Mo Andũ Meananga Nthĩ Ĩno Vyũ?

Mũandĩki ũsu wa Mbivilia oonie thayũ wa mũndũ wĩ mũkuvĩ mũno aũsianĩsya na nthĩ, nũndũ yo yĩkalaa tene na tene. Ũw’o nĩ kana, kwa ĩvinda ya myaka mingĩ, nzyawa nĩsyũkaa na ikavĩta, ĩndĩ nthĩ nĩyĩthĩĩtwe yĩ ndũmu mũno na vai ĩvinda yaaemwa nĩ kumya syĩndũ ila syendekaa nĩ kana thayũ ũendeee.

Kuma ĩla kwaĩ Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe, nĩkwĩthĩĩtwe na moalyũku maingĩ mũno na ma mĩtũkĩ ĩũlũ wa nthĩ. Kwa ĩvinda ya myaka 70 kana mbee, andũ nĩmonete ũndũ kwĩthĩĩtwe na maendeeo makonetye nzĩa sya ũkui, sya ũneenany’a, na maũndũ angĩ makonetye o tekinolongyia, na ũu nũetete ũalyũku mũnene maũndũnĩ makonetye ũkwati. Andũ aingĩ nĩmew’aa mũyo mũno nũndũ mekalaa nesa mbee wa ũndũ meekwatasya. O na kwa ĩvinda ĩte ĩasa, andũ ĩũlũ wa nthĩ mongelekete ta kũndũ kũtatũ.

Ĩndĩ o na kau maũndũ asu nĩmethĩĩtwe kw’o, nĩkwĩthĩĩtwe mathĩna mana. Maũndũ ala andũ mekaa matumĩte nthĩ yĩthĩwa ĩtathũkũma ũndũ vaĩle. Nĩkyo kĩtumi andũ amwe ma saenzi maasya kana andũ nĩmavikĩĩe ĩvinda yĩtawa Anthropocene. Ũu nĩ kwasya kana ũmũnthĩ andũ maendeee kwĩka moalyũku maingĩ mũno ĩũlũ wa nthĩ.

Mbivilia nĩyathanie kana andũ ‘makananga nthĩ.’ (Ũvuan’yo 11:18) Andũ amwe nĩmekũlasya kana twĩkalĩte ĩvindanĩ yĩu yathaniwe. Yo nthĩ nĩkũendeea kwanangwa mbee wa vau? Mo andũ meananga nthĩ ĩno vyũ?

NTHĨ ĨKAANANGWA VYŨ?

Yo nthĩ ĩendeea kwanangwa wĩthĩe ndĩsa kũseũva? Andũ amwe ma saenzi maasya kana ti laisi kũmanya moalyũku ma nzeve ala makethĩwa kw’o ĩvinda yũkĩte. Nũndũ wa kĩtumi kyu, nĩmatelemaa mayona ta tũtonya kwĩthĩwa twelekele ĩvinda ĩna nzeve ĩvĩndũke, na ũu ũiete mathĩna manene.

Kwa ngelekany’o, kwasũanĩa ĩũlũ wa mbalavu ĩla yĩthĩawa ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa (West Antarctic Ice Sheet).Amwe maĩkĩĩaa kana nũndũ nthĩ yĩendeee kũvyũva mũno, vakavika vandũ wĩthĩe mbalavu ĩsu ndĩsiĩĩka ndĩkatweke. Nĩkĩ? Nũndũ mbalavu yĩthĩawa yĩ nzaũ na nĩtũngaa kyeni kya syũa ũkethĩa kĩimĩvĩvya ĩkatweka. Ĩndĩ o ũndũ ĩlembete yĩu ya mbalavu yĩendeee kũthekeva na kũthela, now’o ũkanga ũendeee kũtiwa nza, naw’o ndwĩthĩawa na ũtonyi wa kũtũnga kyeni kya syũa kĩikaũvĩvye. Vandũ va ũu, ũkanga wĩthĩawa wĩ mũtuku na nũlikasya muutĩa mwingĩ na ũu ũituma mbalavu ĩendeea na kũthela. Ũndũ ũsu nũtonya kũendeea ũteũthela. Kĩw’ũ kya ũkanga kĩla kĩtonya kwongeleka nũndũ wa mbalavu ĩla ĩtwekete, nĩkĩtonya kũtuma andũ milioni mbingĩ makwatwa nĩ mũisyo mũnene.

NTHĨ ĨENDEEE KŨTHŨKA

Andũ nĩmatatĩthĩtye maũndũ me kĩvathũkany’o nĩ kana nthĩ yĩeke kwanangĩka. Ũndũ ũmwe matatĩte nĩ kwĩka maendeeo ũkwatinĩ na maũndũnĩ ala makonetye ũndũ andũ mekalanasya. Mayĩka maendeeo asu, mendaa kũmeka mate kũvĩtũka ũtonyi ũla nthĩ yĩthĩawa naw’o wa kwĩseũvya. Kwĩthĩĩtwe ata ĩtina wa kwĩka ũu?

Ũndũ wa kũmakya nĩ kana, nthĩ ĩendeee o kwanangwa. Andũ maendeee kũtũmĩa syĩndũ ila syĩthĩawa vaa ĩũlũ wa nthĩ mĩtũkĩ mbee wa ũndũ ĩ nthĩ ĩtonya kũiseũvya. Vo ve ũndũ ũtonya kwĩkwa nĩ kana ũu ũsiĩĩwe? Mũndũ ũmwe wa saenzi aisye ũũ ateũvithany’a: “Tũi ũndũ twĩsĩ tũtonya kwĩka tũsũvĩe nthĩ.” Ũndũ ũsu wosanĩte vyũ na ndeto ii syĩ Mbivilianĩ: “Kũtongoesya matambya make kũti nthĩnĩ wa mũndũ ũla ũendaa.”—Yelemia 10:23.

Kĩvathũkany’o na ũu, Mbivilia nĩtũĩkĩĩthĩtye kana Ngai, ũla nĩwe Mũmbi, ndaketĩkĩla nthĩ yanangwe vyũ. Ĩandĩkonĩ ya Savuli 115:16, Mbivilia yaĩtye kana Ngai “nũnengete ana ma andũ” nthĩ. Vate nzika, nthĩ nĩ “kũnengwa kũseo,” kana mũthĩnzĩo mũseo, kuma kwa Ngai. (Yakovo 1:17) Yo Ngai no atũnenge kĩndũ kĩkathũkũmanga kwa ĩvinda na ĩtina kĩyanangĩka? Vaitonyeka! Na ũu nĩ ũndũ wonekete nesa kumana na ũndũ nthĩ yitũ yũmbĩtwe yĩilyĩ.

KĨELEELO KYA MŨMBI

Ĩvuku ya Mbivilia yĩla yĩtawa Mwambĩlĩlyo nĩyĩeleetye nesa vyũ ũndũ Ngai woombie nthĩ. Yĩeleetye kana mbeenĩ nthĩ yaĩ “ntheĩ na ndĩaĩ kĩndũ; na kĩvindu kyaĩ ĩũlũ wa ĩ kyũngũ.” Ĩndĩ nĩyĩsyokete yĩkaweta kana ĩũlũ wa nthĩ kwaĩ “manzĩ,” kana kĩw’ũ, kĩla nĩ kya vata thayũnĩ. (Mwambĩlĩlyo 1:2) Na ĩndĩ Ngai asya: “Nĩkwĩthĩwe kyeni.” (Mwambĩlĩlyo 1:3) Ũu wĩonany’a kana kyeni kya syũa nĩkyavĩtĩile katĩkatĩ wa yayaya weethĩa no kyoneke ĩũlũ wa nthĩ kwa ĩvinda ya mbee. Yĩsyokete yĩkaweta ĩũlũ wa nthĩ nyũmũ na maũkanga. (Mwambĩlĩlyo 1:9, 10) Ĩtina wa ũu, ĩvuku yĩu nĩyĩwetete kana nĩkwaumĩlile “nyeki, nyũnyi ikĩsyaa mbeũ o mũthemba wasyo, na mĩtĩ ĩkĩsyaa mosyao.” (Mwambĩlĩlyo 1:12) Kwoou syĩndũ imwe ila syendekaa kwondũ wa thayũ syaĩ vo. Syĩndũ isu nĩ ta nzĩa ĩla mĩtĩ yĩseũvĩasya lĩu (photosynthesis). Nĩkĩ maũndũ asu onthe meekiwe?

Mwathani Isaia aielesya kana Ngai nĩwe “ũla watw’ĩkĩthisye nthĩ na kũmyũmba, ũla wamĩlũlũmĩlye na ndaamyũmba yĩ nthei, ũla wamyũmbie yĩthĩwe ya kũtũa andũ.” (Isaia 45:18) Kwoou, vate nzika Ngai oombie nthĩ nĩ kana ĩtũae andũ.

Ũndũ wa kũmakya nĩ kana, andũ methĩĩtwe maitũmĩa naĩ mũthĩnzĩo ũsu mũseo kuma kwa Ngai nginya ũkethĩa me vakuvĩ kũwananga vyũ. Ĩndĩ kĩeleelo kya Mũmbi kĩyaalyũka. Mũndũ ũmwe wa tene aisye ũũ: “Ngai ti mũndũ, ũndũ ũneena ũvũngũ; o na ti mwana wa mũndũ, kana etũnge: Nũneenete, na ndakeka?” (Motalo 23:19) Ngai ndakaeka nthĩ yanangwe, vandũ va ũu, ĩvinda nĩyĩthengeee yĩla ũtw’ĩte “kũmananga ala manangaa nthĩ.”—Ũvuan’yo 11:18.

NTHĨ NĨ WĨKALO WITŨ WA TENE NA TENE

Yesũ Klĩsto aisye ũũ Ũtavany’anĩ wake wa Kĩĩmanĩ: “Nĩ aathime ala auu: nũndũ nĩo makatiĩwa nthĩ.” (Mathayo 5:5) Ũtavany’anĩ o ũsu, Yesũ nĩwoonanisye kĩla kĩkatũmĩwa kũtangĩĩa nthĩ ndĩkanangwe. Eĩaĩe aatĩĩi make mavoyae ũũ: “Ũsumbĩ waku wũke. Kwenda kwaku kwĩke kũũ nthĩ o ta kũya ĩtunĩ.” Ĩandĩko yĩu yĩonany’a kana Ũsumbĩ wa Ngai, kana silikalĩ yake, now’o ũkeanĩsya kĩeleelo kyake kũũ nthĩ.—Mathayo 6:10.

Ngai aeleetye ũũ ĩũlũ wa moalyũku ala Ũsumbĩ wake ũkaete: “Sisya, nĩngũtw’a maũndũ onthe meũ.” (Ũvuan’yo 21:5) Yo ũu nĩkwonany’a kana Ngai akaete nthĩ ĩngĩ nzaũ? Aiee, nũndũ nthĩ yitũ ndingwa mavĩtyo. Vandũ va ũu, Ngai akaananga onthe “ala manangaa nthĩ,” na ũu nĩ kwasya kana akaananga silikalĩ sya andũ ila isumbĩkĩte nthĩ ũmũnthĩ. Ĩtina wa ũu, vakeethĩwa “ĩtu yeũ na nthĩ nzaũ” nayo nĩ silikalĩ nzaũ ya ĩtunĩ, kana Ũsumbĩ wa Ngai ũla ũkasumbĩka andũ alũngalu vaa ĩũlũ wa nthĩ.—Ũvuan’yo 21:1.

Nũndũ mawĩthyũlũlũko nĩ mathũku, Ngai akaseũvya maũndũ wĩthĩe nthĩ nĩkwĩanĩsya andũ mavata moo. Mũandĩki wa Savuli, aielesya ũndũ Ngai ũkeka, aandĩkie ũũ: “Nũmyũkĩaa nthĩ, na kũmĩnyithya, nũmĩnoasya mũno.” Nũndũ nthĩ ĩkeethĩwa na nzeve nzeo, na ĩkeethĩwa ĩathimĩtwe nĩ Ngai, ĩkekala mũũnda wa Eteni, na ĩkaumasya lĩu mwingĩ.—Savuli 65:9-13.

Mohandas Gandhi, ũla waĩ mũtongoi wa ndĩni nthĩ ya India, aisye ũũ: “Nthĩ yĩthĩawa na syĩndũ itoetye kwĩanĩsya vata wa kĩla mũndũ, ĩndĩ ti ĩtomo ya kĩla mũndũ.” Ndeto isu syake syaandĩkiwe nĩ mũandĩki wake ũla weetawa Pyarelal.Ũsumbĩ wa Ngai ũkamina kĩtina kya mathĩna onthe ĩla ũkaalyũla ngoo sya andũ. Mwathani Isaia aisye kana ungu wa Ũsumbĩ wa Ngai “kũtikew’anĩthw’a woo kana kwanangana.” Ũu nĩ kwasya kana andũ maikew’ĩthya ala angĩ woo kana kwananga nthĩ. (Isaia 11:9) Ũmũnthĩ andũ milioni mbingĩ ma mĩthemba yonthe nĩmemanyĩasya ĩũlũ wa mĩkalĩle ĩla ĩmwendeeasya Ngai. Nĩmamanyĩaw’a kũmwenda Ngai na atũi, kwĩthĩwa andũ matonya kũtũnga mũvea, kũsũvĩa mawĩthyũlũlũko, kũtũmĩa syĩndũ nesa, na kwĩkala kwosana na kĩeleelo kya Mũmbi kwelekela andũ na nthĩ. Maendeee kũmbanw’a methĩwe maĩlĩte kwĩkala nthĩ nzaũ.—Mũtavan’ya 12:13; Mathayo 22:37-39; Akolosai 3:15.

Ũvoo ũla wĩ ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo ĩũlũ wa wũmbi ũminũkĩlĩlye na ndeto ii: “Ngai oona kĩla kĩndũ wombie, na, sisya, kyaĩ kĩseo mũno.” (Mwambĩlĩlyo 1:31) Vate nzika, Ngai ndaketĩkĩla nthĩ ĩno ĩseũvĩte ũu yanangwe vyũ. Nĩtwĩw’aa twĩ eanĩe kũmanya kana nthĩ ndĩkanangwa nũndũ nĩsũvĩĩtwe nĩ Mũmbi witũ wĩ wendo, Yeova Ngai. Atwathĩte ũũ: “Ala alũngalu makatiĩwa nthĩ, na makatũa vo kũvika tene na tene.” (Savuli 37:29) We ũkeethĩwa wĩ ũmwe wa “ala alũngalu” makekala nthĩ tene na tene?