Ũmũnthĩ Ala Aĩthi Mũonza Na Anene Nyanya Naaũ?

1. Nĩkĩ mũvango wa mũsumbĩ wa Isilaeli na wa Silia ndwaĩ wĩsa kwĩanĩa?

KATĨ wa mwaka wa 762 na wa 759 mbee wa kũsyawa kwa Klĩsto, mũsumbĩ wa Isilaeli na mũsumbĩ wa Silia nĩmavangie kũkita na mũsumbĩ wa Yuta. Kĩeleelo kyoo kyaĩ kyaũ? Mendaa kũvithũkĩa Yelusaleme mamũvetange Mũsumbĩ Aasu kĩvĩlanĩ kya ũsumbĩ, na ĩndĩ maitwʼĩkĩthya mũndũ ũngĩ mũsumbĩ. Nĩvatonyeka mũndũ ũsu ũngĩ mendaa kũtwʼĩkĩthya mũsumbĩ akethĩwa ataĩ wa nyũmba ya Ndaviti. (Isa. 7:5, 6) Ĩndĩ mũsumbĩ ũsu wa Isilaeli eesĩ atesĩ. Nĩkĩ? Nũndũ Yeova nĩwawetete kana ũsyao wa Ndaviti nĩwʼo waaĩle kwĩkalĩla kĩvĩla kya ũsumbĩ ĩvinda yonthe, na ndeto sya Ngai iileaa kwĩanĩa.—Yos. 23:14; 2 Sam. 7:16.

2-4. Ĩandĩko ya Isaia 7:14, 16 yeanĩie ata (a) ĩvindanĩ ya mwathani Isaia? (b) ĩvindanĩ ya Yesũ?

² Mbeenĩ ita sya Silia na sya Isilaeli syoonekaa ta syo itonya kũsinda. Mũthenya o ũmwe, ngũmbaũ 120,000 sya Mũsumbĩ Aasu nĩsyooaiwe! O na Maaseia, “mwana wa mũsumbĩ,” nĩwooaiwe. (2 Mav. 28:6, 7) Ĩndĩ Yeova nĩweene kĩla kyaendee. Nĩwalilikene ũndũ wamwathĩte Ndaviti, na nĩkyo kĩtumi wamũtũmie mwathani Isaia akatavye andũ ma Yuta ũvoo wa kũmekĩa vinya.

³ Isaia aisye atĩĩ: “Sisyai, mwĩĩtu mũtheu akaitava, na kũsyaa kavĩsĩ, nako syĩtwa yako akaketa Imanueli. . . . Kana kau katanamba kũmanya kũlea ũthũku, na kũnyuva ũseo, nthĩ ĩla asumbĩ elĩ mayo ũmathĩthaa [Silia na Isilaeli], ĩkethĩwa ĩeketwe.” (Isa. 7:14, 16) Nĩ wʼo kana kĩlungu kya mbee kya wathani ũsu kĩla kĩ mũsoanĩ wa 14 nĩkyeanĩie ĩla Masia wasyaiwe. (Mt. 1:23) Ĩndĩ nũndũ mũsumbĩ wa Silia na mũsumbĩ wa Isilaeli, ala nĩmo metĩtwe “asumbĩ elĩ” ĩandĩkonĩ yĩu, mayaavithũkĩa Yuta ĩvindanĩ ya Yesũ, no nginya wathani ĩũlũ wa Imanueli wĩthĩwe weanĩie ya mbee ĩvindanĩ ya mwathani Isaia.

⁴ Ĩtina wa Isaia kumya wathani ũsu, kĩveti kyake nĩkyaitavie na kyamũsyaĩa mwana wĩtawa Maeli-salali-asi-vasi. Nĩvatonyeka mwana ũsu akethĩwa no we “Imanueli” ũla wathanĩtwe nĩ Isaia.a Ĩvindanĩ ya tene, mwana asyawa aĩ atonya kũnengwa ĩsyĩtwa ĩna kwondũ wa kũlilikanaa ũndũ mũna wa mwanya, ĩndĩ ũyĩthĩa ve ĩsyĩtwa yĩla wĩtawa nĩ asyai make na andũ ma mũsyĩ. (2 Sam. 12:24, 25) Ĩndĩ, vai ũĩkĩĩthyo o na ũmwe wonanĩtye kana Yesũ aaĩtwa Imanueli ĩla waĩ kũũ nthĩ.—Soma Isaia 7:14; 8:3, 4.

5. Mũsumbĩ Aasu eekie ũtwi wĩva mũthũku?

⁵ Isilaeli na Silia ti mo moka mendaa kũkita na Yuta. Aasuli o namo nĩmendaa kũtava nthĩ ĩsu ya Yuta. Mbaĩ ya Asuli yaĩ na ita syĩ vinya, na nĩyaendee kwĩkinyĩa o kavola kwa kavola. Kwosana na Isaia 8:3, 4, Aasuli maĩ mose “mothwii ma Ndamasiku” (Silia) na “mũtavo wa Samalia” (Isilaeli) matambĩte kũvithũkĩa ũsumbĩ wa Yuta. Ĩvindanĩ yĩu Mũsumbĩ Aasu wa Yuta aaĩle kũĩkĩĩa Ndeto sya Ngai ila syawetetwe nĩ mwathani Isaia. Ĩndĩ vandũ va kwĩka ũu, nĩweekie ũtwi mũthũku wa kwĩthĩwa na ngwatanĩo na Aasuli. Na nũndũ wa ũu, Yuta nĩyesie kũsumbĩkwa naĩ nĩ Aasuli. (2 Asu. 16:7-10) Kwa nzĩa ĩsu, Aasu oonanisye ndaĩ mũtongoi mũseo, kana mũĩthi mũseo wa andũ ma Yuta. Nũndũ wa ũu, twaĩle kwĩkũlya, ‘Ĩla ngwenda kwĩka motwi ma vata nĩkwatasya Ngai-ĩ, kana nĩkwatasya andũ?’—Nth. 3:5, 6.

MŨĨTHI ŨNGĨ ŨLA WAĨ KĨVATHŨKANYʼO VYŨ

6. Vaĩ kĩvathũkanyʼo kĩva katĩ wa Mũsumbĩ Aasu na Mũsumbĩ Esekia?

⁶ Mũsumbĩ Aasu akwie mwaka wa 746 mbee wa kũsyawa kwa Klĩsto, na ĩndĩ mwana wake Esekia atwʼĩka mũsumbĩ. Ĩvindanĩ yĩu andũ ma Yuta maĩ ngya na maĩ manaeka kũmũthaitha Yeova. Nĩ maũndũ meva Mũsumbĩ Esekia weekie asumbĩka oou? We nĩwĩthĩwa atatie kũmina ũkya ũla waĩ nthĩ ya Yuta? Aiee, ndaaĩka ũu nũndũ nĩwamwendete Yeova na aĩ mũtongoi mũseo, kana mũĩthi mũseo wa nthĩ ya Yuta. Kwoou, ũndũ wa mbee ũla Esekia wambie kwĩka waĩ kũtetheesya andũ mambĩĩe kũmũthaitha Yeova ĩngĩ. Ĩla wamanyie maũndũ ala Ngai wendaa eke, Esekia nĩwameanĩisye ateũtindĩa. Ĩsu nĩ ngelekanyʼo nzeo vyũ watũtiĩe.—2 Mav. 29:1-19.

7. Nĩkĩ Mũsumbĩ Esekia nĩweekie nesa kũĩkĩĩthya Alivai kana aĩ vamwe namo?

⁷ Alivai maĩ na kĩanda kya vata mũno kya kũtetheesya andũ mambĩĩe kũmũthaitha Yeova ĩngĩ. Nũndũ wa ũu, Esekia nĩwakomanie namo na amaĩkĩĩthya kana e vamwe namo. Kwasũanĩa ũndũ Alivai asu aĩkĩĩku meewie. O na noĩthwa maĩie nũndũ wa ũtanu ĩla meewie mũsumbĩ woo amea: “Yeova nũmũnyuvĩte mũũngame mbee wake mũmũthũkũme.” (2 Mav. 29:11) Ũu watumie Alivai methĩwa mate na nzika o na vanini kana nĩmanengwa mwanya wa kũtetheesya andũ mamũthaithe Ngai ũla wa wʼo!

8. Nĩ ũndũ ũngĩ wĩva Esekia weekie nĩ kana atetheesye andũ mambĩĩe kũmũthaitha Yeova ĩngĩ? Kweethĩiwe ata eeka ũu?

⁸ Esekia nĩwathokisye andũ onthe ma Yuta na ma Isilaeli kwondũ wa Vasaka yaĩ nene mũno. Ĩtina wa Vasaka ĩsu andũ nĩmatanĩie Mboka ya Kĩmũtũ Kĩte Ĩlawa kwa ĩvinda ya mĩthenya mũonza. Matanĩie mboka ĩsu mũno nginya yongelwa mĩthenya ĩngĩ mũonza. Mbivilia yaĩtye: “Kwondũ wa ũu kwaĩ ũtanu mwingĩ Yelusaleme; nũndũ kuma ĩvinda ya Solomoni mwana wa Ndaviti mũsumbĩ wa Isilaeli kũtyaaĩthĩwa ũndũ ta ũsu Yelusaleme.” (2 Mav. 30:25, 26) No nginya andũ onthe methĩwe meekĩiwe vinya mũno nĩ mboka ĩsu. Nthĩnĩ wa ĩandĩko ya 2 Mavinda 31:1 tũsomaa kana ĩla maminie kũtanĩa mboka ĩsu, ‘nĩmatũlangile ituĩ, na matema Aselimu yavalũka, na maananga kũla kũndũ kũtũlu na ithembeo.’ Ũu nĩwʼo mbaĩ ya Yuta yambĩĩe kũmũsyokea Yeova. Ũndũ ũsu nĩwamatetheeisye meyũmbanĩsye mathĩna ala maĩ vakuvĩ kũmakwata.

MŨSUMBĨ ESEKIA NĨWAMWĨKWATISYE YEOVA

9. (a) Mũvango wa Isilaeli waanangiwe ata? (b) Senakelivu ambie kũsinda Yuta kwa kwĩka ata?

⁹ O tondũ Isaia wathanĩte, Aasuli nĩmavithũkĩie ũsumbĩ wa mbaĩ ĩkũmi wa Isilaeli na maũsinda na matava ekali ma nthĩ ĩsu. Na nũndũ wa ũu maananga mũvango ũla Isilaeli yaĩ nawʼo wa kũũngamya mũndũ ũtaĩ wa nyũmba ya Ndaviti atwʼĩke mũsumbĩ. Ĩndĩ nata ĩũlũ wa kĩla kĩeleelo kya Aasuli kya kũtava nthĩ ya Yuta? Ĩtina wa kũtava Isilaeli, yu nĩmavangie kũtava Yuta. Mbivilia yaĩtye kana ‘mwaka wa ĩkũmi na ĩna wa kũsumbĩka kwa mũsumbĩ Esekia, Senakelivu mũsumbĩ wa Asuli nĩwambatie okite na ndũa syonthe mbiie sya Yuta, na aikwata.’ Senakelivu akwatie ndũa 46 sya Yuta. Kwasũanĩa ũtwĩe Yelusaleme na ũyona ita sya Asuli iikwata ndũa ĩmwe ĩtina wa ĩngĩ, o kavola kwa kavola iendee na kũthengeea ndũa yenyu. We wĩona ta wĩthĩwa weewie ata?—2 Asu. 18:13.

10. Nĩkĩ ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ ya Mika 5:5, 6 itonya kwĩthĩwa syeekĩie Esekia vinya?

¹⁰ O na kau Esekia nĩweesĩ mũisyo ũla waĩ mbee wake, ndaatelema na akambĩĩa kũmantha ũtethyo kuma kwa mbaĩ ingĩ o tondũ Aasu, ĩthe wake ũla waĩ mũthũku, weekie, ĩndĩ nĩwamwĩkwatisye Yeova. (2 Mav. 28:20, 21) Nĩvatonyeka akethĩwa eesĩ ndeto ila Mika wathanie nũndũ matwĩe ĩvinda yĩmwe. Mika athanĩte ũũ ĩũlũ wa Aasuli: “Yĩla Mũasuli wĩũka . . ., nĩvo twĩmũkĩlĩlya aĩthi mũonza, na andũ anene nyanya. Na makaananga nthĩ ya Asuli na ũvyũ.” (Mika 5:5, 6) Vai nzika kana ndeto isu mbevee nĩsyamwĩkĩie Esekia vinya. Nĩkĩ? Nũndũ iwetete kana Yeova akaũngamya ita sya mwanya syũkite Aasuli, na kana Aasuli nĩmesaa kũsindwa o na kau maĩ angʼendu.

11. Nĩ ĩndĩĩ wathani ĩũlũ wa aĩthi mũonza na anene nyanya waĩ wĩanĩe kwa nzĩa nene?

¹¹ Wathani ũsu ĩũlũ wa aĩthi mũonza na anene nyanya waĩ wĩanĩe kwa nzĩa nene ĩvinda ĩasa mũno ĩtina wa kũsyawa kwa Yesũ, ũla nĩwe “mũsumbĩki kwa Isilaeli; ũla kumĩla kwake nĩ kuma ĩvinda ya tene.” (Soma Mika 5:1, 2.) Wathani ũsu ũkeanĩa ĩvinda yũkĩte ĩla “Mũasuli,” kana kwa ndeto ingĩ mũmaitha, ũkavithũkĩa athũkũmi ma Yeova. We Yeova akatũmĩa ita syĩva ila ikethĩwa itongoewʼe nĩ mwana wake kwananga mũmaitha ũsu? Ĩsomo yĩĩ nĩyĩkwĩsa kũsũngĩa ĩkũlyo yĩu. Ĩndĩ ekai twambe kwona kĩla tũtonya kwĩmanyĩsya kumana na maũndũ ala Esekia weekie ĩvinda yĩla Aasuli mamavithũkĩie.

ESEKIA NĨWEEKIE ŨTWI MŨSEO

12. Esekia na andũ make meekie ata nĩ kana masũvĩe andũ ma Ngai?

¹² Ĩvinda yonthe Yeova ethĩawa eyũmbanĩtye kũtũtetheesya ĩla twakwatwa nĩ mathĩna, ĩndĩ o na vailyĩ ũu nĩwendaa twambe kwĩkavĩa ũndũ tũtonya. Esekia nĩwaneenie na “anene make me mbee ũsumbĩnĩ na ngũmbaũ syake,” na meewʼana “malindĩle manzĩ ma nthongo ila syaĩ ũtee wa ndũa . . . Na [Esekia] eeyĩkĩa ũkũmbaũ, na atũngĩĩa ũvai wʼonthe ũla waombokete, na awĩananʼya ũtũlu wawʼo na myako mĩtũlu ya mĩnyoolo, na ũvai ũla ũngĩ ũtee, . . . na aseũvya mĩio ya kaũ na ngao mbingĩ mũno.” (2 Mav. 32:3-5) Nĩ kana Yeova asũvĩe na aitongoesya andũ make ĩvindanĩ yĩu, nĩwatũmĩie andũ amwe ala maĩ ngũmbaũ, namo nĩ Esekia, anene make me mbee ũsumbĩnĩ, na athani ala maĩ aĩkĩĩku.

13. Nĩ ũndũ mwaũ wa vata Esekia weekie nĩ kana ombanyʼe andũ ĩla mavithũkĩwe nĩ Asuli? Ndeto sya Esekia syatetheeisye andũ ata?

¹³ Ũndũ ũla Esekia weekie ĩtina wa ũu waĩ wa vata mũno o na mbee wa kũlinda nthongo sya kĩwʼũ na kũtũngĩĩa ngũta sya ndũa. Nũndũ aĩ mũĩthi wathĩnĩkĩaa ĩĩthya yake, nĩwoombanisye andũ na amekĩa vinya na ndeto ii: “Mũtikakĩe kana kũteva ũndũ wa mũsumbĩ wa Asuli, . . . nũndũ kwitũ ve mũnene kũvĩta ũla wĩ nake: kwake ve kwʼoko kwa mwĩĩ; ĩndĩ kwĩtũ ve Yeova Ngai waitũ wa ũtũtethya, na kũtũkitĩthasya makaũ.” Ndeto isu sya Esekia syalilikanilye Ayuti asu kana Yeova nũnũũmokitĩa. Ĩla meewie ũu “nĩmeethũmũisye ndetonĩ sya Esekia mũsumbĩ wa Yuta.” We nĩwoona kĩla kyatumie andũ mosa vinya? Nĩ ‘ndeto sya Esekia.’ Mũsumbĩ Esekia na anene make me mbee ũsumbĩnĩ vamwe na mwathani Mika na Isaia maĩ atongoi aseo, kana aĩthi aseo, o tondũ Yeova wathanĩte kwĩsĩla mwathani wake Mika.—2 Mav. 32:7, 8; soma Mika 5:5, 6.

14. Lavisake aisye ata, namo Ayuti meekie ata?

¹⁴ Mũsumbĩ wa Asuli nĩwoombanĩisye ita syake sya kaũ ndũanĩ ya Lakisi ĩla yaĩ ngalĩko ya ĩtheo ya ndũa ya Yelusaleme, kwelekela ũthũĩlonĩ wa syũa. Na ĩndĩ e ndũanĩ ĩsu ya Lakisi, mũsumbĩ ũsu nĩwatũmie anene make atatũ makatavye ekali ma ndũa ya Yelusaleme nĩmetĩkĩle kana nĩmasindwa. Ũmwe wa anene asu ũla waĩ mũneeni wake na weetawa Lavisake, nĩwatatie kũtũmĩa maũĩ nĩ kana akenge Ayuti asu aitũmĩa kĩthyomo kyoo. Mbee, nĩwatatie kũmathingʼĩĩsya methukĩĩsye Aasuli vandũ va kũmwĩthukĩĩsya Esekia, na amea meeka ũu akamatwaa nthĩ ĩla makekala me eanĩe, o na kau ũsu waĩ o ũvũngũ mũthei. (Soma 2 Asumbĩ 18:31, 32.) O na ĩngĩ, Lavisake nĩwameie kana o tondũ ngai sya nthĩ ingĩ syaemetwe nĩ kũsũvĩa athaithi masyo, nowʼo Yeova ũtaĩ atonya kũmatangĩĩa kuma mokonĩ ma Aasuli. Ĩndĩ Ayuti nĩmatũmĩie ũĩ nũndũ mayaakwatĩĩa ndeto isu sya ũvũngũ. Ũmũnthĩ athũkũmi ma Yeova nĩmaatĩĩaa ngelekanyʼo ĩsu.—Soma 2 Asumbĩ 18:35, 36.

15. Ekali ma ndũa ya Yelusaleme maaĩle kwĩka ata, na Yeova atangĩĩie ndũa ĩsu ata?

¹⁵ Esekia nĩwamakie, ĩndĩ vandũ va kwĩtya ũtethyo kuma kwa asumbĩ ma nthĩ ingĩ, amũtũmanie mwathani Isaia. Mwathani Isaia amwĩie: “[Senakelivu] ndakalika ndũanĩ ĩno, o na ndakamĩkya mũsyĩ.” (2 Asu. 19:32) Kĩla ekali ma ndũa ya Yelusaleme maaĩle kwĩka no kwĩthĩwa na ũkũmbaũ na wũmĩĩsyo. Yeova ndaĩ alea kũkitĩa Yuta, na vate nzika, nĩwamokitĩe! Mbivilia yaĩtye ũũ: “Na kweethĩwa ũtukũ ũsu, mũlaĩka wa Yeova aumaala, na akũna andũ ngili ĩana na mĩongo nyanya na itano mwakonĩ wa maeema wa Aasuli.” (2 Asu. 19:35) Maũndũ ala Esekia weekie ta kũlinda nthongo sya manzĩ na kũtũngĩĩa ngũta sya ndũa ti mo matumie Yuta ĩvonoka, ĩndĩ ũtangĩĩo woo waumanie na Yeova.

TWĨĨMANYĨSYA KYAŨ?

16. Naaũ ũmũnthĩ maelekanĩtwʼe na (a) ekali ma ndũa ya Yelusaleme (b) “Mũasuli” (c) aĩthi mũonza na andũ anene nyanya?

¹⁶ Wathani ĩũlũ wa aĩthi mũonza na anene nyanya waĩle kwĩanĩwʼa kwa nzĩa nene ĩvindanĩ yĩĩ yitũ. Ekali ma ndũa ya Yelusaleme mavithũkĩiwe nĩ Mũasuli. Ũndũ ũmwe na ũu, o mĩtũkĩ andũ ma Yeova makavithũkĩwa nĩ “Mũasuli,” kana mũmaitha, ũla ũkona andũ ma Ngai ta mate na mũndũ ũmatethya na nũndũ wa ũu aitwʼa kũmamina vyũ. Maandĩko nĩmawetete ĩũlũ wa kũvithũkĩwa nĩ mũmaitha ũsu, o na nĩmawetete ĩũlũ wa kũvithũkĩwa nĩ “Ngoki, wa nthĩ ya Makoki,” kũvithũkĩwa nĩ “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ,” na kũvithũkĩwa nĩ “asumbĩ ma nthĩ.” (Esek. 38:2, 10-13; Nda. 11:40, 44, 45; Ũvu. 17:14; 19:19) Yo ũu nĩkwasya kana athũkũmi ma Ngai makavithũkĩwa nĩ amaitha me kĩvathũkanyʼo? Ti lasima. Mbivilia nĩtonya kwĩthĩwa ĩwetete mũmaitha ũmwe ĩkĩtũmĩa masyĩtwa me kĩvathũkanyʼo. Wathani wa Mika wonanĩtye Yeova akatũmĩa ita sya mũthemba mwaũ kwananga mũmaitha ũsu mũthũku ũelekanĩtwʼe na “Mũasuli”? Akatũmĩa ita sya mwanya vyũ, nasyo nĩ “aĩthi mũonza, na andũ anene nyanya”! (Mika 5:5) Aĩthi asu mũonza na andũ anene nyanya nĩ atumĩa ma kĩkundi. (1 Vet. 5:2) Ũmũnthĩ Yeova e na atumĩa aingĩ aĩkĩĩku ala ũtũmĩaa kũĩthya malondu make kĩ-veva na kũmalũlũmĩlya nĩ kana meyũmbanĩsye ũla “Mũasuli.”b Wathani wa Mika waĩtye kana atumĩa “makaananga nthĩ ya Asuli na ũvyũ.” (Mika 5:6) Ũmwe katĩ wa ‘mĩio ya kaũ ya kũkita kwoo’ ũla atumĩa makatũmĩa nĩ “ũvyũ wa Veva,” nawʼo nĩ Ndeto ya Ngai.—2 Ako. 10:4; Aev. 6:17.

17. Nĩ maũndũ mekũ ana atumĩa matonya kwĩmanyĩsya kumana na ũvoo ũla tweemanyĩsya?

¹⁷ Atumĩa ala meũsoma ĩsomo yĩĩ nĩmatonya kwĩmanyĩsya maũndũ aa ma vata kumana na ũvoo ũla twamina kwĩmanyĩsya: (1) Ũndũ wa vata vyũ ũla mwaĩle kwĩka yu nĩ kana mwĩyũmbanĩsye kũvithũkĩwa nĩ “Mũasuli” nĩ kũlũlũmĩlya mũĩkĩĩo wenyu na kũtetheesya ana-a-asa meke o tenyu. (2) No nginya mwĩthĩwe na mũĩkĩĩo mũlũmu vyũ kana Yeova akatũtangĩĩa ĩla twĩvithũkĩwa nĩ “Mũasuli.” (3) Ĩvindanĩ yĩu twĩvithũkĩwa, nĩvatonyeka maũndũ ala ũseũvyo wa Yeova ũkatwĩa nĩtwĩke makoneka ta mataĩlĩte kwosana na woni witũ. No nginya ithyonthe twĩyũmbanyʼe kũatĩĩa maũndũ onthe ala twĩtavwʼa, twĩthĩwe tũkeetĩkĩlana namo kana tũiketĩkĩlana namo. (4) Ethĩwa ve amwe mekwatĩtye kĩsomo, syĩndũ sya kĩ-mwĩĩ, kana moseũvyo ma andũ, yĩĩ nĩyo ĩvinda maĩle kũvĩndũa woni woo. Atumĩa maĩle kwĩthĩwa meyũmbanĩtye kũtetheesya ala mate na mũĩkĩĩo mũlũmu.

18. Ũvoo ũla tweemanyĩsya ũtonya kũtũtetheesya ata ĩvinda yũkĩte?

¹⁸ Ĩvinda yĩkavika ĩla twĩoneka ta vate mũndũ ũtũtetheesya, o tondũ Ayuti ala maĩ ndũanĩ ya Yelusaleme ĩvindanĩ ya Esekia mailyĩ. Ĩvindanĩ yĩu, ndeto sya Esekia ikeethĩwa itonya kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo witũ. Ekai tũlilikane kana amaitha maitũ me na “kwʼoko kwa mwĩĩ; ĩndĩ kwĩtũ ve Yeova Ngai waitũ wa ũtũtethya, na kũtũkitĩthasya makaũ”!—2 Mav. 32:8.