Ebi A Gbẹn Ba Ọle
1. Ebi Babylon Nọn Khua Mundia Nan
Be imhan rẹ lẹn yẹ ghe oga ohoghe rebhe, ọle “Babylon nọn Khua” mundia nan? (Revelation 17:5) Fẹ emhin ea ghe ne rẹ mhan lẹn:
Otọ agbọn rebhe ọle ye. Baibo yọle ghe, Babylon nọn Khua dotua nyan ‘usun ẹbho bi agbaẹbho kẹkẹ.’ Ọ da yẹ yọle ghe, Babylon nọn Khua “le ojie nyan enijie ọsi ọne otọ nan.”—Revelation 17:15, 18.
Babylon nọn Khua ida sabọ ha yi ene gbẹloghe la usun ọsi ene dọ ẹki. Baibo yọle ghe, ẹghe nan ha rẹ fuẹn Babylon nọn Khua a, enijie ọsi ọne agbọn nan bi ene do ẹki dẹ sẹyẹ ha ri bhi agbọn.—Revelation 18:9, 15.
Babylon nọn Khua bha ohoghe rẹ riia elin nọnsi Osẹnobulua a. Baibo da tie Babylon nọn Khua agbilẹ. Bezẹle? Ranmhude ọle deba ene ijie ọsi ọne agbọn nan ha muobọ, beji ọle ha da miẹn igho la emhin ebhebhe bhi obọ nọnsele. (Revelation 17:1, 2) Babylon nọn Khua hiẹ ẹbho ne bunbun bhi otọ agbọn rebhe. Ọle yẹ si uu ji ẹbho ne bunbun.—Revelation 18:23, 24.
Fikie diọbhi uduọle 6 bhi iluẹmhin nọnzi 13
2. Ẹghela Mezaya Rẹ Zegbere?
Baibo ka tale ọbhi otọ khẹ ghe, uzana 69 dẹ gbera ọkuẹsẹ Mezaya zegbere.—Tie Daniel 9:25.
Ẹghela ọne uzana 69 rẹ munhẹn? Ukpe 455 B.C.E. Ọne ukpe nin, ọle Nehemiah nin gọvanọ rẹ vae bhi Jerusalem nin ọle “kie dọ bọn” ọlẹn.—Daniel 9:25; Nehemiah 2:1, 5-8.
Be ọne uzana 69 tan sẹ yẹ? Bhi ọta akhasẹ eso bhi ẹkẹ iBaibo, ukpẹdẹ ọkpa mundia nin ukpe ọkpa. (Numbers 14:34; Ezekiel 4:6) Ranmhude ikpẹdẹ ihinlọn ribhi uzana ọkpa, uzana ọkpa ki ha yi ikpe ihinlọn. Bhi ọne ọta akhasẹ nan, uzana 69 da ha yi ikpe 483.
Ẹghela ene uzana 69 rẹ sotọ? Mhan ha na bhi ukpe 455 B.C.E. munhẹn ha ka ene ikpe 483, ọ ki re mhan sẹbhi ukpe 29 C.E.a Ọne ukpe nan tee, ọle Jesu mianmẹn yẹ kiẹn iMezaya!—Luke 3:1, 2, 21, 22.
Fikie diọbhi uduọle 5 bhi iluẹmhin nọnzi 15
3. Uwedẹ Kẹkẹ Nan Rẹ Noo Aranlẹn Sade Ọria Hinmhin Egbe
Uwedẹ kẹkẹ ribhọ nin dọkitọ rẹ noo aranlẹn sade ele gbẹloghe ọria. Eso bhi ene uwedẹ nan bha re obọ rẹkhan uwedẹ nin Jehova yọle nan rẹ ha noo aranlẹn. Bhi ọsi ijiẹmhin, dọkitọ sabọ si aranlẹn bhi egbe ọsi otuọnkpa mun nin ọria ọbhebhe. Ẹbho eso yẹ si aranlẹn nọnsele mun ya beji a ha da miẹn ghe, ahamiẹn ele lu ọpreshọn bhi ẹghe odalo, a ki si ọne aranlẹn ele bhi egbe. Ọ bha khẹke nin Kristiẹn lu ene emhin nan soso.—Deuteronomy 15:23.
Ọkpakinọn, uwedẹ eso ribhọ nin dọkitọ rẹ noo aranlẹn sade ele hinmhin ọria, nin Kristiẹn ha sabọ miẹn ọbhi egbe. Bhi ọsi iji ẹmhin, dọkitọ sabọ si aranlẹn eso si ọria bhi egbe re nin ọle rẹ fẹghe emianmhẹn nin ọne ọria khọnmhọn. Ele sabọ yẹ lu emhin nin ebo tiọle hemodialysis, hemodilution, cell-salvage, la ele noo emhin natiọle heart-lung bypass machine sade ele hinmhin ọne ọria. Ọdeọde ha tobọle zẹ uwedẹ nin ọle guanọ nan rẹ noo aranlẹn nọnsọle sade a lu ọle ọpreshọn, sade dọkitọ ho nọn fẹghe emianmhẹn nọn ri ọle bhi egbe, la sade ọ ho nọn re ikhunmhun ọbhi emianmhẹn nin ọle khọnmhọn. Dọkitọ kẹkẹ sabọ lu ene emhin nan bhi uwedẹ kẹkẹ. Bhiriọ, ọkuẹsẹ uwẹ ka nin dọkitọ noo aranlẹn nọnsẹ, ọkhẹke nin uwẹ lẹn ebi ọne idọkitọ ha rẹ noo ọle yẹ tee. Zilo nyan ene inọnta nan:
Ahamiẹn a dẹ si aranlẹn nọnsẹmhẹn nabhi emhin ọbhebhe ọ kuẹ kie na mẹn bhi egbe, mẹn dẹ be sabọ ghe ọne aranlẹn nin bii aranlẹn nọn khẹke nin mẹn sẹyẹ miẹn ọbhi egbe? La mẹn dẹ ha ghe ọle bii aranlẹn nọn khẹke nan biri kua?—Deuteronomy 12:23, 24.
Ahamiẹn ghe, a si aranlẹn nọn ri mẹn bhi egbe sibhọre, fi emhin eso denọ bhi ẹkẹ ọle yẹ kie si ọle na mẹn bhi egbe, ọkhọle nọnsẹmhẹn dẹ be ha kpokpo mẹn? Mẹn dẹ be ka nan re iriọ noo aranlẹn nọnsẹmhẹn?
Fikie diọbhi uduọle 3 bhi iluẹmhin nọnzi 39
4. Ebe Ha Sabọ Re Ọdọ bi Amhẹn Zẹ Egbe Obọ Fo
Baibo yọle nin ọdọ bi amhẹn hẹi zẹ egbe obọ. Ọ da yẹ yọle ghe aharẹmiẹn ele zẹ egbe obọ, nin ọsoso bhi ẹwẹ ele hẹi dọ bọ ọdọ ọbhebhe la re okhuo ọbhebhe. (1 Corinthians 7:10, 11) Emhin eso ribhọ ne ha sabọ re ọria nọn ga Osẹnobulua zẹ okhuo ọle la ọdọ ọle obọ fo.
Ahamiẹn ọne ọdọ bha ka gbẹloghe azagba-uwa nọnsọle: Ahamiẹn ọdafẹn-uwa bha ka nọn rẹ gbẹloghe azagba-uwa nọnsọle, nin obọ da gbe ele sẹbhọ ghe ele bha yẹ miẹn ebale le, ọne okhuo sabọ zẹ nin ọle rẹ zẹ ọdọ ọle obọ fo.—1 Timothy 5:8.
Ahamiẹn ghe okpea la okhuo riale ghe ugbemhin nin okhuo ọle la ọdọ ọle gbe ọle dẹ sabọ gbe ọle uhọnmhọn, la si ọle emianmhẹn, ọle sabọ zẹ nin ọle rẹ zẹ okhuo ọle la ọdọ ọle obọ fo.—Galatians 5:19-21.
Ọne okpea la okhuo bha rẹ otọ nanlẹn rẹ ga iJehova hiehie: Ahamiẹn ọkpa bhi ẹwẹ ọdọ bi amhẹn bha re otọ nin ọnọnkele rẹ ga iJehova hiehie, ọne a bha re otọ nan sabọ zẹ nin ọle rẹ zẹ ọne okhuo la ọne ọdọ obọ fo.—Acts 5:29.
5. Iluemhin Kẹkẹ Nin Ẹbho Lu
Kristiẹn ideba lu iluemhin ne iyẹẹ Jehova. Ọkpakinọn, ọdeọde bhi ẹwẹ mhan ha tobọle zẹ ebi ọle ha rẹ lu emhin yẹ sade ẹbho lu ene iluemhin nan. Ji mhan zilo nyan emhin eso ne ha sabọ sunu sade ẹbho lu ene iluemhin nan.
Ọria ha tuẹ uwẹ ọwesẹnan. Uwẹ sabọ yọle “obulu.” Ahamiẹn ọne ọria guanọ nin ọle lẹn ebezẹle nin uwẹ ida deba bhi ọne iluemhin, uwẹ sabọ taman ọlẹn.
Ọdọ ẹ la okhuo ẹ nọn iga iJehova sabọ tie uwẹ nin bha ko dọ deba azagba-uwa nọnsẹbha le ebale bhi ẹghe iluemhin. Ahamiẹn uwẹ zẹ nin uwẹ rẹ yo, uwẹ sabọ taman ọdọ ẹ la okhuo ẹ ghe, ahamiẹn a dẹ lu emhin ne diẹn mun oga ohoghe bhi enin, uwẹ ida deba bhọ.
Ahamiẹn ọwanlẹn nọnsẹ re igho la emhin ọbhebhe rẹ lu ẹsele nin uwẹ bhi ẹghe iluemhin. Ọ be khẹke nin uwẹ he? Uwẹ sabọ rẹ miẹn ọle le. Ọkpakinọn, ọkuẹsẹ uwẹ lu iriọ, nọọn egbe ẹ, ‘Ọne iluemhin be zẹ nin ọwanlẹn nọnsẹmhẹn da re ọne igho nan nin mẹn? La, ọle be gheghe re nin mẹn, nin ọle rẹ rẹman ghe, iwẹnna nin mẹn lu ti ọle bhọ?’
Ahamiẹn ọria nọn hi ki rẹ khin re emhin rẹ lu ẹsele nin uwẹ bhi ẹghe iluemhin. Ọne ọria sabọ taman uwẹ yọle: “Mẹn lẹnmhin ghe uwẹ ilu ọne iluemhin nan, ọkpakinọn, mẹn yẹ guanọ nin mẹn re ọne emhin nan nin uwẹ. Asabọmiẹn ọne ọria gheghe guanọ nin ọle lu emhin esili nin uwẹ. Bhi obọ nọnkẹle, ọ yẹ khẹke nin uwẹ fẹghe si ọne ọria gheghe guanọ nọn dọnmhẹn urẹọbhọ nọnsẹ, la nin ọle lẹlẹ uwẹ nabhi ọne iluemhin. Uwẹ ha riale nọnsẹn fo, uwẹ ha sẹyẹ tobuwẹ zẹ si uwẹ dẹ miẹn ọne ọria ọne emhin. Emhin nọn hi ki rẹ khin nin uwẹ zẹ nin uwẹ rẹ lu, ọkhẹke nin uwẹ lu emhin nọn ha re iJehova ha ghọnghọn yẹ re ọkhọle nọnsẹ fure.—Acts 23:1.
Fikie diọbhi uduọle 1 bhi iluẹmhin nọnzi 44
6. Emianmhẹn Nin Mhan Ha Sabọ Mun Nin Ọria
Ahamiẹn mhan khọnmhọn emianmhẹn nin mhan ha sabọ mun nin ọria, la mhan riale ghe mhan mhọn emianmhẹn nọn sẹriọ bhi egbe, ọkhẹke nin mhan re ẹwanlẹn lu emhin, beji a ha da miẹn ghe mhan bha mun nin ọria soso. Bezẹle nin mhan ha da lu iriọ? Ranmhude, mhan hoẹmhọn ibo mhan. Baibo yọle: “Hoẹmhọn ibo ẹ beji uwẹ rẹ hoẹmhọn egbe nọnsẹ.”—Romans 13:8-10.
Be hi uwedẹ eso nin ọria nọn mhọn emianmhẹn nọn sẹnian ha rẹ re oyẹẹ man ibo ọle? Ọle ida ha re egbe gbe ẹbho, mun ele dede, la so ele obọ. Ọ bha yẹ khẹke nin ẹkẹ ha khọ ọle ahamiẹn ibhio mhan eso bha re otọ nanlẹn rẹ rẹnẹ vae bhi uwa nọnsele. Sẹyẹ, ọkuẹsẹ ọle mianmẹn, ọkhẹke nin ọle taman ọwanlẹn nọn sun otu ene ewanlẹn bhi agbotu ghe, ọle mhọn emianmhẹn nin ẹbho ha sabọ mun, beji a ha da sabọ guanọ uwedẹ nan ha rẹ gbega eria ebhebhe ne ha deba ọle mianmẹn. Ọkuẹsẹ uwẹ bi ọria munhẹn ha lẹn egbe nin bha rẹ bọ egbe, ọkhẹke nin uwẹ ka tobuwẹ dọ fẹ egbe ghe, si uwẹ mhọn emianmhẹn nin uwẹ ha sabọ mun nin ọria. Uwẹ ha re inian lu emhin, uwẹ ki rẹman ghe, ọ iyi ọmhẹn ọsi egbe nọnsẹ ọkpa uwẹ ria ẹmhọn ọlẹn, uwẹ “yẹ gbẹlokotọ bhi ọmhẹn ọsi eria nekẹle.”—Philippians 2:4.
Fikie diọbhi uduọle 2 bhi iluẹmhin nọnzi 56
7. Ẹmhọn Igho bi Ẹmhọn Ẹzọ Nan Gui
Ahamiẹn mhan guanọ nin mhan deba ọria ọbhebhe do ẹki la lu emhin ọbhebhe nọn rẹtẹ ẹmhọn igho, ọkhẹke nin mhan gbẹn ọlẹn ọbhi otọ yẹ re obọ bhi ebe, aharẹmiẹn obhio mhan bhi agbotu ọne ọria khin. Mhan ha lu iriọ, ẹmhọn ida kẹ nabhọre. (Jeremiah 32:9-12) Ọrẹyiriọ, ẹmhọn igho la emhin ọbhebhe sabọ sẹyẹ si ovan re bhi ẹwẹ ene ga iJehova. Emhin nọn sẹnian ha sunu, ọkhẹke nin ele ko jẹje re ọne ẹmhọn ọi nọnsẹn. Ọ bha khẹke nin ele tie ọria ọbhebhe ọbhi ọne ẹmhọn.
Ahakimiẹn obhio uwẹ bhi agbotu re ohoghe riia uwẹ elin an, la ọ mun uwẹ lu bhi ẹki nin bha ko do kii? Be ọ khẹke nin uwẹ rẹ re ọne ẹmhọn khian yẹ? (Tie Matthew 18:15-17.) Jesu da taman mhan emhin ea nọn khẹke nin mhan lu:
Dọnmhegbe nin bha veva rẹ ko ta ọne ẹmhọn ọbhi ekpẹn. Ọ bha khẹke nin ehọ eva họn.—Fẹ ulọnlẹn nọnzi 15 ghe.
Ahamiẹn ọnin bha wẹnna, taman obhio mhan ọkpa la eva ne wanre bhi oga ne rẹkhan uwẹ bu ọne ọria.—Fẹ ulọnlẹn nọnzi 16 ghe.
Ahamiẹn ọnin bha sẹyẹ wẹnna, uwẹ sabọ dọ taman ene ewanlẹn.— Fẹ ulọnlẹn nọnzi 17 ghe.
Ahamiẹn mhan bi ibhio mhan ko mhọn ẹmhọn, mhan dẹ sabọ re ọne ẹmhọn khian nọnsẹn. Ọ bha khẹke nin mhan si egbe ha khian ikotu. Emhin nọn sẹriọ dẹ re okan ji Jehova bi agbotu nọnsọle. (1 Corinthians 6:1-8) Ọkpakinọn, ẹzọ eso ribhọ nọn khẹke nan gui bhi ikotu. Eso bhi ẹzọ ne sẹnian hi: Ẹzọ ọsi okhuo bi ọdọ ne ho nin ele sọebea, ẹzọ ọsi ebi ele ha rẹ gha imọn nesele yẹ, la igho nin ọkpa bhi ẹwẹ ele ha ha ọnọnkẹle le, ẹzọ ọsi ọria nọn guanọ nin ọle miẹn igho nọn khẹke ọle sade emhin sunu ji ọle la ẹki nọnsọle, la ẹzọ ne rẹtẹ ẹmhọn uku. Ahamiẹn mhan mun ẹzọ ne sẹnian ha khian ikotu, mhan bha gbobọrauhi nọn ribhi Baibo.
Ahamiẹn emhin ebe nọn manman kaka ọria lu mhan le—emhin ebe bọsi nan rẹ mun ọria ho, nan rẹ mun obhokhan ho, nan rẹ gbe ọria guọguọ a, nan rẹ ra ọria, la nan rẹ gbe ọria a—mhan sabọ dọ taman unakpa la eria ebhebhe ne mhọn obọ bhi ẹmhọn ne sẹriọ. Mhan ha lu iriọ, mhan bha gbobọrauhi nọn ribhi Baibo.
a Rẹ na bhi ukpe 455 B.C.E. rẹ sẹbhi ukpe 1 B.C.E. da ha yi ikpe 454. Rẹ na bhi ukpe 1 B.C.E. rẹ sẹbhi ukpe 1 C.E. da ha yi ukpe ọkpa. Rẹ na bhi ukpe 1 C.E. rẹ sẹbhi ukpe 29 C.E. da ha yi ikpe 28. A ha ku ene ikpe nan rebhe kugbe, ọ ki ha yi ikpe 483.