KYONGO KYA ĨTHANGŨ YA MBEE
Kaũ Ũla Waalyũlile Nthĩ
Myaka 100 mĩvĩtu, aũme aingĩ ma mũika nĩmaumie mĩsyĩ kwoo na mathi kaũnĩ. Maendie me na wendi mwingĩ mũno wa kũkitĩa nthĩ syoo. Mũndũũme ũmwe wa Amelika weeyumĩtye okite mwaka wa 1914 aandĩkie ũũ: “Nĩ na ũtanu na mũyo mwingĩ nũndũ wa maũndũ ma ũsengy’o ala me mbee.”
Ĩndĩ mũyo woo waĩ o wa kavinda. Vai mũndũ weesĩ kana ita isu sya kaũ ikaendeea kũkita kwa myaka mingĩ syĩ nthĩ ya Belgium na France. Ĩvinda yĩu kaũ ũsu weetawa “Kaũ Mũnene.” Ũmũnthĩ kaũ ũsu wĩtawa Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe.
Kaũ ũsu waĩ mũnene nũndũ waeteie andũ aingĩ mũisyo. Andũ milioni ta 10 nĩmakwie na milioni ta 20 matiwa me aũmĩsye mũno. Ũndũ ũngĩ ũtumaa kaũ ũsu wĩthĩwa wĩ mũnene nĩ kana waumanie na mavĩtyo ma ala matongoetye. Anene ma silikalĩ sya Europe nĩmaemiwe vyũ nĩ kũmina ngusanĩsyo ila syaendee na ũu watuma kũkitwa nthĩ yonthe. O na ũu wĩ o vo, ũndũ ũla wa kũmakya nĩ kana ‘Kaũ ũsu Mũnene’ nĩwaanangie nthĩ vyũ. Maũndũ ala meekĩkie ĩvinda yĩu nĩmatũthĩnasya o na ũmũnthĩ.
MAVĨTYO MOO NĨMATUMIE ANDŨ MAEKA KŨMAĨKĨĨA
Kaũ ũsu wa Mbee wa Nthĩ Yonthe wokitiwe nũndũ andũ mayaasũanĩa nesa matanamba kwosa ĩtambya ya kũkita. Kwaĩ mũuo mwaka wa 1914, ĩndĩ anene ma nthĩ sya Europe meeka motwi mateũsũanĩa maũndũ ala matonya kũmakwata. Meekie o ta mũndũ ũendete akomete na aitulw’a ayĩũmĩa.
Syumwa mbũthũ ĩtina wa kũawa kwa mũnene ũmwe wa Austria, nthĩ ila syĩ vinya sya Europe nĩsyalikile kaũnĩ itawendaa. Mĩthenya mĩvũthũ ĩtina wa kaũ ũsu kwambĩĩa, mũnene ũmwe wa nthĩ ya Germany akũlilw’e, “Ko kũneekĩkie ata?” Nake asũngĩa ũũ amakĩte: “Mwa, keka no tũneesĩ.”
Anene ala matwie kũlika kaũnĩ ũsu mayeesĩ o na vanini ũndũ kwesaa kwĩthĩwa kũilyĩ. Ĩndĩ ĩtina wa kavinda, asikalĩ ala maĩ ũ kaũnĩ nĩmamanyie kĩla kyaendee. Anene ma silikalĩ syoo mayaaĩanĩsya ũndũ mamathĩte, atongoi ma ndĩni syoo nĩmamakengie, na anene ma ita syoo nĩmamasonokisye. Ũu weekĩkie ata?
Anene ma silikalĩ mathĩte andũ moo kana kaũ ũsu wesaa kũete maũndũ maseo. Mũnene ũmwe wa nthĩ ya Germany aisye ũũ: “Twĩũkita nĩ kana tũsũvĩe moseo ala tweekĩie kĩthito tũmakwate ĩla kwaĩ mũuo, na nĩ kana tũsũvĩe syĩthĩo ila tweethĩie, na tũyona maũndũ maseo ĩvinda yũkĩte.” Nake mũsumbĩ wa Amelika, Woodrow Wilson, aneenie ndeto imwe itũmĩawa nĩ andũ mũno ĩla waisye kana kaũ ũsu waĩ “ũtume nthĩ yĩthĩwa na ũthasyo wa kĩ-siasa.” Namo andũ Britain meesĩ kana ũsu waĩ “kaũ wa kũmina kaũ vyũ.” Maũndũ mayaaĩkĩka ũndũ andũ masũanĩaa.
Atongoi ma ndĩni nĩmeeyumĩtye vyũ kũkwata mbau kaũ ũsu. Ĩvuku yĩmwe yaĩtye: “Atavany’a ma ndeto ya Ngai nĩmo meekĩaa andũ vinya mathi kaũnĩ vandũ va kũmamanyĩsya Mbivilia. Kĩthito kĩla andũ meekĩie kaũnĩ kyaetie kĩmena kingĩ mũno.” (The Columbia History of the World) Atongoi asu ma ndĩni mongelile ngũ mwaki wa kĩmena vandũ va kũũvosya. Ĩvuku yĩmwe yaĩtye atĩĩ: “Atongoi ma makanisa mayaĩ matonya kũthangaasya andũ mende Ũklĩsto kwĩ nthĩ syoo, o na mayaĩ na wendi wa kwĩka ũu. Aingĩ moo meekie kwĩanany’a Ũklĩsto na nthĩ syoo. Meekĩaa vinya asikalĩ ala mathaithaa ndĩninĩ syoo moaane, makyasya atĩ meĩka ũu kwondũ wa Mũtangĩĩi woo.”—A History of Christianity.
Anene ma ita mathanĩte kana mesinda kaũ ũsu mĩtũkĩ ĩndĩ ũu ndwaaĩanĩa. Ĩtina wa kavinda, ita ila syokitaa nĩsyavikie vandũ syekala ta syeanany’a vinya. Ĩtina wa ũu, asikalĩ milioni mbingĩ nĩmakwatiwe nĩ thĩna mwingĩ ũla kwosana na mũsomi ũmwe “nĩw’o waĩ thĩna mũnene vyũ mbee wa mathĩna ala maakwata andũ.” O na kũtw’ĩka asikalĩ aingĩ nĩmaendee na kũawa, anene ma ita nĩmaendeeie kũlasimĩthya asikalĩ moo malike kĩwanzanĩ kya kaũ. Nũndũ wa ũu, asikalĩ aingĩ nĩmaleanile na mĩao ya anene moo ya kũendeea kũkita.
Nĩ maũndũ maũ maetiwe nĩ Kaũ ũsu wa Mbee wa Nthĩ Yonthe? Kwosana na ĩvuku yĩmwe, mũsikalĩ ũmwe aisye ũũ: “Kaũ ũsu . . . nĩwaanangie ilĩko na mĩkalĩle ya andũ.” O na ĩngĩ, silikalĩ mbingĩ nĩsyaminiwe nĩ kaũ ũsu. Kuma ĩvindanĩ yĩu nthakame mbingĩ yĩthĩĩtwe ĩyĩtĩkw’a mũno nthĩ yonthe. O na kuma ĩvinda yĩu, ti ũndũ ũeni kwona andũ mayenda kũvĩndũa silikalĩ, kũlua nduuthĩ, na kwĩthĩwa na maandamano.
Nĩkĩ kaũ ũsu waalyũlile nthĩ vyũ? W’o kaũ ũsu waĩ o mũisyo mũnene? Yo ũsũngĩo wa makũlyo asu nũtũkonetye?