Wũmbi Nũvuanasya Kana Kwĩ Ngai Wĩ Thayũ

1. Tũtonya kwĩka ata nĩ kana mũĩkĩĩo witũ ũendee kwĩthĩwa wĩ mũlũmu?

ANDŨ aingĩ maasyaa kana mayĩsa kũĩkĩĩa kĩndũ matene. Nayo Mbivilia yasasya kana “vai mũndũ waamwona Ngai o na ĩndĩĩ.” (Yoa. 1:18) Nĩkwĩthĩwa tũitonya kũmwona Ngai, tũtonya ata kũtetheesya andũ ala masasya mayĩsa kũĩkĩĩa kĩndũ matene makamũĩkĩĩa Ngai? Nao ithyĩ ene tũtonya kwĩka ata nĩ kana tũendee kũmũĩkĩĩa “Ngai ũtonekaa,” Yeova? (Ako. 1:15) Ĩtambya ya mbee yĩla tũtonya kwosa nĩ kũmanya nĩ momanyĩsyo meva mavithaa ũwʼo ĩũlũ wa Yeova. Ĩtambya ya kelĩ nĩ kũmanya ũndũ tũtonya kũtũmĩa Mbivilia nesa tũĩkĩĩthye andũ kana momanyĩsyo asu ‘nĩmaleanĩte na ũmanyi wa Ngai.’—2 Ako. 10:4, 5.

2, 3. Nĩ momanyĩsyo meva elĩ matumaa andũ matamanya ũwʼo ĩũlũ wa Ngai?

² Ũmanyĩsyo ũmwe wa ũvũngũ ũĩkĩĩawa nĩ andũ aingĩ na ũvithaa ũwʼo ĩũlũ wa Ngai, nĩ ũla ũmanyĩasya kana syũmbe syeekie kwĩyumĩlya. Ũmanyĩsyo ũsu ũleanĩte vyũ na Mbivilia na ũtumaa andũ methĩwa mate na wĩkwatyo. Ala mamanyĩasya ũmanyĩsyo ũsu masasya kana syũmbe iyaaũmbwa. Ĩndĩ takethĩwa ũsu nĩ wʼo, wĩthĩa o na tũyĩsa kũmanya nĩkĩ twĩ kũũ nthĩ.

³ Nao andũ ma ndĩni ila syĩyĩtaa sya Kĩklĩsto mamanyĩasya ũndũ ũngĩ wĩ kĩvathũkanyʼo. Mamanyĩasya kana vaivĩtĩte ĩvinda ĩasa mũno kuma nthĩ yonthe na syũmbe ila syĩ vo kũmbwa. Maasya nthĩ yĩ na myaka ta 10,000 kuma yoombwa. Andũ ala mamanyĩasya ũmanyĩsyo ũsu nĩmatonya kwĩthĩwa manengete Mbivilia ndaĩa, ĩndĩ maĩkĩĩaa kana Ngai atũmĩie mĩthenya thanthatũ kũmba syĩndũ syonthe, kĩla mũthenya wĩ na masaa 24. O na nĩmaleaa vyũ ũvoo wʼonthe ũla ũĩkĩĩthĩtwʼe nĩ andũ ma saenzi ethĩwa nũleanĩte na woni woo. Nũndũ wa ũu, ũmanyĩsyo ũsu nũvũthĩĩasya Mbivilia na ũituma andũ mona ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ ti wa wʼo na ndũkwosana na kĩlĩko. Nĩvatonyeka ĩla twoona andũ ma ũko ũsu tũkalilikana andũ amwe matwĩe ĩvindanĩ ya atũmwa ala mamũthũkũmaa Ngai na kĩthito, “ĩndĩ ti kwĩanana na ũmanyi.” (Alo. 10:2) Tũtonya ata kũĩkĩĩthya andũ tũtũmĩĩte Ndeto ya Ngai kana momanyĩsyo asu elĩ ala mavwʼaa ta “ngome syĩ vinya” nĩ ma ũvũngũ?a Tũtonya kwĩka ũu ethĩwa ithyĩ ene nĩtũkwĩkĩa kĩthito tũmanye kĩla yo Mbivilia ĩmanyĩasya.

MŨSINGI WA MŨĨKĨĨO WITŨ NĨ MWAŨ?

4. Nĩ kyaũ kyaĩle kwĩthĩwa mũsingi wa mũĩkĩĩo witũ?

⁴ Mbivilia ĩtũmanyĩasya kana ũmanyi nĩ wa vata. (Nth. 10:14) Yeova ndendaa tũĩkĩĩe maũndũ kwosana na mawoni ma andũ na syĩthĩo sya ndĩni. Endaa mũsingi wa mũĩkĩĩo witũ wĩthĩwe ne maũndũ ma wʼo na maĩkĩĩthĩtwʼe, na kelĩ endaa tũsũanĩe nesa. (Soma Aevelania 11:1.) Nĩ kana twĩthĩwe na mũĩkĩĩo mũlũmu nthĩnĩ wa Ngai, no nginya mbee twambe kwĩyĩĩkĩĩthya kana we e vo. (Soma Aevelania 11:6.) Tũyĩĩkĩĩaa kana Ngai e vo nĩkwĩthĩwa atĩ twĩĩwʼa twĩ na wendi o wa kũmwĩkwatya mũndũ mũna. Ĩndĩ tũmũĩkĩĩaa Ngai nũndũ nĩtwĩmanyĩĩtye, tũkeka ũkunĩkĩli, na tũkatũmĩa ilĩko sitũ kũsũanĩa nesa.

5. Nĩ ũndũ wĩva ũmwe ũtumaa twĩthĩwa tũte na nzika kana kwĩ Ngai?

⁵ Mũtũmwa Vaulo nũwetete kĩtumi kĩmwe kĩtumaa twĩthĩwa tũte na nzika kana Ngai e kwʼo, o na kũtwʼĩka tũitonya kũmwona. Aandĩkie ũũ ĩũlũ wa Yeova: “Kuma Ngai oomba nthĩ, ũtonyi wake wa tene na tene na Ũ-Ngai wake, o na kau iyonekaa na metho, nimanyĩkaa nesa kwĩsĩla syĩndũnĩ ila woombie.” (Alo. 1:20, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Ũtonya kũtetheesya ata mũndũ ũtaĩkĩĩaa kana kwĩ Ngai, one ũwʼo wa ndeto isu sya Vaulo? No ũtũmĩe ngelekanyʼo ii iatĩĩe sya wũmbi ila ivuanasya vinya wa Ngai na ũĩ wake.

WŨMBI NŨVUANASYA VINYA WA NGAI

6, 7. Nĩ syĩndũ syĩva ilĩ itũsũvĩaa na ivuanasya kana Yeova e vinya?

⁶ Ve syĩndũ ilĩ syĩ nthĩ ĩno itũsũvĩaa mũno na itumaa twona vinya wa Ngai. Syĩndũ isu nĩ yayaya, na mũthemba mũna wa vinya ũla ũthyũlũlũkĩte nthĩ (earth’s magnetic field). Kwoosa kwa ngelekanyʼo yayaya. O na kũtwʼĩka yayaya nĩyo yĩthĩawa na nzeve ĩla tũvevaa, nĩyĩtũtetheeasya kwa nzĩa ĩngĩ. Ve mavia amwe manene methĩawa naku ndatanĩ na mavinda kwa mavinda nĩmavevenzekaa na mayambĩĩa kũtheea. Ilungu ila syatilĩka mavianĩ asu ikakima nthĩ, no iete mũisyo mũnene. Ĩndĩ ti laisi mavia asu makavalũka kũũ nthĩ nũndũ makilasya mavika yayayanĩ oou, makakwata mwaki na maitilĩkanga. Kũtilĩkanga ku nĩkwʼo kumĩlasya ila ndata wĩsaa kũsyona matunĩ ũtukũ isembete mũno na syĩ na kĩsithe kya mwaki.

⁷ Nao nata ĩũlũ wa ũla mũthemba mũna wa vinya ũthyũlũlũkĩte nthĩ? Vinya ũsu wĩthĩawa wumĩte naku nthĩ vyũ ungu wa mũthanga. Katĩkatĩ wa nthĩ ve kĩndũ kĩseũvĩtwʼe na kyũma kĩtweku na nĩ kĩvyũ vyũ. Kĩndũ kyu (outer core) kyumĩlasya vinya mwingĩ mũno ũla ũnyaĩĩkaa kũasa mũvaka ũkavika ndatanĩ. Vinya ũsu nũsũvĩaa nthĩ ndĩkaũngũwʼe nĩ kyeni kĩla kĩthũku kya syũa na syĩndũ ingĩ nthũku ila syumaa syũanĩ. Ĩla kyeni kyu kĩthũku na syĩndũ isu ingĩ syakitya vinya ũsu, ikũnawa isyokete kũla syauma kana iimelwʼa nĩwʼo. Vinya ũsu nũmanyĩkaa wĩ vo nũndũ ĩla mũndũ wathi ngalĩ ya ĩũlũ vyũ ya nthĩ na ya ĩtheo vyũ ya nthĩ nĩwonaa syeni mbanake matunĩ. Ũu wʼonthe ũtũĩkĩĩthasya nesa ki kana Yeova “e na vinya ũtonyinĩ.”—Soma Isaia 40:26.

WŨMBI NŨVUANASYA ŨĨ WA NGAI

8, 9. Nĩ kyaũ kĩtetheeasya syĩndũ kwĩkala thayũ? Ũu ũtũmanyĩasya kyaũ ĩũlũ wa ũĩ wa Yeova?

⁸ Nĩtwonaa ũĩ wa Yeova ĩla twasisya ũndũ woombie nthĩ ĩtetheeasye syũmbe kwĩkala thayũ. Nĩ kana tũelewe ũndũ ũsu, kwasũanĩa ngelekanyʼo ĩno: Twasye ũtwĩe nthĩnĩ wa mũsyĩ mwakĩĩe na ngũta, na mũsyĩ ũsu ndwĩ na mĩveleki ya kũete kĩwʼũ kĩseo kana mĩtaũ ya kumya kĩwʼũ kĩla kĩ kĩko vamwe na kĩko kya mũthemba ũngĩ. Ĩtina wa kavinda, mũsyĩ ũsu usũa kĩko ũkethĩa o na ndwĩkalĩka. No tũelekanyʼe nthĩ ĩno yitũ na mũsyĩ ũsu. Kĩwʼũ kĩtheu nĩ kĩnini mũno kũũ nthĩ, na vai ũndũ kĩko kĩla kĩ vaa ĩũlũ wa nthĩ kĩtonya kũtwawa kĩketwa kũndũ kũngĩ. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, nthĩ ĩno nĩtonya kwĩanĩsya nesa mavata ma syĩndũ syonthe tene na tene. Ũu ũtonyeka ata? Ũu wĩthĩawa nũndũ nthĩ yĩ na ũtonyi wa kũseũvya na kũthesya syĩndũ ila syatũmĩka nĩ kana itũmĩwe ĩngĩ.

⁹ Kwasũanĩa ũndũ nthĩ ĩseũvasya nzeve nzeo ĩla andũ na nyamũ ivevaa (oxygen). Syũmbe syonthe ivevaa nthĩnĩ nzeve ĩla nzeo, na iyumya nzeve ĩla nthũku (carbon dioxide). Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, nzeve ĩla nzeo ndĩthelaa kana ĩla nthũku ĩkausũa kĩla vandũ. Nĩkĩ? Kwasũanĩa ũndũ mĩtĩ ĩseũvasya lĩu wayo. Ĩtũmĩaa nzeve ĩla nthũku, kyeni kya syũa, mbolea, na kĩwʼũ kũseũvya lĩu wayo, na ĩndĩ yamina kũseũvya lĩu yumasya nzeve ĩla nzeo. Na ĩndĩ ĩla ithyĩ twaveva nzeve ĩsu nzeo, tũsyokaa tũkaumya ĩngĩ nzeve ĩla nthũku ĩkwendeka nĩ mĩtĩ. Kyu nĩkyo kĩtumaa syĩndũ syĩkala thayũ. Kwa ũkuvĩ, Yeova no ta ũtũmĩaa mĩtĩ kũnenga “onthe thayũ, na mĩthũmũ.” (Meko 17:25) Nũkwona ũĩ ũsu ũndũ wingĩvĩte?

10, 11. Elesya ũndũ mũthemba mũna wa kĩmbalutwʼa na kasamũ ketawa mwĩnzai syonanasya ũĩ wa Yeova.

¹⁰ Ve ũndũ ũngĩ ũvuanĩtye ũĩ wa Yeova. Ũndũ ũsu wonekaa nthĩnĩ wa syũmbe mbingĩ mũno ila syĩ thayũ ũmũnthĩ. Nthĩ ĩno yĩ na mĩthemba katĩ wa milioni 2 na milioni 100 ya syũmbe. (Soma Savuli 104:24.) Kwaeka wone ũndũ Yeova watũmĩie ũĩ kũmba imwe sya syũmbe isu.

¹¹ Kwa ngelekanyʼo, ve kĩmbalutwʼa kĩmwe kĩnene mũno kĩthĩawa na wʼongo wĩanene na kamũthya ka kalamu. Ĩndĩ kĩmbalutwʼa kyu kĩ ũtonyi na ũmanyi wa kũthamĩĩa vandũ vangĩ ve na ũasa wa kĩlomita ta 3,000 kĩtetheewʼe nĩ syũa. Kĩkaa ũu ata na syũa ĩyĩthĩawa yĩũngye vandũ vamwe? Yeova oombie wʼongo wa kĩmbalutwʼa kyu wĩ na ũtonyi wa kwĩka masavu ma kũla kĩendete kwosana na ũndũ syũa yĩendete, ũkethĩa o na kĩyĩsa kũlanĩlwʼa. Yu kwasũanĩa ngelekanyʼo ĩno ĩngĩ ya mwĩnzai (dragonfly). Kasamũ kau ke metho elĩ manene. Kĩla itho yĩ tũlitho tũngĩ tũnini ta 30,000. Ĩndĩ o na kũtwʼĩka mwĩnzai wĩ tũlitho twingĩ ũu, kawʼongo kawʼo nĩkatonya kũvathũkanyʼa na kũmanya kĩndũ o na kĩva kĩla tũlitho tu twoona kĩinyaunyia.

12, 13. Nĩ kyaũ kyakwendeesya mũno ĩũlũ wa ũndũ Yeova ũmbĩte mwĩĩ waku?

¹² Ũndũ ũngĩ wa ũsengyʼa nĩ nzĩa ĩla Yeova wũmbĩte mĩĩ ya syĩndũ syonthe ila syĩ thayũ. Kwa ngelekanyʼo, mwĩĩ waku ũseũvĩtwʼe na twĩndũ tũnini mũno (cells) vakuvĩ twilioni 100. Kĩla kamwe ka twĩndũ tu, kethĩawa na kĩndũ kĩvwʼaa ĩkanda kĩtawa DNA (deoxyribonucleic acid). DNA nĩyo yĩthĩawa ĩkuĩte ũvoo ũla mwingĩ ĩũlũ wa mwĩĩ waku. Mwĩĩ ũmbawa kwosana na ũvoo ũsu.

¹³ Kĩndũ kyu kĩtawa DNA kĩthĩawa na ũvoo wĩana ata? Kwa nĩtũkĩelekanyʼe na CD. Ũvoo wʼonthe wĩ nthĩnĩ wa ĩvuku yĩmwe ĩnene no wĩanĩe nthĩnĩ wa CD o ĩmwe. Ũsu nĩ ũsengyʼo walilikana kana CD yĩthĩawa yĩ ntheke mũno wamĩelekanyʼa na ĩvuku. Ĩndĩ ngilamu (gram) ĩmwe ya DNA nĩtonya kwia ũvoo ũtonya kusũsya CD twilioni ũmwe! Kwa ndeto ingĩ, ũu nĩ ũndũ ũmwe na kwasya kana kasiko kamwe ka mũtutu wa DNA ke na ũvoo ũtonya kũseũvya andũ onthe ala me ĩũlũ wa nthĩ kũndũ 350!

14. Maũndũ ala mavuanĩtwʼe nĩ andũ ma saenzi matumaa wĩwʼa ata kũmwelekela Yeova?

¹⁴ Mũsumbĩ Ndaviti awetie kana ũvoo ũla ũtũmĩawa kũmba mũndũ ũmwe no ta ũndũ ũmwe na wĩthĩawa ũandĩkĩtwe vandũ ĩvukunĩ. Aineena ĩũlũ wa Yeova Ngai, aisye: “Metho maku nĩmoonie ndanombĩka; na ĩvukunĩ yaku mamutha nĩmaandĩkĩtwe onthe, o mĩthenya ĩla yeaĩtwe ũndũ wakwa, yĩla kũtaĩ ũmwe wamo.” (Sav. 139:16) Nĩkyo kĩtumi Ndaviti weewie eekĩwa vinya amũtaĩe Yeova ĩtina wa kũsũanĩa ũndũ we woombiwe. Myakanĩ ya mĩtũkĩ, andũ ma saenzi nĩmavuanĩtye maũndũ angĩ maingĩ ma ũsengyʼo ĩũlũ wa mwĩĩ wa mũndũ. Maũndũ asu matumaa twĩthĩwa na kĩtumi kĩseo kya kwĩtĩkĩlana na mũandĩki wa Savuli ũla waandĩkie ũũ ĩũlũ wa Yeova: “Ngakũtũngĩa mũvea; nũndũ nũmbĩtwe wa kũkĩwa na kũsengʼya: Mawĩa maku nĩ ma ũsengʼya; na ũu ngoo yakwa nĩyĩsĩ nesa ki.” (Sav. 139:14) O na nĩ ũndũ wa kũsengyʼa kwĩthĩa andũ mate kwona ũndũ wũmbi ũĩkĩĩthasya kana kwĩ Ngai wĩ thayũ!

TETHEESYA ANGĨ MAMŨTAĨE NGAI ŨLA WĨ THAYŨ

15, 16. (a) Mavuku maitũ matetheesye andũ ata makemanyĩsya maũndũ maingĩ ĩũlũ wa wũmbi wa Yeova? (b) Nĩ ũvoo wĩva we wendie mũno nthĩnĩ wa kĩlungu kĩĩ, “Je, Ni Kazi ya Ubuni?”

¹⁵ Kwa myaka mingĩ, ĩkaseti ya Amkeni! nĩyĩtetheesye andũ aingĩ mũno kũmũmanya Ngai ũla wĩ thayũ kwĩsĩla syĩndũ ila woombie. Kwa ngelekanyʼo, ĩkaseti ya Mwei wa 9, 2006, yaĩ na kyongo “Je, Kuna Muumba?” Kĩeleelo kya ĩkaseti yĩu kyaĩ kũtetheesya ala maĩtwʼe nĩ momanyĩsyo aa elĩ: ũmanyĩsyo wa kana nyamũ syeekie kwĩyumĩlya, na ũmanyĩsyo wa kana nthĩ yonthe yoombiwe myaka o ngili kauta mĩvĩtu. Mwĩĩtu-a-asa ũmwe nĩwaandĩkĩe ovisi wa ũvonge wa Amelika ĩũlũ wa ĩkaseti yĩu. Aisye ũũ: “Nĩtũnatanĩie mũno kũnengane ĩkaseti yĩu. O na ve mũndũ mũka ũmwe ũneetisye makaseti asu 20. Nĩ mwalimũ wa saenzi na anendaa amanyĩwʼa make onthe makwate ĩkaseti yĩu.” Nake mwana-a-asa ũngĩ aisye: “Nĩthĩĩtwe nĩ mũtavanyʼa kuma mũthyanĩ wa myaka ya 1940 na nangĩĩe myaka 75, ĩndĩ vai ĩvinda naatanĩa kũtavanyʼa tondũ nĩnatanĩie mweinĩ ũũ kũnengane ĩkaseti yĩĩ ya Amkeni! ya mwanya.”

¹⁶ O mĩtũkĩ, makaseti maingĩ ma Amkeni! nĩmethĩĩtwe mayĩkĩwa kĩlungu kĩkuvĩ kĩtawa “Je, Ni Kazi ya Ubuni?” Kĩlungu kyu kĩeleasya ĩũlũ wa maũndũ ma ũsengyʼo ma wũmbi, na ũndũ mũndũ ũtatĩte kũseũvya syĩndũ ayĩelekanyʼa na syĩndũ ila Mũmbi witũ woombie. Na eka ũu, mwaka wa 2010 nĩtwakwatie mbulosua nzaũ Uhai—Ulitokana na Muumba?, ĩla ĩtũtetheeasya kũmũtaĩa Ngai. Mbulosua ĩsu yĩ na mavisa manake, na angĩ me na maelesyo ala matũtetheeasya kwona ũĩ wa Yeova nthĩnĩ wa syĩndũ ila woombie. Makũlyo ala me mũthyanĩ wa kĩla ĩsomo mbulosuanĩ ĩsu matetheeasya mũsomi asũanĩe mũno maũndũ ala wasoma. We nũtanĩĩte kũtũmĩa mbulosua ĩsu ĩla ũũtavanyʼa nyũmba na nyũmba, kana o kũndũ kũngĩ?

17, 18. (a) Asyai, mũtonya kwĩka ata mũkatetheesya syana syenyu syĩthĩwe na ũkũmbaũ wa kũtetea mũĩkĩĩo wasyo? (b) We ũtũmĩĩte ata ila mbulosua ilĩ nthĩnĩ wa ũthaithi wenyu wa mũsyĩ?

¹⁷ Asyai, mwaaĩsa kũtũmĩa mbulosua ĩsu ĩvindanĩ ya ũthaithi wenyu wa mũsyĩ? Mweeka ũu, mũkatetheesya syana syenyu syake mũĩkĩĩo wasyo nthĩnĩ wa Yeova. No kwĩthĩwa mwĩ na syana syĩ sekondalĩ. Syana isu nĩsyo mũno mũno imanyĩawʼa ũmanyĩsyo wa kana syũmbe syeekie kwĩyumĩlya. Andũ ma saenzi, alimũ ma sukulu, ivĩndĩ sya televiseni ila syonanasya maũndũ ma wũmbi, na sinema ingĩ imanyĩasya kana vai nzika syũmbe syeekie kwĩyumĩlya. Ĩndĩ ve kĩndũ kĩngĩ mũtonya kũtũmĩa kũtetheesya syana syenyu iikakuswʼe nĩ ũvũngũ ũsu. Kĩndũ kyu nĩ mbulosua ĩla ĩngĩ yaumiwʼe mwaka wa 2010, Maswali Matano Muhimu Kuhusu Chanzo cha Uhai. O ta mbulosua ĩla yawetwa kalungunĩ ka 16, mbulosua ĩno yĩkĩaa vinya andũ ma mũika memanyĩsye kũtũmĩa ‘ilĩko’ syoo. (Nth. 2:10, 11) Nũseo mũtate ũndũ mũtonya mũmanye kĩla kĩwetetwe mbulosuanĩ isu syelĩ nĩ kana wĩthĩe no mũtetheesye syana syenyu. Mbulosua isu syelĩ imanyĩasya syana ũndũ itonya kũĩkĩĩthya ethĩwa maũndũ ala iũmanyĩwʼa sukulu nĩmosanĩte na kĩlĩko, kana mayosanĩte na kĩlĩko.

¹⁸ Mbulosua ĩno, Chanzo cha Uhai, yaumiwʼe nĩ kana ĩtetheesye syana ila syĩ sukulu ithiane nesa maũndũ meũ ma saenzi ala matindĩaa kũtangaaswa. Maũndũ amwe ta asu nĩ ta ĩla kwatangaaswa atĩ andũ ma saenzi nĩmonie syĩndũ imwe sya tene ila itonya kũĩkĩĩthya kana syũmbe syeekie kwĩyumĩlya, kana ĩla kwatangaaswa nĩmaseũvisye kĩndũ kĩ thayũ maitũmĩa mĩio yoo. Inywʼĩ asyai, ethĩwa mũkatũmĩa mbulosua isu ilĩ syawetwa, mũkatetheesya syana syenyu mũno syĩthĩwe na ũkũmbaũ wa kũsũngĩa ala maikũlya nĩkĩ syĩkũĩkĩĩa kana kwĩ Mũmbi.—Soma 1 Vetelo 3:15.

19. Kĩla ũmwe witũ e na ndaĩa yĩva?

¹⁹ Ũseũvyo wa Yeova nũtũmanyĩasya maũndũ maingĩ ĩũlũ wa wũmbi ala matumaa twona ũseo wake. Maũndũ asu matumaa twenda kũmũtaĩa Ngai witũ kuma ngoonĩ. (Sav. 19:1, 2) Nĩ ndaĩa nene ta kĩ kwĩthĩwa tũtonya kũmũnenga Yeova, Mũmbi wa syĩndũ syonthe, nguma na ngatho, nũndũ nĩwe imwaĩle vyũ!—1 Tim. 1:17.