KĨLUNGU KYA 2
Mbivilia Nĩ Ĩvuku Kuma kwa Ngai
Kĩvathũkanyʼo kya Mbivilia na mavuku ala angĩ nĩ kyaũ?
Mbivilia ĩtonya kũũtethya ata kũmĩĩsya mathĩna?
Nĩkĩ ũtonya kũĩkĩĩa wathani wa Mbivilia?
1, 2. Nĩkĩ Mbivilia nĩ mũthĩnzĩo mũseo mũno kuma kwa Ngai?
WE WAAKWATA mũthĩnzĩo kuma kwĩ mũnyanyau mũseo vyũ? No wĩthĩwe weewie mũyo ngoonĩ. Muthĩnzĩo wonanasya kana mũndũ ũla wakũnenga nĩwonaa ũnyanya wenyu wĩ vata. Yĩla wakwatie mũthĩnzĩo ũsu no nginya wĩthĩwe watũngie mũvea.
2 Mbivilia nĩ mũthĩnzĩo kuma kwa Ngai na twaĩle kũtũnga mũvea nũndũ wawʼo. Ĩvuku yĩĩ nĩyonanĩtye maũndũ tũtaĩ twĩsa kũmanya. Nĩwetete ũndũ Ngai woombie matu ala me ndata, nthĩ, na mũndũ wa mbee na mũka wake. Mbivilia yĩna myolooto ĩtonya ũtũtethya kũmĩĩsya mathĩna. Ĩeleasya ũndũ Ngai ũkeanĩsya ieleelo syake na kũseũvya maũndũ kũũ nthĩ. Mbivilia nĩ mũthĩnzĩo mũseo ta kĩ!
3. Kwĩthĩwa na Mbivilia kũtwonasya ata ĩũlũ wa Yeova, na nĩkĩ ũũ nĩ ũndũ wa kũtanĩthya ngoo?
3 Mbivilia nĩ mũthĩnzĩo wa kũtanĩthya ngoo nũndũ nĩtwonasya ũndũ mũna ĩũlũ wa ũla Ũmĩnenganĩte, Yeova Ngai. Kũtũnenga Mbivilia kũĩkĩĩthasya kana nĩwendaa tũmũmanye nesa. Mbivilia nĩtonya kũũtetheesya kũmũthengeea Yeova.
4. Nĩ kyaũ kĩkwendeeasya ĩũlũ wa ũndũ Mbivilia ĩnyaĩĩkĩtwʼe?
4 Ethĩwa we wĩ na Mbivilia ndwĩ weka. Mbivilia ĩalyũlĩtwe kwa ithyomo mbee wa 2,300 na kwoou vakuvĩ kĩla mũndũ nthĩ nũtonya kũsoma Mbivilia na kĩthyomo kyake. Kĩla kyumwa Mbivilia mbee wa milioni ninyaĩĩkawʼa. Mbilioni mbingi sya Mbivilia nĩseũvĩtwʼe. Vaiĩ ĩvuku yĩngĩ yĩnyaĩĩkĩtwʼe ta Mbivilia.
Mbivilia ĩno yĩtawa “Biblia Takatifu Tafsiri ya Ulimwengu Mpya” ĩalyũlĩtwe kwa ithyomo mbingĩ
5. Nĩ kwa nzĩa myaũ kĩla Ũandĩko Mbivilianĩ “nĩwaveveewe nĩ Ngai”?
5 Kĩla Ũandĩko Mbivilianĩ “nĩwaveveewe nĩ Ngai.” (2 Timotheo 3:16) Waveveewe ata? Mbivilia yaasya: “Andũ maneenie ndeto syaumie kwa Ngai, maitongoewʼa nĩ Veva Mũtheu.” (2 Vetelo 1:21) Kwa ngelekanyʼo, mũnene wa wĩa nũtonya kũmwĩa kalanĩ wake aandĩke valũa. Ndeto ila syĩ valũanĩ ũsu nĩ sya mũnene. Kwoou valũa ũsu nĩ wake ti wa kalanĩ. O ta ũu Mbivilia nĩ ndeto ya Ngai ĩndĩ ti ya andũ ala mamĩandĩkie. Kwoou, kwa wʼo Mbivilia yonthe nĩ “ndeto ya Ngai.”—1 Athesalonika 2:13.
YĨ WĨWʼANO NA NĨ YA WʼO
6, 7. Nĩkĩ wĩwano wa Mbivilia nĩ wa kwendeesya mũno?
6 Mbivilia yaandĩkiwe kwa ĩvinda ya myaka mbee wa 1,600. Ala mamĩandĩkie maĩ andũ me kĩvathũkanyʼo na ma nzyawa syĩ kĩvathũkanyʼo. Amwe maĩ aĩmi, angĩ maĩ atei ma makũyũ, na aĩthi. Na angĩ maĩ athani, asili, na asumbĩ. Luka, ũla waandĩkie ĩvuku ya Ũvoo Mũseo ya Luka, aĩ ndakĩtalĩ. O na kau andũ asu maĩ kĩvathũkanyʼo, Mbivilia yĩ wĩwʼano kuma mwambĩlĩlyo kũvika mũminũkĩlyo.a
7 Ĩvuku ya mbee ya Mbivilia yĩtũtavasya ũndũ mathĩna ma andũ mambĩĩie. Ĩvuku ya mũthya yonanasya kana nthĩ yonthe ĩkatwʼĩka valatiso. Mbivilia ĩeleetye maũndũ maingĩ na ma myaka mingĩ makonanĩtye na kĩeleelo kya Ngai. Wĩwʼano wa Mbivilia nĩwendeeasya na ũu nowʼo tũtonya kwĩkwatya ĩvuku ya Ngai yĩthĩwe yĩilyĩ.
8. Nengana ngelekanyʼo ya kwonanyʼa kana Mbivilia ĩneenaa wʼo ĩũlũ wa maũndũ ma saenzi.
8 Mbivilia nĩneenaa wʼo ĩũlũ wa saenzi. O na yĩ na ũvoo wawetetwe mbee wa ĩvinda yawʼo yĩte ĩviku. Kwa ngelekanyʼo, nthĩnĩ wa ĩvuku ya Alivai, Aisilaeli nĩmanengetwe mĩao ĩũlũ wa ũtheu na kũvatha andũ ala awau. Mbaĩ ila ingĩ syamathyũlũlũkĩte iyeesĩ maũndũ asu. O na yĩla andũ maĩ na mawoni mate mawʼo ĩũlũ wa ũndũ nthĩ ĩilyĩ, Mbivilia nĩyaĩtye kana nthĩ nĩ kilinge. (Isaia 40:22) Mbivilia nĩyawetete kana nthĩ ‘ĩsũnzũũlĩtwʼe vate kĩndũ.’ (Yovu 26:7) Mbivilia ti ĩvuku ya saenzi. Ĩndĩ yĩla ĩnĩũweta maũndũ ma saenzi ĩwetaa wʼo. Ũu tyo wʼo tũtonya kwĩkwatya ĩvuku ya Ngai yĩthĩwe yĩilyĩ?
9. (a) Mbivilia yonanasya ata kana nĩ ya wʼo na ya kũĩkĩĩka ĩũlũ wa maũndũ ma isitoli? (b) Ũlũngalu wa ngoo wa andũ ala maandĩkie Mbivilia ũkwonasya ata ĩũlũ wayo?
9 Mbivilia nĩneenaa wʼo ĩũlũ wa Isitoli. Ĩwetaa maũndũ mate ma ũtalĩthya. Ĩwetaa masyĩtwa ma andũ na nzyawa syoo.b Kĩvathũkanyʼo na andũ ala angĩ matawetaa mothũku moo, ala maandĩkie Mbivilia mayaĩ na ũseleke, nĩmaandĩkie mothũku moo. Kwa ngelekanyʼo Mose, mũandĩki wa ĩvuku ya Motalo nũwetete ĩkosa yake yĩla yatumie akanwʼa kwa ũito. (Motalo 20:2-12) Ũlũngalu wa ngoo ta ũsu ũyonekaa nthĩnĩ wa mavuku ma isitoli ĩndĩ nĩwonekaa Mbivilianĩ nũndũ nĩ ĩvuku kuma kwa Ngai.
ĨVUKU YĨNA ŨĨ ŨTETHYA
10. Nĩkĩ ti ũndũ wa ũsengyʼa kana Mbivilia nĩ ĩvuku yĩna ũĩ ũtethya?
10 Nũndũ kĩla Ũandĩko wa Mbivilia nĩwaveveewe nĩ Ngai, “nĩwaĩle wa kũmanyĩsya, na kũĩkĩĩthya andũ mavĩtyo, na kũmatũngĩĩa.” (2 Timotheo 3:16, 17) Mbivilia nĩ ĩvuku yĩna ũĩ ũtethya. Nĩyonanĩtye nesa vyũ ũndũ andũ mailyĩ. Ũsu ti ũndũ wa ũsengyʼa nũndũ Yeova Ngai mũandĩkĩthya wayo nĩwe Mũmbi! Nĩwĩsĩ mosũanĩo maitũ na ũndũ twĩwʼaa ngoonĩ nesa mbee waitũ. Na Yeova nĩwĩsĩ kĩla kĩtonya kũtwʼĩwĩthya mũyo. O na nowĩsĩ maũndũ ala twaĩle kũeka.
11, 12. (a) Nthĩnĩ wa Ũtavanyʼa wa Kĩĩmanĩ, Yesũ atavanisye ĩũlũ wa maũndũ meva? (b) Nĩ maũndũ angĩ maũ maũtethya mawetetwe Mbivilianĩ, na nĩkĩ ũtao wayo nũtonya ũtethya kĩla mũndũ ĩvinda yonthe?
11 Sũanĩa ĩũlũ wa Ũtavanyʼa wa Kĩĩmanĩ nthĩnĩ wa Mathayo kĩlungu 5 kũvika 7. Nthĩnĩ wa ũtavanyʼa ũsu wĩ ũĩ mwingĩ, Yesũ atavanisye ĩũlũ wa maũndũ me kĩvathũkanyʼo, ta ũndũ tũtonya kwĩthĩwa na ũtanu wa wʼo, kũmina mathĩna, kũvoya, na kwĩthĩwa na mawoni maseo ĩũlũ wa malĩ. Ndeto isu sya Yesũ nitonya ũtethya o na ũmũnthĩ.
12 Myolooto ĩmwe ya Mbivilia ĩeleetye ĩũlũ wa mwĩkalĩle wa mũsyĩ, wĩa, na kwĩkalanyʼa na andũ. Myolooto ya Mbivilia ĩtethasya kĩla mũndũ ĩvinda yonthe. Ũĩ ũla wĩ Mbivilianĩ ũwetetwe nĩ Ngai kwĩsĩla Isaia: “Ninyie Yeova Ngai waku, ũla ũkũmanyĩasya kwaĩla.”—Isaia 48:17.
ĨVUKU YA WATHANI
Isaia mũandĩki wa Mbivilia nĩwathanie kũvalũka kwa Mbaviloni
13. Yeova avevee Isaia kũandĩka maũndũ meva ĩũlũ wa Mbaviloni?
13 Mbivilia yĩ wathani na mwingĩ wawʼo nĩwĩanĩĩte. Kwa ngelekanyʼo, kwĩsĩla mwathani Isaia Yeova nĩwathanie ĩũlũ wa kwanangwa kwa mũsyĩ wa Mbaviloni. (Isaia 13:19; 14:22, 23) Yawetie nesa vyũ ũndũ mũsyĩ ũsu ũkasindwa. Yawetete kana ita ikaathũkya ũsĩ wa Mbaviloni na iilika vate kaũ. O na wathani wa Isaia nĩwawetete mũsumbĩ ũla waĩ asinde Mbaviloni, ũla nĩ Kulusi.—Isaia 44:27–45:2.
14, 15. Wathani wa Isaia ĩũlũ wa Mbaviloni weanĩie ata?
14 Matukũ 5 Mwei wa 10, mwaka wa 539 M.I.Y. myaka 200 kuma wathani ũsu wawetwa, ita nĩsyookie Mbaviloni.c Mũnene wa ita isu aĩ Mũvelisi weetawa Kulusi. Yu wathani wookĩte kwĩanĩa. Ĩndĩ ita sya Kulusi nĩsyaĩ itonya kũlika Mbaviloni vate kaũ?
15 Andũ ma Mbaviloni maĩ na mboka nene mũno ũtukũ ũsu mate na wʼĩa nũndũ mũsyĩ ũsu wathyũlũlũkĩtwe nĩ ũkũta mũnene mũno. Ĩvinda o yĩu, Kulusi aeendee kwathũkĩsya ũsĩ ũla wesĩle mũsyĩ ũsu. Kĩwʼũ kyaoleka ũndũ andũ maĩ matonya kũinga kũvikĩĩa ũkũta wa mũsyĩ ũsu. Ita sya Kulusi syaĩ itonya kũkĩla ũkũta wa Mbaviloni ata? Kwa kĩtũmi kĩtesĩkĩe mĩango ya mũsyĩ ũsu ndyaavingwa ũtukũ ũsu!
16. (a) Isaia athanĩte ata ĩũlũ wa mũminũkĩlyo wa Mbaviloni? (b) Wathani wa Isaia ĩũlũ wa kwanangwa kwa Mbaviloni weanĩie ata?
16 Kwathanĩtwe ta ũũ ĩũlũ wa Mbaviloni: “Ndĩkatũwa nĩ andũ o na ĩndĩĩ, o na ndĩkekalwa kuma nzyawa na nzyawa: o na Mwalavu ndakamba ĩeema kwʼo; o na aĩthi maikatindisya ndĩthya syoo sya mbũi na malondu kwʼo.” (Isaia 13:20) Wathani ũũ ndwawetete kũvalũka kwa ndũa ĩsu kwʼoka. Woonanĩtye Mbaviloni ĩkaanangwa na ndĩkakwa ĩngĩ. O na ũmũnthĩ nũtonya kwona wĩanĩu ũsu. Vala Mbaviloni yaĩ, kĩlomita 80 ĩtheo wa Mbakitati, mũsyĩ mũnene wa Ilaki, vaitwĩwe ũmũnthĩ. Ũu nĩkwonanyʼa kwĩanĩa kwa wathani wa Yeova kwĩsĩla Isaia ũla waĩtye: “Ngamĩvyaĩa na ũvyaĩo wa wanangĩko.”—Isaia 14:23.d
Myako mĩombokangu ya Mbaviloni
17. Wĩanĩu wa wathani wa Mbivilia ũlũlũmĩĩlasya mũĩkĩĩo ata?
17 Kũsũanĩa ĩũlũ wa ũĩkĩĩku wa wathani wa Mbivilia nĩ kũlũlũmĩĩlasya mũĩkĩĩo. Ethĩwa Yeova Ngai nĩwĩanĩĩtye mawatho amwe make twĩna kĩtumi kĩseo kya kũĩkĩĩa kana akeanĩsya watho wake ĩũlũ wa valatiso. (Motalo 23:19) Twĩ na “wĩkwatyo wa thayũ ũtathela, ũla Ngai wathie mbee wa mavinda ma tene tene.”—Tito 1:2.e
“NDETO YA NGAI Ĩ THAYŨ”
18. Mũtũmwa Mũklĩsto Vaulo awetete ata ĩũlũ wa “ndeto ya Ngai”?
18 Kwĩanana na ũndũ twasoma kĩlungunĩ kĩĩ, nĩwʼo kana Mbivilia nĩ ĩvuku ya mwanya. Ĩndĩ ũseo wayo nũvĩtũkĩte wĩwʼano wayo, ũwʼo ĩũlũ wa maũndũ ma saenzi na isitoli, na ũĩ ũtethya, na wathani ũtonya kũĩkĩĩka. Mũtũmwa Mũklĩsto Vaulo aandĩkie atĩĩ: “Ndeto ya Ngai ĩ thayũ, na nĩ nthangaau, na nĩ mbũĩ kwĩ ũvyũ ũla mũĩ ngalĩ syelĩ, nayo ĩtonyaa kũvika kũaanʼya thayũ na veva, na maleenyũ na mũthungo, na ĩ mĩtũkĩ ya kũmanya mosũanĩo na kwenda kwa ngoo.”—Aevelania 4:12.
19, 20. (a) Mbivilia ĩtonya ũkũtetheesya ata wĩkuũe nesa vyũ? (b) Ũtonya kwonanyʼa mũvea nũndũ wa Mbivilia, mũthĩnzĩo wa mwanya kuma kwa Ngai ata?
19 Kũsoma “ndeto” ya Ngai nĩkũtonya kũalyũla thayũ waku. Nĩkũtonya kũtuma twĩkuũa ithyĩ ene nesa vyũ. Nĩtũtonya kwasya nĩtũmwendete Ngai, ĩndĩ ũndũ twĩkaa twasoma ũndũ Mbivilia, Ndeto yake mbevee ĩmanyĩasya, nĩkwonanasya mesilya maitũ mawʼo o na mawʼoni maitũ ma ngoonĩ.
20 Mbivilia kwawʼo nĩ ĩvuku kuma kwa Ngai. Nĩ ĩvuku yaĩle kũsomwa, kwĩmanyĩwʼa, na kwendwa. Onanyʼa kana wĩna mũvea kwa mũthĩnzĩo ũũ wa Ngai kwa kwĩmanyĩsya. Weeka ũu ũkaelewa nesa kĩeleelo kya Ngai ĩũlũ wa mũndũ. Kieleelo kĩu na ũndũ kĩkeanĩa nĩkĩeleetwʼe kĩlungunĩ kĩĩ kĩatĩĩe.
a O na kau andũ maasyaa kana maandĩko amwe ma Mbivilia mayĩwʼanaa, mawoni asu mai na mũsingi. Sisya kĩlungu kya 7 kya ĩvuku Biblia—Neno la Mungu au la Binadamu? yĩkyavĩthĩtwʼe nĩ Ngũsĩ sya Yeova.
b Kwasisya ngelekanyʼo ya nzyawa ya Yesũ ĩvukunĩ ya Luka 3:23-38.
c Ĩvukunĩ yĩĩ M.Ĩ.Y. nĩ ũkuvĩ wa “Mbee wa Ĩvinda Yitũ.” Ũkuvĩ ũsu M.Ĩ.Y. nĩwo waĩle vyũ kwĩ M.K. (“Mbee wa Klisto”). Nayo Ĩ.Y. nĩ ũkuvĩ wa “Ĩvinda Yitũ,” yĩla mavinda maingĩ yĩtawa A.D., kana Anno Domini, kwonanyʼa “nthĩnĩ wa mwaka wa Mwĩaĩi waitũ.”
d Nĩ kana ũKwate ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa wathani wa Mbivilia sisya kavuku Kitabu kwa Ajili ya Watu Wote, ĩthangũ ya 27-29, ĩkyavĩthĩtwʼe nĩ Ngũsĩ sya Yeova.
e Kwanangwa kwa Mbaviloni no ngelekanyʼo o ĩmwe ya wathani mwĩanĩsye wa Mbivilia. Ngelekanyʼo ĩngĩ nĩ ya kwanangwa kwa Tile na Nineva. (Esekieli 26:1-5; Nzevania 2:13-15) Wathani wa Ndanieli wawetie ĩũlũ wa mosumbĩ manene ma nthĩ ala maatĩĩe Mbaviloni. Mosumbĩ asu nĩ Metia na Velisia na Ngiliki. (Ndanieli 8:5-7, 20-22) Sisya Ũvoo wa Kwongeleela ĩthangũnĩ ya 199-201 ĩũlũ wa wathani wa Masia ũla weanĩie kwĩsĩla Yesũ Klĩsto.