Mũthenya Ũũ “Ũkeethĩwa Ũlilikanʼyo Kwenyu”
“Mũthenya ũũ ũkeethĩwa ũlilikanʼyo kwenyu, na mũkoovatha wĩthĩwe wa mboka kwondũ wa Yeova.”—KUMA 12:14.
1, 2. Nĩ mũthenya wĩva waĩle kwĩthĩwa wĩ wa vata mũno kwa Aklĩsto onthe, na nĩkĩ?
ĨLA weewʼa ndeto “mũthenya wa kũlilikana,” nĩ mũthenya wĩva wũkaa kĩlĩkonĩ? Ala matwaanĩte nĩmatonya kũlilikana mũthenya woo wa alũsi. Angĩ nĩmatonya kũlilikana mũthenya ũvathĩtwe kwondũ wa ũndũ mũnene weekĩkie, ta ĩla nthĩ yoo yakwatie wĩyathi. Ĩndĩ, we nĩwĩsĩ mũthenya ũmwe mũnene wĩthĩĩtwe ũililikanwa kwa myaka mbee wa 3,500?
2 Ũsu nĩ mũthenya wa Vasaka, ũla Aisilaeli moovoiwʼe kuma ũkombonĩ Misili. Mũthenya ũsu nĩwaĩle kwĩthĩwa wĩ wa vata mũno kwaku. Nĩkĩ? Nũndũ ũkonanĩtye na maũndũ amwe ma vata vyũ thayũnĩ waku. Ĩndĩ no wĩkũlye atĩĩ: ‘Na nyie ndi Mũyuti-ĩ, mũthenya ũsu ũtonya kũndethya ata?’ Ũsũngĩo wĩ ndetonĩ ii sya vata: ‘Vasaka witũ nũthembetwe, nawʼo nĩ Klĩsto.’ (1 Ako. 5:7) Nĩ kana tũelewe nesa ndeto isu, no nginya tũmanye ĩũlũ wa Vasaka ya Ayuti na tũisisya ũndũ ĩkonanĩtye na mwĩao ũla Yesũ wanengie Aklĩsto onthe.
NĨKĨ AISILAELI MALILIKANAA MŨTHENYA WA VASAKA?
3, 4. Nĩ maũndũ meva meethĩiwe Vasaka ĩtanambĩĩa?
3 Andũ milioni mbingĩ ĩũlũ wa nthĩ mate Ayuti nĩmesĩ maũndũ mana meethĩiwe Vasaka ya Aisilaeli ĩtanambĩĩa. Nĩmatonya kwĩthĩwa masomie maũndũ asu ĩvukunĩ ya Kuma, makewʼa mayĩelewʼa, kana makona sinema ĩkwonanyʼa kĩla kyeethĩiwe. Nũũlilikana maũndũ asu?
4 Ĩtina wa Aisilaeli kwĩthĩwa ũkombonĩ Misili kwa myaka mingĩ, Yeova nĩwatũmie Mose na mwana-a-inyia Aluni maende kwa Valao makamũtavye alekye andũ Make masyoke nthĩ yoo. Valao aĩ mũsumbĩ mũngʼendu na ndaaĩtĩkĩla kũmalekya Aisilaeli. Kwondũ wa ũu, Yeova nĩwakũnie nthĩ ĩsu na mothĩnyʼo ĩkumi mathũku mũno. Nthĩnĩ wa ũthĩnyʼo wa ĩkumi, Yeova nĩwooaie makithathi ma Amisili na ũu watuma Valao alekya Aisilaeli mathi.—Kuma 1:11; 3:9, 10; 5:1, 2; 11:1, 5.
5. Aisilaeli maaĩlĩte kwĩka ata nĩ kana meyũmbanĩsye kũlekwʼa masyoke nthĩ yoo? (Sisya visa ũla wĩ ĩthangũnĩ ya 19.)
5 Aisilaeli matanamba kũlekwʼa mathi, ve maũndũ meeyĩaĩiwe meke. Meeyĩaĩiwe ũu mwambĩĩonĩ wa mwei wa Avivu (ta matukũ 21/22, Mwei wa 3 nthĩnĩ wa kalenda kaitũ), mwaka wa 1513, mbee wa kũsyawa kwa Yesũ. Ĩtina, mwei ũsu wa Avivu nĩwambĩĩie kwĩtwa Nisani.a Ngai aisye kana mwei ũsu wa Nisani matukũ 10, Aisilaeli maaĩlĩte kwambĩĩa kwĩyũmbanĩsya ũndũ mũna waĩ wĩthĩwe matukũ 14 ĩtina wa syũa yathũa. Nĩkĩ syũa yathũa? Nũndũ mũthenya wa Ayuti wambĩĩaa syũa yathũa na ũithela syũa yathũa mũthenya ũla waatĩĩe. Kwa ngelekanyʼo, kwambĩĩa syũa yathũa Wakana nginya syũa yathũa Wakatano, ũsu nĩ mũthenya ũmwe. Matukũ 14, mwei wa Nisani kĩla mũsyĩ wa Mũisilaeli nĩwaaĩlĩte kũthĩnza katena kaũme ka ĩlondu (kana ka mbũi) na kũvaka nthakame ĩmwe yako ĩũlũ wa mĩomo, na ĩũlũ wa mbwaũ ila syĩ ndeenĩ sya mĩomo. (Kuma 12:3-7, 22, 23) O na ĩngĩ, kĩla mũsyĩ waaĩlĩte kũya nyama mbĩvye sya kalondu kau, mũkate ũte ĩlawa, na nyũnyi syĩ ũũ. Ĩtina wa ũu mũlaĩka wa Ngai aĩ esĩle nthĩ ya Misili oaĩte makithathi onthe ma Amisili, ĩndĩ ndaĩ oae makithathi ma Aisilaeli ala mamwĩwie Yeova. Ĩtina wa ũu maĩ malekwʼe mathi.—Kuma 12:8-13, 29-32.
6. Nĩkĩ Aisilaeli maaĩlĩte kũendeea kũlilikana mũthenya wa Vasaka kĩla mwaka?
6 Ũu nĩwʼo Aisilaeli meekie, na nĩmaaĩlĩte kũendeea kũlilikanaa mũthenya ũsu moovoiwʼe kuma nthĩ ya Misili. Ngai ameie atĩĩ: “Mũthenya ũũ ũkeethĩwa ũlilikanʼyo kwenyu, na mũkoovatha wĩthĩwe wa mboka kwondũ wa Yeova: mosyaanĩonĩ menyu onthe mũkoovatha wĩthĩwe wa mboka kwĩanana na ũtwʼĩo wa tene na tene.” Aisilaeli mamina kũya mboka ya Vasaka ĩla yeethĩawa matukũ 14, mwei wa Nisani, mũthenya ũla waatĩĩe nĩmaaĩlĩte kwambĩĩa mboka ĩngĩ ya mĩthenya mũonza ĩla yeetawa Mboka ya Kĩmũtũ Kĩte Ĩlawa. Ĩndĩ mĩthenya isu yonthe yĩ nyanya yaĩ ĩtonya kwĩtwa Vasaka. (Kuma 12:14-17; Luka 22:1; Yoa. 18:28; 19:14) Vasaka yaĩ ĩmwe katĩ wa mboka (“mĩthenya ya kũlilikana,” The Bible in Living English) ila Ayuti maaĩlĩte kũlilikana kĩla mwaka.—2 Mav. 8:13.
7. Yesũ ambĩĩisye ũndũ wĩva ĩla maĩsaa Vasaka yoo ya mũthya?
7 Yesũ na atũmwa make maĩ ungu wa Mĩao ya Mose, na nĩkyo kĩtumi malilikanaa Vasaka kĩla mwaka. (Mt. 26:17-19) Ĩvinda yĩla maĩsaa Vasaka yoo ya mũthya, Yesũ nĩwambĩĩisye ũndũ ũngĩ ũla aatĩĩi make maaĩlĩte kũlilikanaa kĩla mwaka, nawʼo nĩ Kyaũya kya Wĩoo kya Mwĩaĩi. Kyaũya kyu kyaaĩle kũlilikanwa mũthenya wĩva?
KYAŨYA KYA WĨOO KYA MWĨAĨI KYAĨLE KŨLILIKANWA MŨTHENYA WĨVA?
8. Nĩ ĩkũlyo yĩva yumĩlaa ĩũlũ wa Vasaka na Kyaũya kya Wĩoo kya Mwĩaĩi?
8 Nũndũ Yesũ ambĩĩisye Kyaũya kya Wĩoo kya Mwĩaĩi mamina kũya Vasaka ya mũthya, ũu wĩonanyʼa kana kyaũya kyu kyaaĩlĩte kũlilikanawa mũthenya o ũla Vasaka yeethĩawa. Ĩndĩ nũtonya kwĩthĩwa wonete kana tũlenda tũmwe twa Ayuti twonanasya mboka ya Vasaka yĩ mũthenya wĩ kĩvathũkanyʼo na mũthenya ũla twaĩle kũlilikana kĩkwʼũ kya Klĩsto. Nĩkĩ ve kĩvathũkanyʼo kĩu? No tũkwate ũsũngĩo kumana na mwĩao ũla Ngai wanengie Aisilaeli. Ĩtina wa kwasya kana “ũmbano wʼonthe wa ĩkomano ya Isilaeli wĩkoaa” kalondu, Mose nĩwawetie nĩ ĩndĩĩ nthĩnĩ wa mwei wa Nisani, matukũ 14 Aisilaeli maaĩlĩte kwĩka ũu.—Soma Kuma 12:5, 6.
9. Kwosana na ĩandĩko ya Kuma 12:6, kalondu ka Vasaka kaaĩle kũawa ĩndĩĩ? (Ĩngĩ, sisya ĩsandũkũ “Kalondu ka Vasaka Kaaĩle Kũthĩnzwa Ĩndĩĩ?”)
9 Kwosana na ĩandĩko ya Kuma 12:6, kalondu kau kaaĩle kũthĩnzwa “wĩoo.” Mbivilia imwe, ta ĩla ya Ayuti yĩtawa Tanakh, itũmĩĩte ndeto “kwĩ ũmololi,” vandũ va “wĩoo.” Kwoou, kalondu kau kaaĩle kũthĩnzwa syũa yamina kũthũa, kwĩ ũmololi, mwambĩlĩlyonĩ wa matukũ 14, mwei wa Nisani.
10. Kwosana na andũ amwe, kalondu ka Vasaka kaaĩle kũthĩnzwa ĩndĩĩ, na ũu ũtonya kũtuma mũndũ akũlya ata?
10 Ĩtina wa ĩvinda ĩna, Ayuti amwe nĩmambĩĩie kũsũanĩa kana kũthĩnza malondu onthe ala maetawe ĩkalũnĩ, no nginya kwĩthĩwe kwakuaa masaa maingĩ. Kwoou, matwʼa kana ndeto “wĩoo,” ĩla yĩ ĩandĩkonĩ ya Kuma 12:6 yawetaa ĩũlũ wa mũthenya ũsu wa matukũ 14 ũkĩte kũthela. Mũthenya ũsu wambĩĩaa kũthela kuma syũa yeeka nginya yathũa. (Syũa yamina kũthũa oou, mũthenya wa matukũ 15, ma mwei wa Nisani nĩwambĩĩaa).. Ethĩwa kwosana na Ayuti asu kalondu ka Vasaka kaaĩle kũthĩnzwa mũthenya wa Nisani matukũ 14 ũkĩte kũthela, ĩ mboka ya Vasaka yaaĩle kũĩwa ĩndĩĩ? Kwosana na mũsomi ũmwe wĩtawa Jonathan Klawans, mboka ĩsu yaaĩle kũĩwa matukũ 15 ma mwei ũsu. Ĩndĩ mũsomi ũsu aisye kana ĩvuku ya Kuma yĩyĩeleetye ũndũ ũsu nesa. Ingĩ aisye kana mavuku ala maeleetye momanyĩsyo ma Ayuti mayonanĩtye nesa ũndũ Vasaka yalilikanawa mbee wa ĩkalũ kwanangwa mwaka wa 70.
11. (a) Nĩ ũndũ wĩva wamũkwatie Yesũ mũthenya wa Vasaka mwaka wa 33? (b) Nĩkĩ mũthenya wa matukũ 15, mwei wa Nisani weetawa Savato “mũnene”? (Maelesyo ma kwongeleela.)
11 Yu no twĩkũlye-ĩ Vasaka ya mwaka wa 33 yaĩ ĩndĩĩ? Yesũ eeie Vetelo na Yoana: “Endai mũkatũseũvĩsye Vasaka nĩ kana tũye.” Ameie ũu matukũ 13 ma mwei wa Nisani, vatiele mũthenya ũmwe Vasaka ĩvike “ĩla katena ka Vasaka kaaĩlaa kũĩwa.” (Luka 22:7, 8) Na ĩtina wa syũa yathũa Wakana matukũ 14 ma mwei wa Nisani, “saa wavika” wa kũya Vasaka. Yesũ aĩe Vasaka ĩsu vamwe na atũmwa make, na ĩtina wa ũu ambĩĩa Kyaũya kya Wĩoo kya Mwĩaĩi. (Luka 22:14, 15) Ũtukũ o ũsu, Yesũ nĩwakwatiwe na atwawa akasilĩlwe. Yesũ ambiwe vakuvĩ saa sita matukũ 14, mwei wa Nisani, na akwʼa mũthenya o ũsu ta saa kenda. (Yoa. 19:14) Kwoou, “vasaka witũ, . . . nawʼo nĩ Klĩsto’ athembiwe mũthenya o ũla kalondu ka Vasaka kooaawa. (1 Ako. 5:7; 11:23; Mt. 26:2) Yesũ athikiwe mũthenya o ũsu wa Nisani matukũ 14 ũkilyĩ kũthela, mbee wa mũthenya wa Nisani matukũ 15 kwambĩĩa.b—Ali. 23:5-7; Luka 23:54.
TŨTONYA KWĨMANYĨSYA KYAŨ KUMANA NA VASAKA
12, 13. Syana sya Aisilaeli syatethekaa ata kumana na Vasaka?
12 Ĩla Aisilaeli maĩsaa Vasaka ya mbee me Misili, Ngai ameĩaĩe malilikanae mũthenya ũsu wa Vasaka na ũyĩthĩwa ũtwʼĩo kwoo kũvika “tene na tene.” Kĩla mwaka ĩvinda ya Vasaka, syana nĩsyakũlasya asyai moo maielesye nĩkĩ malilikanaa mũthenya ũsu. (Soma Kuma 12:24-27; Kũt. 6:20-23) Kwoou, Vasaka yaĩ “ũlilikanʼyo” ũla o na syana syaĩ itonya kwĩmanyĩsya maũndũ maingĩ kumana nawʼo.—Kuma 12:14.
13 Aisilaeli nĩmamanyĩasya syana syoo maũndũ ma vata ĩũlũ wa Vasaka, kuma nzyawa ĩmwe kũthi ĩla ĩngĩ. Ũndũ ũmwe maimanyĩasya nĩ kana Yeova nũsũvĩaa athaithi make. Nĩsyeemanyĩasya kana we nĩ Ngai wĩ thayũ, wendete andũ make, na ũmathĩnĩkĩaa. Yeova nĩwoonanisye ũndũ ũsu ĩla “woaie [makithathi ma] Amisili” na amasũvĩa makithathi ma Aisilaeli.
14. Asyai Aklĩsto matonya kũmanyĩsya syana syoo kyaũ kumana na Vasaka?
14 Ũmũnthĩ asyai Aklĩsto mayĩyĩaĩwe mamanyĩasye syana syoo kĩla mwaka ĩũlũ wa Vasaka. Ĩndĩ, we nũmanyĩasya syana syaku kumana na Vasaka kana Yeova nũsũvĩaa andũ make? Syo syana syaku nĩsyonaa kana kwa wʼo ki we mwene nũĩkĩĩaa kana Yeova nĩ Mũsũvĩi wa andũ make ũmũnthĩ? (Sav. 27:11; Isa. 12:2) Ĩla ũũmanyĩsya syana syaku maũndũ asu, nũneenaa nasyo kwa nzĩa nzeo vandũ va kũikandĩa? Kwĩmanyĩsya maũndũ ta asu kũkatetheesya andũ ma mũsyĩ waku maendee kũmwĩkwatya Yeova.
Ũtonya kũtetheesya syana syaku syĩmanyĩsye kyaũ ĩla mũũneenea Vasaka? (Sisya kalungu ka 14)
15, 16. Nĩ kyaũ tũtonya kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa Yeova kumana na Vasaka na maũndũ amwe ala tũsomaa ĩvukunĩ ya Kuma?
15 Ve ũndũ ũngĩ tũtonya kwĩmanyĩsya kumana na Vasaka eka ũtonyi wa Yeova wa kũmasũvĩa andũ make. Ũndũ ũsu nĩ ũtonyi wake wa kwovosya andũ make o tondũ weekie ĩla ‘waumisye Aisilaeli Misili.’ Kwasũanĩa ũndũ kweekĩkie. Yeova nĩwamatongoeasya na kĩtuĩ kya mũumbĩ na kya mwaki. O na nĩwaanisye Ũkanga Mũtune weethĩwa na ngũta ilĩ sya kĩwʼũ, na Aisilaeli mainga ũkanga ũsu mesĩle nthĩ nyũmũ. Mamina kũinga, nĩmoonie kĩwʼũ kĩu kyeetũngĩanĩa na kũsyũaa ita sya Amisili. Ĩtina wa kwovowʼa, Aisilaeli nĩmamũkathie Yeova na wathi ũũ: “Nĩngũmwinĩa Yeova . . . Mbalasi na ũla ũmĩtũlĩte nĩwĩkĩtye ũkanganĩ. Yeova nĩwe vinya wakwa, na wathi wakwa, Nake nũtwʼĩkĩte ũtangĩĩo wakwa.”—Kuma 13:14, 21, 22; 15:1, 2; Sav. 136:11-15.
16 Ethĩwa wĩ na syana, nũitetheeasya imwĩkwatye Yeova ta Mwovosya wĩ vinya? Syo syana syaku nĩsyonaa kwĩsĩla ũneeni na motwi maku kana nũĩkĩĩe vyũ ũndũ ũsu? Ĩla mwĩ na ũthaithi wa mũsyĩ nũtonya kũneenea maũndũ ala me ĩvukunĩ ya Kuma kĩlungu kya 12-15, na ũyonanyʼa nesa ũndũ Yeova woovoisye andũ make. Mavinda angĩ nũtonya kũelesya ũndũ ũsu ũitũmĩa maandĩko ta Meko ma Atũmwa 7:30-36, kana Ndanieli 3:16-18, 26-28. Ithyonthe nĩtwaĩle kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo kana o na ũmũnthĩ Yeova nĩ Mwovosya. O ũndũ woovoisye andũ make ĩvinda ya Mose, nowʼo ũkatwovosya ĩvinda yũkĩte.—Soma 1 Athesalonika 1:9, 10.
ŨLILIKANYʼO WA VATA KWITŨ
17, 18. Nĩkĩ nthakame ya Yesũ nĩ ya vata mũno kwĩ nthakame ya kalondu ka Vasaka?
17 Aklĩsto ma wʼo mai ungu wa mwĩao wa kũlilikana Vasaka. Mwĩao ũsu waĩ ũmwe katĩ wa ĩla Mĩao ya Mose, na ithyĩ tũi ungu wa mĩao ĩsu. (Alo. 10:4; Ako. 2:13-16) Vandũ va kũlilikana Vasaka, ithyĩ tũlilikanaa kĩkwʼũ kya Mwana wa Ngai. Ĩndĩ, ve maũndũ maingĩ tũtonya kwĩmanyĩsya kumana na Vasaka ĩla yambĩĩe Aisilaeli me Misili.
18 Nthakame ĩla yavakiwe ĩũlũ wa mĩomo na ĩũlũ wa mbwaũ ila syĩ ndeenĩ sya mĩomo ĩvinda ya Vasaka, yaĩ ya kũtangĩĩa thayũ. Ĩvindanĩ yĩĩ tũimũthembeaa Ngai nyamũ, yĩthĩwe nĩ ĩvinda ya Vasaka, kana nĩ ĩvinda yĩngĩ o na yĩva. Ĩndĩ, ve nthakame ĩngĩ ĩtonya kũtangĩĩa thayũ tene na tene. Mũtũmwa Vaulo nĩwaandĩkie ĩũlũ wa “ĩkanisa ya ala masyaiwe mbee ala maandĩkiwe ĩtunĩ.” Aklĩsto asu etĩkĩwʼa mauta matangĩĩawa kwĩsĩla “nthakame ya kũminzangĩsya” ya Yesũ. (Aevl. 12:23, 24) Nthakame o ĩsu nĩyo ĩmatangĩĩaa Aklĩsto ala me na wĩkwatyo wa kwĩkala kũũ nthĩ tene na tene. Ithyonthe nĩtwaĩle kũlilikanaa ndeto ii: “Nake nthĩnĩ wake twĩ na wovosyo witũ kwondũ wa nthakame yake, ũekeo wa mavĩtyo maitũ, kwĩanana na ũthwii wa mumo wake.”—Aev. 1:7.
19. O ta kalondu ka Vasaka, mavĩndĩ ma Yesũ mayaatũlwa. Ũndũ ũsu wĩkĩaa vinya ata mũĩkĩĩo witũ nthĩnĩ wa wathani?
19 Ĩla Aisilaeli mathĩnzaa kalondu ka Vasaka, mayaaĩle kũtũla mavĩndĩ mako. (Kuma 12:46; Mot. 9:11, 12) Nao nata ĩũlũ wa mavĩndĩ ma “katena ka ĩlondu ka Ngai” ũla weeyumisye ethĩwe nthembo ya wovosyo? (Yoa. 1:29) Yesũ ambiwe na ingʼendilĩ ilĩ, kĩmwe kwʼoko kwa aka, na kĩĩngĩ kwʼoko kwa aũme. Ayuti nĩmamwĩtisye Vilato mwanya wa kũtũla mavĩndĩ ma andũ asu mambĩtwe. Mendaa andũ asu makwʼe mĩtũkĩ nĩ kenda mũthenya wa Nisani matukũ 15, ũla waĩ Savato mũnene, ũtanambĩĩa methĩwe maumĩtye mĩĩ ĩsu mĩtĩnĩ ĩla mambĩtwe. Asikalĩ nĩmatũlile maũũ ma ila ingʼendilĩ ilĩ, “ĩndĩ mavika vala ve Yesũ, na meethĩa nũkwie, maiaamũtũla maũũ.” (Yoa. 19:31-34) O tondũ mavĩndĩ ma kalondu ka Vasaka mataatũlwa, vai ĩvĩndĩ ya Yesũ yaatũlwa. Kwoou kalondu kau kaĩ ta “kyuu” kya kĩla kyeethĩiwe mwei wa Nisani matukũ 14, mwaka wa 33. (Aevl. 10:1) Ũndũ ũsu weanĩisye ĩandĩko ya Savuli 34:20, na ũu ũtumaa twĩthĩwa na mũĩkĩĩo mũlũmu nthĩnĩ wa wathani.
20. Ve kĩvathũkanyʼo kyaũ katĩ wa Vasaka na Kyaũya kya Wĩoo kya Mwĩaĩi?
20 Ĩndĩ ve kĩvathũkanyʼo katĩ wa ũndũ Vasaka yalilikanawa, na ũndũ Yesũ weeĩaĩie aatĩĩi make mekae ĩvinda ya Kyaũya kya Wĩoo kya Mwĩaĩi. Ĩla Aisilaeli maĩ Misili, maaĩlĩte kũya nyama sya kalondu kau ĩndĩ mayaaĩle kũnywʼa nthakame yako. Ũu wĩ kĩvathũkanyʼo na ũndũ Yesũ weeĩaĩie amanyĩwʼa make mekae. Aisye kana ala makasumbĩka “ũsumbĩnĩ wa Ngai” maĩle kũya mũkate na kũnywʼa ndivai. Mũkate woonanasya mwĩĩ wake, nayo ndivai yoonanasya nthakame yake. Ũndũ ũsu ũkaneenewa mũnango kĩlungunĩ kĩla kĩatĩĩe.—Mko. 14:22-25.
21. Nĩkĩ nĩ ũndũ wa vata kũmanya ĩũlũ wa Vasaka?
21 Vate nzika, Vasaka yaĩ ya vata kwa Aisilaeli, na ve maũndũ maingĩ kĩla ũmwe witũ waĩle kwĩmanyĩsya kumana nayo. Kwoou, o na kau Vasaka yaĩ ũlilikanyʼo kwa Ayuti na ti kwa Aklĩsto, ithyĩ Aklĩsto nĩtwaĩle kũmĩmanya nesa na kũmĩsũanĩa kwa ũito nũndũ yĩ na maũndũ ma vata tũtonya kwĩmanyĩsya kumana nayo, nĩkwĩthĩwa “kĩla Ũandĩko nĩwaveveewe nĩ Ngai.”—2 Tim. 3:16.
a Mwei wa mbee kalendanĩ ka Ayuti weetawa Avivu. Ĩndĩ wambĩĩie kwĩtwa Nisani ĩtina wa Aisilaeli mauma Mbaviloni kũla matwaiwe matavwa. Kwoou kĩlungunĩ kĩĩ mwei ũsu wa Avivu twĩwĩta Nisani.
b Vasaka yamina kũthela oou, mũthenya ũla waatĩĩe wa Nisani, matukũ 15, weethĩawa wĩ mũthenya wa mbee wa Mboka ya Kĩmũtũ Kĩte Ĩlawa. Mavinda onthe mũthenya ũsu weethĩawa wĩ wa Savato, o na ethĩwa wavika mũthenya wĩva. matukũ 15 ma mwei wa Nisani, mwaka wa 33, mavikanĩisye na mũthenya wa Savato ĩla yeethĩawa kĩla kyumwa (Wathanthatũ). Kwoou, nũndũ Savato isu syelĩ syavikie ĩvinda yĩmwe, mũthenya ũsu waĩ wa Savato “mũnene.”—Soma Yoana 19:31, 42.