ĨSOMO YA 12

“Yeova Amanenga Vinya Nĩ Kana Maneene na Ũkũmbaũ”

Vaulo na Valanava nĩmoonanisye wĩnyivyo, wũmĩĩsyo na ũkũmbaũ

Kwosana na Meko ma Atũmwa 14:1-28

1, 2. Vaulo na Valanava makomanie na maũndũ meva yĩla maĩ Lisitela?

VE MŨNDŨŨME ũmwe wa Lisitela weethĩĩtwe e mwonzu maaũ kuma kũsyawa. Ĩndĩ yu aĩ anavowʼa nĩ aũme elĩ ũtamesĩ. Kĩu nĩkyatumie ambĩĩa kũtũlĩla kũũ na kũũ e na ũtanu. Andũ nĩmasengʼie mũno nũndũ wa ũndũ ũsu na mambĩĩa kwona aũme asu elĩ ta ngai. Na ĩndĩ mũthembi wa Nzeusi aetee aũme asu syove sya malaa na oosa nzaũ asyumye ta nthembo. Kwasũanĩa ũndũ vaĩ kĩlonzele kingĩvĩte. Nzaũ syaendeee na kwanyʼa, nayo ĩkomano yaendeee na kũsĩlĩla. Vaulo na Valanava moona ũu, nĩmatembũangie ngũa syoo na masemba malika ĩkomanonĩ yĩu, na ĩndĩ mambĩĩa kũneena na wasya mũnene maileana na maũndũ asu na mambĩĩa kũmesũva maeke kũmathaitha, o na kau ndwaĩ ũndũ wĩ laisi.

² Ĩtina wa vau, Ayuti amwe mai avĩnganĩsya nĩmavikie Lisitela maumĩte Andiokia ya Visitia na Ikonio. Mookie na ndeto sya ũvũngũ ila syalulutĩkilye mesilya ma andũ ma Lisitela. Ũu watumie o na andũ ala mendaa kũmũthaitha Vaulo vau mbeenĩ mamũthyũlũlũka na kũmũkimanga na mavia nginya weethĩa o na ndekwĩmanya. Ĩtina wa kũmũkimanga na kũmũũmĩsya, nĩmamũkusũlanilye, mamũtwaa nza wa mbingĩlo sya ndũa maisũanĩa nĩ mũkwʼũ.

3. Twĩneenea makũlyo meva ĩsomonĩ yĩĩ?

³ Nĩ kyaũ kyatumie maũndũ asu methĩwa? Atavanyʼa ma ũvoo mũseo ũmũnthĩ matonya kwĩmanyĩsya kyaũ masũanĩa maũndũ ala makwatie Vaulo na Valanava, na masũanĩa ĩũlũ wa ekali ma Lisitela ala matalũmanasya na ũndũ ũmwe? Namo atumĩa ma kĩkundi kya Kĩklĩsto matonya ata kũatĩĩa ngelekanyʼo ya Valanava na Vaulo mavindĩĩsya ũndũ aũme asu aĩkĩĩku momĩĩisye ũthũkũminĩ woo, na “Yeova amanenga vinya nĩ kana maneene na ũkũmbaũ”?—Meko 14:3.

“Nguthu Nene . . . Matwʼĩka Etĩkĩli” (Meko 14:1-7)

4, 5. Nĩkĩ Vaulo na Valanava maendie Ikonio, na nĩ kyaũ kyeekĩkie ndũanĩ ĩsu?

⁴ Vavĩtĩte o mĩthenya mĩvũthũ kuma Vaulo na Valanava mekwʼa nza wa ndũa ya Andiokia ya Visitia, ĩla yaĩ Lomi, nĩ Ayuti ala maluile nduuthĩ maimavĩnga. Vandũ va aũme asu elĩ kũkwʼa ngoo, meekie kũtia ekali ma ndũa ĩsu ala mataamethukĩĩsya na “mamatuangĩa kĩtoo kya maaũ moo.” (Meko 13:50-52; Mt. 10:14) Vaulo na Valanava nĩmatiie andũ ma ndũa ĩsu na mũuo na matia ũndũ ũsu mokonĩ ma Ngai. (Meko 18:5, 6; 20:26) O na kau amisonalĩ asu elĩ nĩmakomanie na mawetu, ũtanu woo ndwaathela; nĩmaendeeie na kũtavanyʼa. Nĩmaendeeie na kyalo kyoo maendete na ngalĩko ya ĩtheo kwelekela wumĩlonĩ wa syũa, na ĩtina wa mũendo wa kĩlomita ta 150, mavika kĩsionĩ kyaĩ katĩkatĩ wa iĩma sya Taurus na Sultan. Kĩsio kĩu kyaĩ vandũ vokĩlĩĩle na kyaĩ mũthanga mũnou mũno.

⁵ Mavika kĩsionĩ kĩu mambie kũũngamĩla ndũanĩ ya Ikonio, ĩla yaĩ na ekali maatĩĩaa syĩthĩo sya Kĩkiliki mũno na yaĩ ĩmwe katĩ wa ndũa ila nene sya kĩsio kya Kalatia, kĩla kyasumbĩkĩtwe nĩ Lomi.a Ndũa ĩsu yekalawa nĩ Ayuti aingĩ maĩ nguma na andũ aingĩ ma mbaĩ ingĩ ala maalyũlĩte mũĩkĩĩo woo. Vaulo na Valanava nĩmalikile ĩsinakokenĩ, na mambĩĩa kũtavanyʼa o tondũ makothaa kwĩka. (Meko 13:5, 14) “[Maneenie] namo kwa nzĩa nzeo nginya nguthu nene ya Ayuti na Akiliki matwʼĩka etĩkĩli.”—Meko 14:1.

IKONIO—NDŨA YA ANDŨ MA VELIKIA

Ndũa ya Ikonio yaĩ vandũ vatũlu vatindimalu. Na kĩsio kĩu kyaĩ na kĩwʼũ nesa na kyaĩ na mũthanga mũnou. Vala ndũa ĩsu yaĩ, vaĩ na malelũ maingĩ makomanĩaa vau. Malelũ asu nĩmo makwatanĩtye Silia na Lomi, Ũkiliki, na kĩsio kya Asia, kĩla kyasumbĩkĩtwe nĩ Lomi kwondũ wa viasala.

Andũ ma Ikonio mathaithaa ngai nga ya ũsyai ya Velikia yeetawa Sivele, na maũndũ amwe meekaa ũthaithinĩ woo maumanĩte na ũthaithi wa Akiliki, ĩvindanĩ yĩla syĩthĩo sya Akiliki syaatĩĩawa mũno ĩũlũ wa nthĩ. Ndũa ĩsu nĩyeethĩiwe ungu wa Lomi mwakanĩ wa 65, mbee wa Klĩsto. Na kũvikĩa ĩvindanĩ ya atũmwa, nĩyeesĩkĩe mũno nũndũ wa maũndũ makonanĩtye na viasala na nĩma. O na kau Ikonio yaĩ na Ayuti aingĩ, veonekana kana ndũa ĩsu nĩyaendeeie kũatĩĩa syĩthĩo sya Kĩkiliki. O na ngewa ĩla yĩ ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa ĩneeneete ĩũlũ wa ekali Ayuti na “Akiliki.”—Meko 14:1.

Ndũa ya Ikonio yavakene na isio sya Laikonia na Velikia ila syaĩ Kalatia. Aandĩki amwe ma tene, ta kwa ngelekanyʼo Cicero na Strabo, metĩte Ikonio ndũa ya Laikonia, na nĩwʼo nũndũ ndũa ĩsu yaĩ kĩsionĩ kya Laikonia. Ĩndĩ o na ũu wĩ vo, ngewa ĩla yĩ ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa yonanasya kana Ikonio yĩ kĩvathũkanyʼo na Laikonia, kĩsio kĩla kyaneenawa “kĩthyomo kya Laikonia.” (Meko 14:1-6, 11) Na nũndũ wa kĩtumi kĩu, andũ ala maumanasya Mbivilia maasya kana maũndũ ala me ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa mayosanĩte. Ĩndĩ mwakanĩ wa 1910, andũ ala menzaa syĩndũ sya tene nĩmeethĩie syĩndũ imwe ndũanĩ ĩsu syoonanasya kana kĩthyomo kya Velikia nĩkyo kyaneenawa ndũanĩ ya Ikonio kwa ĩvinda ya myaka 200 ĩtina wa kũthokewa nĩ Vaulo na Valanava. Na kwoou mũandĩki wa ĩvuku ya Meko ma Atũmwa aneenaa wʼo yĩla woonanisye kana Ikonio yaĩ ndũa yĩ kĩvathũkanyʼo na ndũa ila ingĩ sya Laikonia.

6. Nĩkĩ Vaulo na Valanava maĩ alimũ aseo, na tũtonya kũatĩĩa ngelekanyʼo yoo ata?

⁶ Nĩkĩ nzĩa ĩla Vaulo na Valanava matũmĩaa kũneena na andũ yaĩ na mosyao maseo? Vaulo nĩweesĩ Maandĩko nesa. Na nĩ kana aĩkĩĩthye kana Yesũ nĩwe Masia ũla waathanĩtwe, nĩwoonanisye ũndũ maũndũ ala mawetetwe nthĩnĩ wa isitoli, wathani, na Mĩaonĩ ya Mose, makwatĩanĩe ũndũnĩ ũsu. (Meko 13:15-31; 26:22, 23) Ndeto sya Valanava nĩsyoonanisye kana nĩwathĩnĩkĩaa andũ ala angĩ. (Meko 4:36, 37; 9:27; 11:23, 24) Vaulo na Valanava mayaaĩkwatya ũmanyi woo ene. Nĩ “Yeova [wamanengie] vinya nĩ kana maneene.” Ũtonya kũatĩĩa ngelekanyʼo ya amisonalĩ asu ata yĩla ũũtavanyʼa? Nĩ kwa kwĩka maũndũ aa maatĩĩe: Mbee, ĩmanyĩasye Ndeto ya Ngai nesa. Kelĩ, nyuvaa nesa maandĩko matonya kwendeesya ala ũũneena namo. Katatũ, manthaa ũndũ ũtonya kũkiakĩsya ala ũũtavya ũvoo mũseo. Na mũthya, mavinda onthe manyĩasya ũitũmĩa Ndeto ya Yeova na ti ũmanyi waku mwene.

7. (a) Ũvoo mũseo ũtonya kumĩlya mosyao meva? (b) Nĩ kyaũ waĩle kũlilikanaa ethĩwa umĩte mũsyĩ waanĩkie nũndũ nĩweetĩkĩlile ũvoo mũseo?

⁷ Ĩndĩ o na vailye ũu, ti onthe Ikonio maaendeewʼa nĩ ũvoo ũla Vaulo na Valanava matavanasya. Luka aendeee kũelesya kana “Ayuti ala mataĩkĩĩaa [nĩmathokoanisye] ilĩko sya andũ ma mbaĩ ingĩ, na ũu watumaa methĩwa na woni ũtaĩlĩte ĩũlũ wa ana-a-asa.” Vaulo na Valanava nĩmatwie kwĩkala kũu nĩ kana matetee ũvoo mũseo, na “nĩmekalile ĩvinda yĩasa” kwʼo na maendeea ‘kũneena na ũkũmbau.’ Nũndũ wa ũu, “andũ ma ndũa ĩsu maanĩka; amwe moo mathi ngalĩ ya Ayuti, namo ala angĩ mathi ngalĩ ya atũmwa.” (Meko 14:2-4) Ũu nowʼo vethĩawa vailye ũmũnthĩ. Ũvoo mũseo nũtumaa andũ amwe methĩwa na ngwatanĩo ĩndĩ ũkatuma angĩ maanĩka. (Mt. 10:34-36) Ethĩwa umĩte mũsyĩ waanĩkie nũndũ nĩweetĩkĩlile ũvoo mũseo, lilikanaa kana mavinda maingĩ ala matũvĩngaa mekaa ũu nũndũ wa nzukũ kana ndeto sya ũvũngũ mewʼĩte. Ĩndĩ mwĩkalĩle waku mũseo no wonanyʼe kana ndeto isu ti sya wʼo na no wĩse kwololosya ngoo sya ala maũvĩngaa.—1 Vet. 2:12; 3:1, 2.

8. Nĩkĩ Vaulo na Valanava maumie Ikonio, na ngelekanyʼo yoo yĩtũmanyĩsya kyaũ?

⁸ Ĩtina wa ĩvinda, avinganĩsya ala maĩ Ikonio nĩmavangie kũkimanga Vaulo na Valanava na mavia. Yĩla amisonalĩ asu elĩ mamanyie ũndũ ũsu, nĩmaendie kũtavanyʼa kĩsionĩ kĩngĩ. (Meko 14:5-7) O na ũmũnthĩ, atavanyʼa ma Ũsumbĩ nĩmekaa motwi ma ũĩ o ta Vaulo na Valanava meekie. O na twaneenewa naĩ, nĩtũneenaa na ũkũmbaũ. (Avi. 1:7; 1 Vet. 3:13-15) Ĩndĩ andũ angĩ mambĩĩsya ithokoo, nĩtwĩvathanaa na kwĩka ũndũ ũtonya kũlikya thayũ witũ kana wa Aklĩsto ala angĩ mũisyonĩ.—Nth. 22:3.

“Mũalyũke . . . Mũke kwa Ngai Ũla wĩ Thayũ” (Meko 14:8-19)

9, 10. Ndũa ya Lisitela yaĩ va, na nĩ maũndũ meva twĩsĩ ĩũlũ wa ekali ma ndũa ĩsu?

⁹ Vaulo na Valanava mauma vau maendie ndũanĩ ya Lisitela, ĩla yasumbĩkĩtwe nĩ Lomi. Ndũa ĩsu yaĩ ngalĩ ya ĩtheo welekele ũthũĩlonĩ wa syũa ta kĩlomita 30 kuma Ikonio. Yaĩ ndũa yaĩ na ngwatanĩo ya vakuvĩ mũno na Andiokia ya Visitia, o na kau ndyaĩ na Ayuti aingĩ me nguma ta Andiokia. O na kau nĩvatonyeka ũkethĩa ekali ma Lisitela maneenaa Kĩkiliki, kĩthyomo kyoo kya kũsyawa kyaĩ kya Laikonia. Vaulo na Valanava nĩmambĩie kũtavanyʼa kũla kweethĩawa na andũ aingĩ, na nĩvatonyeka makethĩwa meekie ũu nũndũ ndũa ĩsu ndyaĩ na ĩsinakoke. Yĩla maĩ Yelusaleme, Vetelo nĩwavoisye mũndũ waĩ na mamutha monzu. Na yĩla maĩ Lisitela, Vaulo nĩwavoisye mũndũũme waĩ mwonzu maaũ kuma kũsyawa. (Meko 14:8-10) Nũndũ wa kyama kĩla Vetelo waĩ aneeka, andũ aingĩ nĩmatwĩkie etĩkĩli. (Meko 3:1-10) Ĩndĩ kĩvathũkanyʼo na ũu, kyama kĩla Vaulo weekie nĩkyaetie thĩna.

¹⁰ O tondũ twonie mwambĩĩonĩ wa ĩsomo yĩĩ, andũ ma Lisitela moona Vaulo avosya mũndũũme ũsu waĩ mwonzu maaũ nĩmaambĩĩie kwĩthĩwa na woni ũtaĩle. Mamwĩtie Valanava Nzeusi, ũla watalawa tawe mũnene wa ngai syonthe, na Vaulo mamwĩta Emesi, ũla watwʼĩkaa nĩwe mwana wa Nzeusi na mũneeni wa ngai syonthe. (Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “Lisitela, Kũla Kwatwaĩĩawʼa Ũthaithi wa Nzeusi na Emesi,” ĩthangũnĩ ya 97.) Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, Valanava na Vaulo nĩmeeyũmbanĩtye vyũ kũĩkĩĩthya ĩkomano yĩu kana mayaneenaa kana kwĩka maũndũ kwa vinya wa ngai sya ũvũngũ, ĩndĩ nĩ kwa vinya wa Yeova, Ngai ũla wa wʼo weka.—Meko 14:11-14.

LISITELA, KŨLA KWATWAĨĨAWʼA ŨTHAITHI WA NZEUSI NA EMESI

Ndũa ya Lisitela yaĩ mwandanĩ weevithanĩtye, vaasa na lelũ. Kaisali Aukusito nĩwanyuvie ndũa ĩsu ĩsumbĩkwe nĩ Lomi na amĩta Julia Felix Gemina Lustra. Vaĩ kĩkundi kya asikalĩ kyaambĩte kambi ndũanĩ ĩsu. Na wĩa woo waĩ kũseseea kĩsio kya Kalatia kumana na mbaĩ ila syatwĩe iĩmanĩ. Ndũa ĩsu yatwaĩĩawʼa kwosana na mĩao ya tene ya Lomi. Na ala matongoeasya maũndũ ndũanĩ ĩsu nĩmanengetwe masyĩtwa ma ũnene ma Kĩlatinĩ. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, ve maũndũ maingĩ meekawa Lisitela mataavĩndũka. Ta kwa ngelekanyʼo, maatĩaa syĩthĩo mbingĩ sya Laikonia kwĩ ũndũ maatĩaa sya Lomi. Na ũwʼo nĩ kana andũ aingĩ maumĩte Lisitela ala mawetetwe ngewanĩ ĩno yĩ ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa, maneenaa kĩthyomo kya Laikonia.

Katĩ wa syĩndũ sya tene ila syavukũiwe ndũanĩ ya Lisitela, vaĩ maandĩko mawetete “athembi ma Nzeusi” na mũvwʼanano wa ngai ya Emesi. O na ve kĩthembeo kyatũmĩawa kũthembea Nzeusi na Emesi kyeethĩiwe kĩsionĩ kĩu.

Ngewa ĩmwe yaandĩkiwe nĩ mũndũũme ũmwe Mũlomi watungaa mbathi weetawa Ovid (kuma mwaka wa 43, mbee wa Klĩsto, nginya mwaka wa 17, ĩtina wa Klĩsto) nĩtũnengete ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa ngewa ĩno yĩandĩkĩtwe ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa. Ovid aeleetye kana ngai sya Lomi, ila syeetawa Yuvita na Mekyuli, ila Akiliki masyĩsĩ ta Nzeusi na Emesi, nĩsyeevwʼĩkie mĩĩ ya andũ na syathi kĩsionĩ kya Velikia kĩla kyaĩ iĩmanĩ. Syathi kũu nĩsyathokeie mĩsyĩ ngili, ĩndĩ syalũngʼwa mĩsyĩnĩ ĩsu yonthe. No mũndũũme ũmwe mũkũũ weetawa Vilemona e na mũka, Vausisi, mamathokisye nyũmbanĩ yoo, ĩla yaĩ ya kĩlasi kya nthĩ. Na nũndũ wa ũu, Nzeusi na Emesi nĩmavĩndũie mũsyĩ ũsu watwʼĩka ĩkalũ ya mavia manake na thaavu. O na nĩmatwʼĩkĩthisye mũndũũme ũsu mũthembi, na matwʼĩkĩthya mũka wake mũthembi mũndũ mũka. O na nĩmasyokie maananga nyũmba sya ala maleile kũmathokya. Ĩvuku yĩmwe (The Book of Acts in Its Graeco-Roman Setting) yaĩtye ũũ: “Nĩvatonyeka andũ ma Lisitela makethĩwa malilikene ngewa ĩsu yĩla moonie Vaulo na Valanava mavosya mũndũ waĩ mwonzu mamutha. Na kwoou, ti ũsengyʼo kwona mendaa kũmathembea.”

Vaulo na Valanava maisiĩĩa andũ ma Lisitela maeke kũmataĩa. Amwe ĩkomanonĩ yĩu maendeee kũsũnga, namo angĩ maendeee kũmbanyʼa nthembo, na angĩ meoneka maimakumanĩa Vaulo na Valanava. — “Mũalyũke kuma maũndũnĩ aa ma mana mũke kwa Ngai ũla wĩ thayũ, ũla woombie ĩtu na nthĩ.”—Meko ma Atũmwa 14:15

11-13. (a) Vaulo na Valanava matavisye ekali ma Lisitela ndeto syĩva? (b) Twĩĩmanyĩsya kyaũ twavindĩĩsya ndeto isu Vaulo na Valanava maneenie?

¹¹ Ĩtina wa kũkomana na maũndũ asu onthe, Vaulo na Valanava nĩmatatie ũndũ matonya maneene kwa nzĩa ĩtonya kũkiita nesa ngoo sya ethukĩĩsya moo. Ngewanĩ ĩno, Luka nũwetete nzĩa yaĩ ĩtonya kwĩthĩwa na mosyao maseo ya kũtavya ũvoo mũseo ala mathaithaa mĩvwʼanano. Kwasũanĩa ndeto ila Vaulo na Valanava matavisye andũ asu. Mameie: “Ana-a-asa, nĩkĩ mũkwĩka maũndũ aa? Ithyĩ twĩ o andũ, na twĩ na mawonzu o tenyu. Na twĩmũtavya ũvoo mũseo nĩ kana mũalyũke kuma maũndũnĩ aa ma mana mũke kwa Ngai ũla wĩ thayũ, ũla woombie ĩtu na nthĩ na ũkanga na syĩndũ syonthe ila syĩ nthĩnĩ wasyo. Na nzyawanĩ sya ĩvinda ĩvĩtu nĩweetĩkĩlilye andũ ma mbaĩ ingĩ maendeee kwĩka ũndũ mekwenda, o na kau nĩwaumisye ũkũsĩ ĩũlũ wake mwene kwa kwĩka maũndũ maseo ta kũmũnenga mbua kuma ĩtunĩ na mavinda ma ngetha mbingĩ, na kũmũnenga lĩu ũmwĩanĩe, na atuma mwĩthĩwa na ũtanu mwingĩ ngoonĩ syenyu.”—Meko 14:15-17.

¹² Nĩ maũndũ meva tũkwĩmanyĩsya twavindĩĩsya ndeto isu syaneeniwe nĩ Vaulo na Valanava? Mbee, Vaulo na Valanava mayoonaa me ma vata kwĩ andũ ala mamethukĩĩasya. O na ĩngĩ, mayoonaa me na ũtonyi wa mwanya kwĩ andũ ala angĩ. Vandũ va ũu, nĩmeenyivisye na meetĩkĩla kana maĩ na mawonzu o ta ethukĩĩsya moo, ala maĩ athaithi ma mĩvwʼanano. Nĩwʼo Vaulo na Valanava maĩ manakwata veva mũtheu na nĩmathaĩtwʼe kumana na momanyĩsyo ma ũvũngũ. O na nĩmaathimĩtwe kwa kũnengwa wĩkwatyo wa kwĩsa kũsumbĩka na Klĩsto. Ĩndĩ nĩmeesĩ kana o namo ekali ma Lisitela makamwĩwʼa Klĩsto no makwate mĩthĩnzĩo ĩsu.

¹³ Tũmonaa ata ala tũũtavya ũvoo mũseo? Nĩtũmonaa me ma vata o taitũ? Yĩla tũũtetheesya angĩ mamanye ũwʼo kuma Ndetonĩ ya Ngai, o ta Vaulo na Valanava nĩtũtataa ũndũ tũtonya tũikemanthĩe nguma? Charles Taze Russell, ũla waĩ mwalimũ wĩ na ũtũĩka na watongoesye wĩa wa kũtavanyʼa kuma ta mwakanĩ wa 1870 nginya 1916, nĩwatũtiĩe ngelekanyʼo nzeo ũndũnĩ ũsu. Aandĩkie atĩĩ: “Tũikwenda kũnengwa ndaĩa ya mwanya, kana kwoneka twĩ ma vata mũno nũndũ wa kĩla twĩkaa kana mavuku ala tũandĩkaa; na tũyĩsa kwenda kwĩtwa masyĩtwa ta Levalendi kana Lavai.” Mwana-a-asa Russell aĩ na wĩnyivyo o ta ũla waĩ na Vaulo na Valanava. O naitũ tũitavanasya nĩ kana twĩmanthĩe nguma. Ĩndĩ twendaa kũtetheesya andũ nĩ kana, moke kwa “Ngai ũla wĩ thayũ.”

14-16. Nĩ maũndũ angĩ meva elĩ tũkwĩmanyĩsya twavindĩĩsya ndeto ila Vaulo na Valanava matavisye ekali ma Lisitela?

¹⁴ Ve ũndũ ũngĩ tũkwĩmanyĩsya twavindĩĩsya ndeto isu syaneeniwe nĩ Vaulo na Valanava. Vaulo na Valanava nĩmanyuvaa ũvoo ũtonya kwendeesya ala meũneena namo. Kĩvathũkanyʼo na Ayuti na andũ ma mbaĩ ingĩ ala maalyũlĩte mũĩkĩĩo mekalaa ndũanĩ ya Ikonia, ekali ma Lisitela mayaĩ na ũmanyi mwingĩ ĩũlũ wa Maandĩko kana ngwatanĩo ĩla yaĩ vo katĩ wa Ngai na mbaĩ ya Isilaeli. O na nĩvatonyeka makethĩwa mataĩ na ũmanyi o na ũmwe ĩũlũ wa maũndũ asu. O na ũu wĩ o vo, ala meethukĩĩsye Vaulo na Valanava maumĩte mbaĩnĩ yeesĩ maũndũ ma nĩma nesa. Kĩsionĩ kya Lisitela nĩkwauaa nesa na kwaĩ mũthanga mũnou. Andũ ma kĩsio kĩu maĩ matonya kwĩyonea maũndũ maingĩ meũvuanyʼa nguma sya Mũmbi; ta kwa ngelekanyʼo, ũsyao mwingĩ ũla makwataa ĩvindanĩ ya ngetha. Na kwoou amisonalĩ asu nĩmatũmĩie maũndũ asu ethukĩĩsya moo mamesĩ nesa nĩ kana mamatetheesye.—Alo. 1:19, 20.

¹⁵ Tũtonya kũatĩĩa ngelekanyʼo yoo ata? O na kau mũĩmi no avande mbeũ o ĩla ĩla mĩũndanĩ yĩ kĩvathũkanyʼo, no nginya atũmĩe nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo nĩ kana aseũvye vala ũkũvanda. Mĩthanga ĩmwe yĩthĩawa yĩ mĩseo, na mũndũ ethĩawa atonya kũvanda mbeũ syake o na atatethetye wĩa mwingĩ. Ĩndĩ mĩthanga ĩngĩ nĩyendaa kwamba kũseũvwʼa ĩtanavandwa. O ta ũu, tũvandaa mbeũ o ĩla ĩla, nayo nĩ ũvoo wa Ũsumbĩ, ũla wĩ Ndetonĩ ya Ngai. Tweethĩwa tũilye ta Vaulo na Valanava, tũkatataa tũmanye ũndũ maũndũ ma ala tũũneena namo mailye na kĩla matonya kwĩthĩwa mesĩ ĩũlũ wa ndĩni. Tweeka ũu tũkeethĩawa tũtonya kũmanya nĩ nzĩa yĩva nzeo tũtonya kũtũmĩa kũmatavya ũvoo wa Ũsumbĩ.—Luka 8:11, 15.

¹⁶ Ve ũndũ wa katatũ tũkwĩmanyĩsya twavindĩĩsya ngewa ya Vaulo, Valanava, na ekali ma Lisitela. O na kau nĩtwĩkaa kyonthe kĩla tũtonya, mavinda amwe mbeũ ila twavanda nitonya kũvulwʼa kana ikavalũka mavianĩ. (Mt. 13:18-21) Vathi ũu, tũyaĩle kũkwʼa ngoo. O tondũ Vaulo walilikanilye amanyĩwʼa ala maĩ Lomi, “kĩla ũmwe waitũ [o vamwe na ala tũneenaa namo ĩũlũ wa Ndeto ya Ngai] akaumya ũtalo kwondũ wake mwene mbee wa Ngai.”—Alo. 14:12.

‘Nĩmamanenganie kwa Yeova’ (Meko 14:20-28)

17. Vaulo na Valanava maendie va mauma Ndelive, na nĩkĩ?

¹⁷ Ĩtina wa Vaulo kũkusũlanwʼa na kwĩkwʼa nza wa ndũa ya Lisitela akwʼĩĩe vo, amanyĩwʼa nĩmamũthyũlũlũkile na ookĩla asyoka ndũanĩ, vala wakomie ũtukũ ũsu. Mũthenya ũla waatĩĩe, nĩwoosanie na Valanava na mambĩĩa kyalo kya kũthi Ndelive. Kyalo kĩu kyaĩ kya mũendo wa kĩlomita 100, na no nginya kĩthĩwe kĩtaĩ laisi kwa Vaulo nũndũ vavĩtĩte o masaa mavũthũ kuma akimangwa na mavia. Ĩndĩ nĩmangʼangʼanie nginya mavika Ndelive na matwʼĩkĩthya “andũ aingĩ amanyĩwʼa.” Na ĩndĩ vandũ va kũsyoka mũsyĩ kwoo Andiokia ya Silia matũmĩĩte nzĩa ĩla nguvĩ, “masyoka Lisitela, Ikonio, na Andiokia [ya Visitia].” Kĩeleelo kyoo kyaĩ kyaũ? Mendaa kwĩkĩa “amanyĩwʼa vinya na [maimathangaasya] maendeee kwĩkala mũĩkĩĩonĩ.” (Meko 14:20-22) Aũme asu matũtiĩe ngelekanyʼo nzeo ta kĩ! Vandũ va kwĩsũanĩĩa o mo ene, nĩmasũanĩaa mavata ma ana-a-asa kĩkundinĩ. Asyaĩĩsya ma kũthyũlũlũka vamwe na amisonalĩ nĩmaatĩĩaa ngelekanyʼo yoo ũmũnthĩ.

18. Nĩ kyaũ kĩsiawʼa atumĩa matanamba kũnyuvwa?

¹⁸ O vamwe na kũthangaasya amanyĩwʼa kwĩsĩla ndeto syoo na ngelekanyʼo yoo, Vaulo na Valanava nĩmanyuvie atumĩa nthĩnĩ wa kĩla kĩkundi. Na o na kũtwʼĩka ‘matũmĩtwe nĩ veva mũtheuʼ kyalonĩ kĩu kya ũmisonalĩ, yĩla mamanyuvaa nĩmavoyie na matĩĩa kũya, na ĩndĩ “mamanengane [atumĩa] kwa Yeova.” (Meko 13:1-4; 14:23) Ũu nowʼo kwĩkawa ũmũnthĩ. Mwana-a-asa atanamba kũnyuvwa, nzama ya atumĩa nĩvoyaa ĩũlũ wa ũndũ ũsu na maisisya kana nĩwĩanĩĩtye nguma ila mũtumĩa waĩle kwĩthĩwa nasyo kwosana na Maandĩko. (1 Tim. 3:1-10, 12, 13; Tito 1:5-9; Yak. 3:17, 18; 1 Vet. 5:2, 3) Kĩla masiasya mũno ti ĩvinda yĩla mwana-a-asa ũsu wĩthĩĩtwe e Mũklĩsto. Ĩndĩ nĩmavindĩĩasya nesa ĩũlũ wa ũneeni wake na mwĩkalĩle wake, na nĩmasũanĩaa ũndũ wĩsĩkĩe kĩkundinĩ, nũndũ maũndũ asu nĩmo mavuanasya kana nũtongoeawʼa nĩ veva mũtheu. Mwana-a-asa ndesa kũnyuvwa asũvĩe ĩĩthya ya Ngai e mũsyaĩĩsya ethĩwa ndeanĩĩtye nguma ila iwetetwe Maandĩkonĩ. (Aka. 5:22, 23) Mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko nĩwe wĩthĩawa na kĩanda kya kũnyuva atumĩa.—Sianĩsya na 1 Timotheo 5:22.

19. Atumĩa maumasya ũtalo ĩũlũ wa kyaũ, na maatĩĩaa ata ngelekanyʼo ya Vaulo na Valanava?

¹⁹ Atumĩa nĩmesĩ kana nĩmaumasya ũtalo kwa Ngai kwosana na ũndũ meũkua ana-a-asa na eĩtu-a-asa kĩkundinĩ. (Aevl. 13:17) O ta Vaulo na Valanava, atumĩa nĩmo methĩawa matongoesye wĩanĩ wa kũtavanyʼa. Nĩmekĩaa vinya amanyĩwʼa ala angĩ ma Klĩsto kwĩsĩla ndeto syoo. Na nĩmethĩawa meyũmbanĩtye kũvĩtya mbee mavata ma ala angĩ kĩkundinĩ.—Avi. 2:3, 4.

20. Tũtethekaa ata twasoma ĩũlũ wa wĩa ũla ana-a-asa maitũ matethasya me aĩkĩĩku?

²⁰ Yĩla Vaulo na Valanava masyokie Andiokia ya Silia, vala mambĩĩisye ũthũkũmi woo wa ũmisonalĩ, nĩmawetie “maũndũ maingĩ ala Ngai weekĩte kwĩsĩla kwoo, na ũndũ wamavingũĩe andũ ma mbaĩ ingĩ mũomo malike mũĩkĩĩonĩ.” (Meko 14:27) Twaendeea kũsoma ĩũlũ wa wĩa ũla ana-a-asa maitũ Aklĩsto matethetye me aĩkĩĩku na twoona ũndũ Yeova ũathimĩte kĩthito kyoo, tũkathangaawʼa tũendeee kũmwĩkwatya ‘Yeova atũnenge vinya nĩ kana tũneenae na ũkũmbaũ.’

a Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “Ikonio—Ndũa ya Andũ ma Velikia,” ĩthangũnĩ ya 96.