Asyai na Syana, Ĩthĩwai na Wendo Ĩla Mũkũea Ngewa

1, 2. Mavinda maingĩ asyai na syana mewʼaa ata, ĩndĩ nĩ ũndũ wĩva ũtonya kwĩthĩwa wĩ vinya kwoo?

SYANA mbingĩ nthĩ ya Amelika syakũlilwʼe ĩkũlyo yĩĩ: “Ũkamanya kana asyai maku makakwʼa ũnĩ, ũtonya kũmea ata ũmũnthĩ?” Mbingĩ syaisye iyĩtĩkĩla kũneenea mathĩna ala methĩawa katĩ wasyo na asyai. Vandũ va ũu syaisye itonya kũmea: “Ndekeai nũndũ ĩvinda yonthe ndineethĩawa na mwĩkalo mũseo” na “nĩnĩmwendete mũno.”—Kuma ĩvukunĩ, For Parents Only, yĩla yĩandĩkĩtwe nĩ Shaunti Feldhahn na Lisa Rice.

² Mavinda maingĩ asyai na syana nĩmethĩawa mendene. Ũu wĩthĩawa mũno mũno mĩsyĩnĩ ya Aklĩsto ma wʼo. O na ũu wĩ o vo, ti laisi wĩthĩe asyai na syana maiea ngewa. Nĩkĩ maemawa vyũ nĩ kũneenea maũndũ amwe mateũkĩa? Nĩ maũndũ meva ala matumaa asyai na syana mataea ngewa nesa? Na nĩ kyaũ kĩtonya kũmatetheesya?

‘TANGĨĨAI’ ĨVINDA MŨEE NGEWA

3. (a) Nĩkĩ wĩthĩawa wĩ ũndũ wĩ vinya kwa asyai na syana kũea ngewa nesa? (b) Nĩkĩ weethĩawa wĩ ũndũ wĩ laisi kwa asyai Aisilaeli kũkwata mwanya wa kwĩthĩwa na syana syoo?

³ Ũmũnthĩ mĩsyĩ mingĩ ndĩkwataa mwanya wa kũea ngewa. Ĩndĩ tene kũyailyĩ ũu. Mose atavisye Aisilaeli ũũ: “Imanyĩasye syana syaku [ndeto sya Ngai] na kĩthingʼĩĩsyo, na ineenae ndeto isu yĩla ũilyĩ nyũmbanĩ yaku, na yĩla ũendaa nzĩanĩ, na yĩla ũkomaa, na yĩla wũkĩlaa.” (Kũt. 6:6, 7) Ĩvinda yĩu, syana syatindaa na inyia wasyo mũsyĩ kana iitinda na ĩthe wasyo mũũndanĩ kana vala ũthũkũmĩaa. Asyai na syana meethĩawa na ĩvinda yingĩ ya kwĩthĩwa vamwe, na ya kũea ngewa. Kwondũ wa ũu, asyai nĩmeethĩawa mesĩ syana syoo nesa na mesĩ mathĩna masyo. O nasyo syana nĩsyeethĩawa syĩ na ĩvinda yingĩ ya kũmanya asyai masyo nesa.

4. Nĩkĩ mĩsyĩnĩ mingĩ asyai na syana mataeaa ngewa?

⁴ Ũmũnthĩ maũndũ me kĩvathũkanyʼo vyũ. Nthĩ imwe syana syambĩĩaa kũthi sukulu syĩ nini mũno. Mavinda angĩ iendaa syĩ na myaka ĩlĩ. Asyai aingĩ namo mathũkũmaa vaasa na mũsyĩ. Ĩla asyai na syana mesa kũkomana, wĩthĩawa wĩ ũndũ wĩ vinya kũkwata mwanya wa kũea ngewa nũndũ nĩmatonya kwĩthĩwa maitũmĩa kombiũta, televiseni, kana simũ. Mĩsyĩnĩ mingĩ asyai na syana methĩawa matesene. Mavinda maingĩ o na maieaa ngewa nesa.

5, 6. Asyai amwe ‘matangĩĩaa’ ĩvinda ata nĩ kana methĩwe na syana syoo?

⁵ We nũtonya ‘kũtangĩĩa’ ĩvinda kuma maũndũnĩ angĩ nĩ kana ũkwate mwanya mwingangĩ wa kwĩthĩwa vamwe na mũsyĩ waku? (Soma Aeveso 5:15, 16.) Asyai amwe na syana syoo nĩmaolete ĩvinda yĩla matũmĩaa kwĩloela televiseni na kũtũmĩa kombiũta. Angĩ nĩmatataa kũya me vamwe o ta ĩmwe kwa mũthenya. Ũthaithi wa mũsyĩ nũtumaa asyai na syana methĩwa na ngwatanĩo nzeo, na memanyĩsya Mbivilia me vamwe. Ĩndĩ ũthaithi wa mũsyĩ wĩ wʼoka ndwĩanĩtye. Andũ onthe ma mũsyĩ maĩlĩte kũmantha ĩvinda ya kũea ngewa kĩla mũthenya. Nũseo syana syaku itanathi sukulu mũkaneenea ũndũ mũna wa kwaka, ta kũsoma ĩandĩko ya kĩla mũthenya kana kũvoya wĩ nasyo. Kwĩka ũu nĩkũtonya kũitethya mũno.

⁶ Asyai amwe nĩmekĩte moalyũku mana nĩ kana makwate ĩvinda ya kwĩthĩwa na syana syoo. Kwa ngelekanyʼo, Lauraa ũla nĩ mũndũ mũka wĩ na syana ilĩ, nĩwatiie wĩa mũna wakuaa ĩvinda yingĩ. Eekie ũu nĩ kana akwate ĩvinda ya kwĩthĩwa na syana syake. Easya atĩĩ: “Twaamũkaa tũendete wĩanĩ kana sukulu. Nauma wĩanĩ ĩ ya mawĩoo neethĩaa mũthũkũmi eie syana ikome. O na kau ndyĩthĩawa na mbesa mbingĩ nũndũ nĩnatiie wĩa ũsu, nĩwʼaa mũyo kwĩthĩwa nĩ vakuvĩ na syana syakwa na kũmanya mathĩna masyo. Nĩnĩthukĩĩasya ũndũ syana syakwa iũvoya na kwoou nĩndonya kũitongoesya nesa, ngaitaa, na ngaimanyĩsya.”

ĨTHĨWA WĨ “MWĨWI WA MĨTŨKĨ”

7. Asyai na syana mbingĩ maisye nĩ thĩna mwaũ ũtumaa mataea ngewa nesa?

⁷ Aandĩki ma ĩvuku yĩmwe (For Parents Only) nĩmeekie ũkunĩkĩli na mamanya kĩla kĩtumaa asyai na syana mataea ngewa nesa. Maĩtye: “Syana mbingĩ syaisye ũũ, ‘Asyai makwa mayĩthukĩĩasya.’” Thĩna ũsu ndwĩthĩawa na syana syoka. Asyai o namo maasya kana syana syoo iimethukĩĩasya. Nĩ kana asyai na syana maee ngewa nesa no nginya kĩla ũmwe ethĩwe e mwĩthukĩĩsya mũseo.—Soma Yakovo 1:19.

8. Asyai matonya ata kwĩthukĩĩsya syana syoo nesa?

⁸ We nĩwĩthukĩĩasya syana syaku nesa? Ũsu ti ũndũ wĩ laisi ĩla wĩ mũnou mũno kana ĩla mwana waku ũkũkũelesya ũndũ ũkwoneka ũte wa vata mũno. Ĩndĩ, lilikana kana ũndũ ũla ũkwona ũte wa vata kwaku, no wĩthĩwe wĩ wa vata mũno kwa mwana waku. Kwĩthĩwa “mwĩwi wa mĩtũkĩ” kwonanasya kana mũndũ aĩlĩte kwĩthukĩĩsya kĩla mwana wake ũkũmũtavya, na ũndũ ũkwĩyĩelesya. Wasya wake na ũthyũ wake nitonya kũtuma ũmanya ũndũ ũkwĩwʼa. Nũseo kũkũlya mwana waku makũlyo. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Ũtao ngoonĩ ya mũndũ nĩ ta kyũngũ; ĩndĩ mũndũ wĩ ũmanyi akookusya wume.” (Nth. 20:5) Ũmanyi na ũĩ nĩ sya vata, mũno mũno ĩla mũũneenea maũndũ ala mwana waku wĩwʼaa me vinya kũneenea.

9. Nĩkĩ syana syaĩle kwĩthukĩĩsya asyai masyo?

⁹ Inywʼĩ syana, nĩmwĩwʼaa asyai menyu? Ndeto ya Ngai yaĩtye atĩĩ: “Mwana wakwa, ĩwʼa ũmanyĩsyo wa ĩthe waku, na ndũkaatie mĩao ya inyia waku.” (Nth. 1:8) Lilikana kana asyai maku nĩmakwendete na nĩmendaa kũũtethya, na kwoou nĩ ũseo mũno kũmethukĩĩsya na kũmewʼa. (Aev. 6:1) Kũea ngewa na asyai maku na kũmanya kana nĩmakwendete kũkatuma wĩthĩwa wĩ ũndũ laisi kũmewʼa. Tavasyaa asyai maku ũndũ ũkwĩwʼa. Ũu ũkatuma makũelewa. Ĩndĩ o naku nĩwaĩle kũtata ũndũ ũtonya ũmaelewe.

10. Ngelekanyʼo ya Leovoamu yĩtũmanyĩsya kyaũ?

¹⁰ Waĩle kwĩthĩwa wĩ metho ĩla ũũnengwa ũtao nĩ andũ ma mũika waku. O na kau no makũtavye maũndũ ala wendete, ũtao woo nũtonya kwĩthĩwa ũte mũseo, o na no ũkũlikye mũisyonĩ. Lilikana kana syana iyĩthĩawa na ũmanyi mwingĩ ta andũ aima, na kwoou iisũanĩaa ĩũlũ wa mĩisyo ĩla ĩtonya kumana na meko masyo. Kwasũanĩa ngelekanyʼo ya mwana wa Mũsumbĩ Solomoni ũla weetawa Leovoamu. Ĩla watwʼĩkie mũsumbĩ wa Isilaeli aaĩlĩte kũatĩĩa ũtao wa atumĩa. Ĩndĩ vandũ va kwĩka ũu, Leovoamu aatĩĩie ũtao wa anake ma yĩika yake. Ĩla weekie ũu, andũ aingĩ ma ũsumbĩ wake nĩmamũkolile. (1 Asu. 12:1-17) Ndũkaatĩĩe ngelekanyʼo ya Leovoamu. Tavasyaa asyai maku maũndũ ala meũkũthĩnyʼa. Kwĩka ũu kũkatuma ũtetheka nĩ ũtao na ũmanyi woo.—Nth. 13:20.

11. Nĩ kyaũ kĩtonya kwĩkĩka syana syeethĩwa ite nthalĩku ĩla iũneena na asyai?

¹¹ Nĩ kana syana syenyu iikamanthe ũtao kuma kũla kwĩ andũ ma yĩika yasyo, ekai syĩwʼe syĩ nthalĩku ĩla iũneena nenyu. Mwĩĩtu-a-asa ũmwe wa mũika aandĩkie ũũ: “Nĩkilasya naweta ĩsyĩtwa ya mwanake oou, ndyona asyai makwa mate eanĩe. Ũu ũtumaa o nakwa nĩwʼa nde mwĩanĩe na ndieka kũneenea ũndũ ũsu.” Mwĩĩtu-a-asa ũngĩ wa mũika aandĩkie: “Andũ aingĩ ma mũika nĩmendaa ũtao wa asyai moo, ĩndĩ asyai malea kũmakwatĩĩa, maendaa kwa mũndũ ũngĩ o na ethĩwa nde na ũmanyi.” Weethukĩĩsya syana syaku nesa, ikakũeleasya kĩla ũndũ na ikakwĩtasya ũtao.

‘NDŨKANEENE MĨTŨKĨ’

12. Nĩ ũndũ mwaũ asyai matonya kwĩka makatuma syana itaea ngewa namo?

¹² Ũndũ ũngĩ ũtumaa syana itaea ngewa na asyai nĩ ĩla asyai moonanyʼa maikwendeewʼa nĩ kĩla syana syoo iũmatavya. Asyai nĩmaĩle kũsũvĩa syana syoo nũndũ ‘mĩthenya ĩno ya mũminũkĩlyo’ yĩ mĩisyo mingĩ. (2 Tim. 3:1-5) Ĩndĩ, lilikana kana syana iieleawa maũndũ ũndũ ũmwe na asyai masyo, na kwoou ĩla asyai mekũisũvĩa syonaa ta iũvatwa ũthasyo.

13. Nĩkĩ asyai mayaĩle kũelesya na mĩtũkĩ kĩla mo mekwona kyaĩle?

¹³ Asyai mayaĩle kũelesya na mĩtũkĩ kĩla mo mekwona kyaĩle. O na kau ti ũndũ wĩ laisi kũvindya ĩla mwana waku waũtavya ũndũ mũna na waũsaanĩsya, nũseo kwĩthukĩĩsya nesa ũtambĩte kũsũngĩa. Mũsumbĩ Solomoni aandĩkie: “Ũla ũsũngĩaa atanamba kwĩwʼa, kwake nĩ ũtumanu na nthoni.” (Nth. 18:13) Wethukĩĩsya nesa, mwana waku akaũtavya maũndũ maingĩ. Waĩle kũmanya ũvoo wʼonthe nĩ kana wĩthĩwe ũtonya kũmũtetheesya. Woona ‘aivulũka ndeto,’ kana kũneena ate kwĩsilya, manya e na maũndũ meũmũthĩnyʼa. (Yovu 6:1-3) Waĩle kũelewa mwana waku nesa nĩ kana ũmũtetheesye ũndũ vaĩle.

14. Nĩkĩ syana itaĩle kwĩkalaatĩla kũneena?

¹⁴ O nenyu syana mũyaĩle “kũneena mĩtũkĩ.” Mũyaĩle kũleaa na mĩtũkĩ kĩla asyai menyu meũmũtavya nũndũ nĩmo manengetwe nĩ Ngai kĩanda kya kũmũmanyĩsya. (Nth. 22:6) Nĩmatonya kwĩthĩwa tene makwatawa nĩ maũndũ ala mamũkwataa ũmũnthĩ. O na ĩngĩ, nĩmelilaa nũndũ wa mavĩtyo ala meekie ĩla maĩ anini na maikwenda mũyĩka tamo. Kwoou, mwaĩle kwona asyai me anyanya na atai menyu, ĩndĩ ti amaitha. (Soma Nthimo 1:5.) “Taĩa au na mwenyu,” na ũimenda o tondũ mo makwendete. Kwĩka ũu kũkatuma ‘makũea na mosilĩlo na motao ma Mwĩaĩi.’—Aev. 6:2, 4.

‘NDŨKATHATE MĨTŨKĨ’

15. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũendeee kwĩthĩwa na wũmĩĩsyo na tũilea kũthatĩa ala tũmendete?

¹⁵ Ti ĩvinda yonthe twĩthĩawa na wũmĩĩsyo kwelekela ala tũmendete. Mũtũmwa Vaulo aandĩkie atĩĩ: “Valũa ũũ witũ ũmavikĩe atheu na ana-a-asa nthĩnĩ wa Klĩsto ala me na kĩthito, ala me Kolosai. . . . Aũme, endai iveti syenyu, na mũikasyĩwʼĩe woo. Aasa, mũikathatye syana syenyu itikakwʼe ngoo.” (Ako. 1:1, 2; 3:19, 21) Vaulo aandĩkĩie Aeveso atĩĩ: “Ĩndĩ ũũ, na ũthilĩku, na ũthatu, na ĩteta, na moumano, mavetwe kwenyu.” (Aev. 4:31) Kwĩthĩwa na ndaĩa ta wũmĩĩsyo, ũuu, na wĩtingʼo, ila nĩ ũsyao wa veva, kũkatũtetheeasya tũikathate na mĩtũkĩ ĩla twakwatwa nĩ mathĩna.—Aka. 5:22, 23.

16. Yesũ atetheeisye amanyĩwʼa make ata, na nĩkĩ ũu waĩ ũndũ wa ũsengyʼa?

¹⁶ Asyai sũanĩai ngelekanyʼo ya Yesũ. Kwasũanĩa mathĩna ala waĩ namo mũthenya wa mũthya aiya na atũmwa make. Yesũ nĩweesĩ kana vatiele masaa manini akwʼe kĩkwʼũ kĩ woo mũno. O na ĩngĩ, nĩweesĩ kana kũendeea kwĩthĩwa e mũĩkĩĩku kwaĩ kũtume ĩsyĩtwa ya Ĩthe wake yĩthewʼa na kũituma andũ matangĩĩwa. Ĩndĩ maendeee kũya, ‘nĩveethĩiwe ngananĩo katĩ [wa atũmwa], nũũ ũla ũtalawa kwĩthĩwa nĩ mũnene.’ Yesũ ndaamakandĩa kana akamatavya ndeto mbathe. Vandũ va ũu, aneenie namo kwa ũuu. Nĩwamalilikanilye kana nĩmekalanĩtye nake matatwanĩ make. O na ĩngĩ, nĩwamatavisye kana nĩweesĩ makeethĩwa me aĩkĩĩku o na kau Satani nĩwendaa kũmathũngũthangya tondũ nganũ ĩthũngũthangawʼa. O na nĩwatianĩe ũtianĩo namo.—Luka 22:24-32.

17. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtetheesya syana iikathate mĩtũkĩ?

¹⁷ O nasyo syana iyaĩle kũthataa mĩtũkĩ. Mavinda maingĩ, syana syavikya myaka ĩkũmi na kĩndũ nitonya kwambĩĩaa kwona ũtao ũla inengawe nĩ asyai ũte mũseo na ta mate kũsyĩĩkĩĩa. O na ethĩwa nĩwĩwʼaa ũu, lilikana kana asyai maũnengae ũtao nũndũ nĩmakwendete. Waendeea kwĩthĩwa ũte kũthata mĩtũkĩ na wĩ mwĩwi, asyai maku makakũnenga ndaĩa na maikũĩkĩĩa. O na ũu nũtonya kũtuma ũnengwa ũthasyo mwingangĩ. Mbivilia yaĩtye kana mũndũ ũla ũtathataa mĩtũkĩ nĩ mũĩ. Nthimo ĩmwe ya Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Ndia nĩneenaa ũthatu wayo wʼonthe; ĩndĩ mũndũ mũĩ nĩwũsiĩĩaa na kũkilĩthya.”—Nth. 29:11.

18. Nĩ kwa nzĩa yĩva wendo ũtonya kũtetheesya andũ maee ngewa nesa?

¹⁸ Kwoou asyai na syana, mũikakwʼe ngoo ethĩwa mũieaa ngewa nesa ũndũ inywʼĩ mũtonya kwenda kũea. Endeeai kwĩkĩa kĩthito ũndũnĩ ũsu, na kũendaa nthĩnĩ wa ũla wʼo. (3 Yoa. 4) Nthĩnĩ wa nthĩ nzaũ andũ makaeaa ngewa nesa mate kũemanwa kana kwĩwʼĩana woo, nũndũ makeethĩwa me eanĩu. Ĩndĩ ũmũnthĩ nĩtwĩkaa maũndũ matumaa twĩsa kwĩlila. Kwoou, ĩla weeka ũu ndũkalee kwĩtya ũekeo. O naku ekeaa ala angĩ. Mbivilia yaĩtye, ‘Kwatanwʼai nĩ wendo.’ (Ako. 2:2) Wendo wĩ ũtonyi. ‘Wendo nĩwũmĩĩasya, na nĩwĩkaa moseo. O na ndũthataa, na ndũtalĩlaa ũthũku. Nũvwʼĩkaa maũndũ onthe, nĩwĩtĩkĩlaa maũndũ onthe, nĩwĩkwatasya maũndũ onthe, nĩwũmĩĩasya maũndũ onthe.’ (1 Ako. 13:4-7) Endeeai kwonanyʼa wendo na mũkaeaa ngewa nesa ũndũ vaĩle. Mweeka ũu, mũsyĩ wenyu ũkeethĩwa na ũtanu na mũkataĩa Yeova.