WE NĨWĨSĨ?

Aseũvya ma meli ma tene meekanaa nasyo ata iikalikye kĩw’ũ?

Mũsomi ũmwe wĩtawa Lionel Casson wa maũndũ ma meli sya tene, nũeleetye ũndũ aseũvya ma meli ma ĩvinda ya Lomi ya tene meekaa mamina kũlinda myanya ĩla yeethĩawa kũla mbwaũ ikwatanĩlw’e. Kyaĩ kĩmanyĩo kyoo “kũvaka lami, kana lami na mũvũa, kũla mbwaũ ĩkwatanĩlw’e kana makavaka ĩ meli yonthe ngalĩko ya nza na ya nthĩnĩ.” Akkadian ma tene na Ambaviloni o namo nĩmatũmĩaa lami kũsiĩĩa meli iikalikye kĩw’ũ, o na Alomi mataambĩĩa kwĩka ũu.

Maandĩko ma Kĩevelania nĩmawetete ũndũ ta ũsu nthĩnĩ wa ĩandĩko ya Mwambĩlĩlyo 6:14. Ndeto ya Kĩevelania ĩla ĩalyũlĩtwe “kĩsia” ĩandĩkonĩ yĩu yonanasya lami ũla ũkwatĩkanaa mautanĩ ma vetololi.

Lami ũkwatĩkanaa wa mĩthemba ĩlĩ. Mũthemba wa mbee wĩthĩawa wĩ mũtweku naw’o ũla ũngĩ wĩthĩawa wĩ mũmũ. Aseũvya ma meli ma tene matũmĩaa mũthemba ũsu mũtweku, na maũvakaa melinĩ ũilyĩ ũu. Lami ũsu wamina kũvakwa nĩwoomaa na ũyĩthĩa ndũlikya kĩw’ũ.

Lami waĩ mwingĩ mũno nthĩnĩ wa nthĩ ila iwetetwe Mbivilianĩ. Mwanda wa Sitimu ũla wĩ kĩsionĩ kya Ũkanga wa Mũnyũ, “wausũĩte maima ma lami.”—Mwambĩlĩlyo 14:10.

Tene andũ meekanaa na makũyũ ata nĩ kana maikanangĩke?

Makũyũ methĩĩtwe maitũmĩwa kwa ĩvinda ĩasa ta lĩu. Amwe ma atũmwa ma Yesũ matanamba kũtw’ĩka aatĩĩi make, maĩ atei ma makũyũ Ũkanganĩ wa Kalilii. (Mathayo 4:18-22) Makũyũ amwe nĩmatwaawa kũseũvĩw’a “vakitolinĩ” ila syaĩ vau vakuvĩ.

Nzĩa ĩla ĩtonya kwĩthĩwa yatũmĩawa Kalilii ya tene kũsũvĩa makũyũ nĩ kana maikanangĩke, o na yu nĩtũmĩkaa kũndũ kũmwe. Makũyũ mambaa kumw’a syĩndũ sya nda na maisyoka maithambw’a. Ĩvuku yĩmwe (Studies in Ancient Technology) nĩyĩeleetye maũndũ ala mekawa ĩtina wa ũu. Yaĩtye kana mũnyũ wĩ na mbeke nene nũkiithĩlawa maimanĩ ala ĩkũyũ ĩvevelaa, kanyw’anĩ, na makwaũnĩ. Ĩtina wa ũu, makũyũ maiawa mailĩanĩlw’e na katĩ wamo makathi mekĩĩtwe mũnyũ na maivw’ĩkwa na kĩndũ kĩilyĩ mũkeka. Ĩvuku yĩu yĩendeee kwasya kana “ĩtina wa mĩthenya 3-5 nĩmavĩndũawa na maiekwa mekale ĩvinda yĩngĩ yĩana o ũu. Ĩvindanĩ yĩu, nĩmetĩkaa kĩw’ũ na mũnyũ ũilika nthĩnĩ. Mamina kũnyaa methĩawa me momũ.”

Kũĩsĩkĩwe makũyũ mekalaa ĩvinda yĩana ata matekwanangĩka mamina kũseũvw’a ũu. Ĩndĩ, nũndũ Amisili nĩmathooasya makũyũ masũvĩe nesa nthĩ ya Silia, ũu wĩonany’a kana nzĩa ĩsu nĩyatethasya mũno.