. Ọne ukpẹdẹ nan ọkpa ojohẹn rẹ nabhi ẹkẹ Eje Khia Nẹ. Ọle ki mun aranlẹn nabhi ẹkẹ enin dọ rẹ zọese ọbhi olukhọ nọnsọle, ọsi ibhokhan Livai, bi ọsi ibhokhan Izrẹl rebhe. Arẹkhọkhọ ọsi izọese nin Jesu ha re iẹnlẹn nọnsọle rẹ lu bhi ẹghe odalo, ọle ene izọese ha khin. Osukpa-ọkpa Jesu lu ọne izọese nan rẹ rẹkpa ẹbho rẹ kie deba Jehova ha mhọn ikolu. Bhi ọne Ukpẹdẹ Izọese, ibhokhan Izrẹl ki sikoko. Ele ki ha fi azimin. Ele ida miẹnsọn soso.​—Le 23:27, 28; Iw 27:9; Kol 1:20; Hib 9:12.

• Ukpokpo nan rẹ mun ihẹ.

  A re ọne ukpokpo nan rẹ mun ihẹ rọ bhi ijianbọ. A yẹ re ukpokpo nọn sẹ inian rẹ gba ẹmena eva kugbe sade a re ele wẹnna bhi ugbo. Igbọn wo manman ha noo ene ukpokpo nan rẹ muno ihẹ. Ọnan zẹle nin ọne ukpokpo nan da mundia nin igbọn, ọria nan denyẹnyẹn, la oya. A ha yọle ghe ọria khuẹn ọne ukpokpo nan an, emhin ọ mundia nan. Ọ rẹman ghe a fan ọne ọria fia.​—Le 26:13; Mt 11:29, 30.

• Ukporina ọsi Solomọn.

  Bhi ẹghe ọsi Jesu, eji a re ukpamanku khan, nan re oẹ na, ọle khọnan. Ẹgodo nan ka sẹ nọn ribhi obọ ọsi isti bhi uwa oga, ọle ọ ye. Ẹbho rẹọbhọ ghe ọne ukporina nan hi ebe kẹre bhi uwa oga nin Solomọn bọn. Jesu na bhi ọne ukporina nan gbera bhi “ẹghe ulinlin.” Ọne ukporina nan Kristiẹn bhi ore nin ohẹnhẹn da yẹ ha do ikolo oga.​—Jn 10:22, 23; Iw 5:12.

• Ukpọn-akhiẹ.

  Ukpọn nọn dia shaka-shaka nan rẹ so ẹkpa. Ẹkpa nọn dia inian a rẹ mun wit, bi ebale ne dia iriọ ya. Ilọn ẹbhe nọn bhihi a rẹ do ọne ukpọn nan. Ọne ukpọn nan ẹbho mun yọ rẹ lu akhiẹ.​—Ge 37:34; Lu 10:13.

• Uruẹmhin.

  Nan rẹ hian alẹbhẹ sibhi ekuẹ re. Osẹnobulua da taman Ebraham nin ọle bi imọn nesọle ha ruẹ. Sokpan, ọ iyi oko nin Kristiẹn rẹ ruẹ. A yẹ noo ọne ukpọta nan rẹ lu arẹkhọkhọ.​—Ge 17:10; 1Kọ 7:19; Fil 3:3.

• Usun.

  A re ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọn ẹbho ne lu rẹkhan iman-emhin ọkpa, ne mhọn ọria nọn sun ele. Ibhokhan Farisi bi ibhokhan Sadusi a kẹ re ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọnlẹn. Ẹbho ne iyi Kristiẹn yẹ ha tie ekhẹn Kristiẹn “usun,” la “otu ọsi ene rẹkhan Jesu nin obhi Nazarẹt.” Asabọmiẹn ebezẹle nin ele da ha lu ọnan hi nin ele rẹ rẹman ghe ene ẹbho nan iyẹ ribhi oga ọsi ibhokhan Ju. Akizẹbue, usun kẹkẹ da ha zegbere bhi ẹkẹ agbotu, bọsi “usun ọsi Nikoleọs,” nan tẹmhọnlẹn bhi ebe ọsi Arẹman.​—Iw 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Arẹ 2:6; 2Pi 2:1.

• Uwa oga.

  Eje khiale nan da lu ilọnmhọn oga ọne ukpọta nan mundia nan. Uwa oga nọn ha ribhi Jerusalẹm, ọle a kẹ re ọle ha talọ je. Ọle hi uwa oga kpataki nin ibhokhan Izrẹl da ha ga. Ọkuẹsẹ a bọn ọne uwa oga nan, ibọkpọ ọsi oga ibhokhan Izrẹl da ha ga. Solomọn bọn uwa oga nin ọhẹnhẹn. Ibhokhan Babilọn da dunmhun ọne uwa oga a. Ibhokhan Izrẹl ki na bhi imun fikiere, Zẹrubabẹl da bọn uwa oga nọnzi eva. Akizẹbue, Hẹrọd Nọn Khua da kie bọn ọne uwa oga. Bhi ijanlẹn eso bhi Baibo, ọne uwa oga a yẹ tiọle ọne “uwa.” A yẹ re ọne ukpọta rẹ tẹmhọn eji Osẹnobulua dia bhi okhun ẹlinmhin.​—Mt 21:13; Lu 11:51; 1Ch 29:1; 2Ch 2:4; Mt 24:1; Arẹ 11:19.

Y

• Yisti.

  Emhin nan re ọbhi ẹlubọ nan rẹ lu ibrẹd beji ọ ha da huẹ. A yẹ re ọle ba emhin bii anyọn beji ọ ha da wowo. Baibo kẹ wo noo ọne ukpọta nan rẹ tẹmhọn olukhọ bi emhin nọn wea. A yẹ re ọle rẹ tẹmhọn emhin nọn vẹ nin ẹbho bha daghe.​—Ex 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9.

• Yufretis.

  Ẹdẹ kpataki khọnan bhi otọ Esia. Ọle yẹ hi ẹdẹ nọn tan nẹ. Ọkpa bhi ẹdẹ eva nan manman lẹn bhi otọ Mẹsopotemia, ọle ẹdẹ Yufretis khin. Genesis 2:14 a da ka tẹmhọn ọne ẹdẹ nan. Ọkpa bhi ẹdẹ enẹn ne ribhi ogba ọsi Idẹn nọn. Ọle Genesis 31:21 yẹ tiọle ‘ọne Ẹdẹ.’ Eji ughu ọsi ibhokhan Izrẹl nale bhi obọ ọsi nọt ọne ẹdẹ nan ye.​—Ge 15:18; Arẹ 9:14; 16:12.

Z

• Zaiyọn; Oke Ọsi Zaiyọn.

  Agbaẹbho nọn ziẹnlẹn ọne agbaẹbho nan khin. Ibhokhan Jibus rẹ ha nyẹnlẹn bhọ. Uke oke ọne agbaẹbho ha ye bhi adesẹ saot bi isti bhi Jerusalẹm. Ẹghe nin Devid rẹ khọn ẹbho ne ha nyẹnlẹn bhọ miotọ, ọle da bọn uwa nọnsọle ọbhi enin. Enin da kiẹn ẹgua nọnsọle. A da ha tie ọne agbaẹbho “Agbaẹbho ọsi Devid.” (2Sa 5:7, 9) Ẹghe nin Devid ki rẹ mun ẹkpeti akovẹn vae bhi enin, ọne oke da kiẹn eje khiale rẹji Jehova. Akizẹbue, a da yẹ dọ ha tie oke ọsi Moraiya nan da bọn uwa oga Zaiyọn. Ẹgheso, a bhọ da ha tie agbaẹbho ọsi Jerusalem Zaiyọn. Bhi obọ Baibo nan rẹ urolo Grik gbẹn, arẹkhọkhọ a re oke ọsi Zaiyọn lu.​—Ps 2:6; 1Pi 2:6; Arẹ 14:1.

• Zus.

  Ẹbọ ne bunbun, ọle ibhokhan Gris ga. Zus hi ẹbọ nọn ke okhun nẹ bhi ẹbọ nesele. Bhi agbaẹbho ọsi Listra, ẹbho da ha tie Banabas Zus. Bhi egbegbe agbaẹbho ọsi Listra, a da miẹn ejeso nan gbẹn ene ẹmhọn nan ọi: “ohẹn nesi Zus” bi “Zus nin osẹ ọsi ovuẹn.” Amanzẹ ọsi “Imọn Nesi Zus,” ọle ha ribhi odalo okọ nin Pọl na i ẹghe nin ọle rẹ ha sibhi Mọta re. Abieva imọn nesi Zus khin. Ele hi Kastọ bi Polọs.​—Iw 14:12; 28:11.