We Nĩwĩsĩ?
Nĩ wʼo atĩ ĩvindanĩ ya tene mũndũ aĩ atonya kũthi mũũndanĩ weene akavuĩa ĩia?
Kavuku kaa (Digest) ka mwaka wa 1468 kaandĩkiwe nĩ Mũsumbĩki Justinian nĩ kamwe ka syĩndũ ila ieleetye nesa maũndũ ma tene makonetye mĩao
YESŨ awetie ndeto ii syĩ ĩandĩkonĩ ya Mathayo 13:24-26: “Ũsumbĩ wa ĩtu ũilyĩ ta mũndũ ũla wavuĩie mbeũ nzeo mũũndanĩ wake: ĩndĩ andũ makomete, mũmaitha wake ooka na avuĩĩa ĩthaaa nganũnĩ na athi. Ĩndĩ syamea na syamesya mathangũ na syasyaa iia, nĩvo ĩndĩ ĩthaaa yoonekie nayo.” Aandĩki me kĩvathũkanyʼo nĩmethĩĩtwe na nzika ethĩwa kwa wʼo ki ũndũ ũsu Yesũ wawetie ngelekanyʼonĩ ĩsu nĩweekĩkaa, ĩndĩ maandĩko ma tene ma Alomi ala maeleetye mĩao meonanyʼa kana ũsu nĩ ũndũ weekĩkaa.
Ĩvuku yĩmwe yĩeleetye ndeto ila syĩ Mbivilianĩ yaĩtye: “Kũvuĩa nyeki [darnel] mũũndanĩ nĩ kana wĩyĩĩvanĩsye . . . kwaĩ kũvatane mĩaonĩ ya Lomi. Na woona vaĩ na vata wa kwĩkĩa mwĩao ũkonetye ũndũ ũsu, nĩ kwonanyʼa kana ũndũ ũsu nĩwakothaa kwĩkĩka.” Mũsomi ũmwe wa maũndũ ma mĩao wĩtawa Alastair Kerr aeleisye kana mwakanĩ wa 533 Klĩsto aminĩte kũsyawa, mũsumbĩki wa Lomi weetawa Justinian nĩwaandĩkie kavuku (Digest), kala kaeleetye kwa ũkuvĩ mĩao ya Lomi na maũndũ mana mawetiwe nĩ asomi angĩ ma mĩao ma ĩvinda yĩla mĩao ya Lomi yaĩ mĩseo vyũ (ta mwaka wa 100-250 Klĩsto aminĩte kũsyawa). Kwosana na kavuku kau (Digest, 9.2.27.14), mũsomi wa mĩao weetawa Ulpian nĩwawetie ĩkoani yasililwe nĩ mũtongoi wa Lomi wa myaka ya 100 na kĩndũ ũla weetawa Celsus. Ĩkoani yĩu yakonetye mũndũ waendie avuĩa ĩia mũũndanĩ weene na lĩu ũla waĩ vo waanangĩka. Kavuku kau kawetie nzĩa ila mĩao yaĩ ĩtonya kũtethya mwene mũũnda, kana ũla waũkomboete, nĩ kana aĩvwe lĩu wake nĩ ũla ũmũtetheisye wĩa ũsu mũthũku.
Ethĩwa ũndũ ũthũkĩte ũu nĩweekĩkie kĩsionĩ kyasumbĩkĩtwe nĩ Lomi, no twasye kana kĩla Yesũ wawetie ĩla ngelekanyʼonĩ nĩ kĩndũ kyeekĩkaa.
Ĩvindanĩ ya atũmwa silikalĩ ya Lomi yanengete anene ma Ayuti ala maĩ ngalĩko ya Yutia ũkũmũ wĩana ata?
ĨVINDANĨ yĩu kĩsio kya Yutia kyasumbĩkĩtwe nĩ Alomi, na kyeethĩawa na ngavana Mũlomi ũla waũngamĩe asikalĩ aingĩ. Wĩa mũnene wa ngavana ũsu waĩ wa kũkolanyʼa koti ũla Lomi yendaa vamwe na kũĩkĩĩthya mĩao nĩyaatĩĩwa na kwĩ mũuo. Alomi mayanengae mwanya mũndũ o na wĩva ũkũtũla mĩao na nĩmasilĩlaa andũ ala mekwananga mũuo. Ĩndĩ Alomi nĩmatiaa tũmaũndũ tũla twa kĩla mũthenya mokonĩ ma Ayuti ala manengetwe ũkũmũ kĩsionĩ kyu kya Yutia.
Ĩla Nzama ya Ayuti ĩendeee kũsila ĩkoani
Ĩla Nzama ya Ayuti yatalawa tayo koti ũla mũnene vyũ wa Ayuti, na nĩyo yaumasya sila maũndũnĩ makonetye mĩao ya Kĩyuti. Ĩtheo wayo vaĩ koti ingĩ nini syaĩ kũndũ kwĩ kĩvathũkanyʼo kĩsionĩ kyonthe kya Yutia. Nĩvatonyeka ũkethĩa kaingĩ makoani ala manini na makoani angĩ makonetye ũtũli wa mĩao maminĩawa kotinĩ isu mateũlikĩlĩĩlwa nĩ anene ma Lomi. Ĩndĩ kĩndũ kĩmwe koti sya Ayuti itaĩ syĩka nĩ kũtwʼĩĩa ala matũlĩte mĩao kũawa. Kĩu nĩ kĩndũ Alomi mavangĩte kana no mo maaĩle kwĩka. Eka ĩvinda yĩla ala me Nzamanĩ ya Ayuti masilĩile Sitivini na mavanga akimangwe, vai ĩvinda yĩngĩ yĩsĩkĩe nesa Ayuti maaĩyosea ĩtambya yĩu.—Meko 6:8-15; 7:54-60.
Kwoou no twasye kana Nzama ya Ayuti nĩyanengetwe ũkũmũ mũnene. Ĩndĩ mũsomi ũmwe wĩtawa Emil Schürer aisye: “Thĩna ũmwe mũnene [Nzama] ĩsu yoonaa nĩ kana anene ma Lomi maĩ matonya kũlikĩlĩĩla ĩkoani ĩla mavanga na maiendeea mateũkũlwʼa, o tondũ meekaa ĩla meesikwa ũndũ ũla wĩkĩtwe nũtonya kũetee silikalĩ mũisyo.” Ĩvinda yĩmwe anene ma Lomi malikĩlĩĩile ĩkoani ya Ayuti nĩ ĩvinda ya Kilautiosi Lisiasi. Mũnene ũsu atangĩĩie mũtũmwa Vaulo kuma mokonĩ ma Ayuti ĩla wamanyie nĩ laiaa wa Lomi.—Meko 23:26-30.