“Andũ Ala Ngai Woo Nĩ Yeova”

1. Andũ amwe maĩkĩĩaa ata ĩũlũ wa andũ ala mamũthaithaa Ngai?

ANDŨ aingĩ nĩmetĩkĩlaa kana ndĩni ila syĩyĩtaa sya Kĩklĩsto na ila ite sya Kĩklĩsto iitethasya andũ. Amwe monaa ndĩni isu itesa kwĩtĩkĩlwa nĩ Ngai nũndũ imanyĩasya maũndũ ma ũvũngũ ĩũlũ wake, na aatĩĩi masyo methĩawa na mwĩkalĩle mũthũku. O na ũu wĩ o vo, maĩkĩĩaa kana ve andũ aseo nthĩnĩ wa kĩla ndĩni, na Ngai nũmonaa na nũmetĩkĩlaa ta athaithi make. Mayonaa vata wa andũ asu kũtia ndĩni sya ũvũngũ na maimũthaitha Ngai me andũ avathe. Ĩndĩ ĩkũlyo nĩ, Woni ũsu nĩ wa w’o? Nĩ kana tũkwate ũsũngĩo, ekai tũsisye ũndũ Mbivilia yaĩtye ĩũlũ wa athaithi ma Yeova kuma ĩvindanĩ ya tene.

ŨTIANĨO WA NGAI VAMWE NA ANDŨ MAKE

2. Naaũ matw’ĩkie andũ anyuve ma Yeova, na nĩ kyaũ kyamavathũkanasya na andũ ala angĩ? (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.)

² Myaka ta 4,000 mĩvĩtu, Yeova aĩ na andũ wavathĩte methĩwe make. Avalaamu, ũla Mbivilia ĩmwĩtaa “ĩthe wa onthe ala metĩkĩlaa,” aĩ mũnene wa nyũmba ĩla yaĩ na andũ maana maingĩ. (Alo. 4:11; Mwa. 14:14) Atongoi ma Kanaani mamwonaa ta “mũnene” waiĩtwe nĩ Ngai katĩ woo na nĩmamũnengae ndaĩa. (Mwa. 21:22; 23:6) Yeova nĩwatianĩie ũtianĩo na Avalaamu na ũsyao wake. (Mwa. 17:1, 2, 19) Ngai amwĩie atĩĩ: “Ũũ nĩ ũtianĩo wakwa, ũla mwĩkwata, katĩ wakwa naku na ũsyao waku ĩtina waku: kĩla mũndũ mũũme katĩ wenyu akaĩkwa. . . . Nayo ĩkeethĩwa ũvano wa ũtianĩo katĩ wakwa naku.” (Mwa. 17:10, 11) Na kwoou, Avalaamu na aũme onthe ma nyũmba yake nĩmaĩkiwe. (Mwa. 17:24-27) Nzaĩko nĩw’o ũvano ũla woonanasya kana ũsyao wa Avalaamu nĩwavathĩtwe wĩthĩwe na ngwatanĩo vamwe na Yeova.

3. Ũsyao wa Avalaamu watw’ĩkie ata nguthu ya mbaĩ?

³ Yakovo, mwĩsũkũũe wa Avalaamu, aĩ na ana 12. (Mwa. 35:10, 22b-26) Ana asu nĩmo mesie kũtw’ĩka anene ma mbaĩ 12 sya Isilaeli. (Meko 7:8) Ĩvinda yĩmwe nĩkweethĩiwe na yũa, na ũu watumie Yakovo na mũsyĩ wake mathamĩĩa Misili. Ĩvindanĩ yĩu, Yosevu mwana wa Yakovo nĩwe waũngamĩe lĩu kũu Misili, na nĩwanengetwe ũkũmũ nĩ Valao. (Mwa. 41:39-41; 42:6) Ũsyao wa Yakovo nĩwaingĩvie mũno watw’ĩka “nguthu ya mbaĩ.”—Mwa. 48:4; soma Meko ma Atũmwa 7:17.

YEOVA NĨWOOVOISYE ANDŨ MAKE

4. Amisili mekalanasya ata na Aisilaeli mwambĩĩonĩ?

⁴ Ũsyao wa Yakovo wekalile myaka mbee wa 200 nthĩ ya Misili vandũ veetawa Ngoseni. (Mwa. 45:9, 10) Kwa myaka ta 100, Aisilaeli mekalanasya na mũuo vamwe na Amisili. Mekalaa ndũanĩ nini kũla maĩthĩasya ndĩthya syoo. Valao amathoketye nesa nũndũ nĩwamwĩsĩ Yosevu na nĩwamũnengete ndaĩa. (Mwa. 47:1-6) Amisili mayendete aĩthi ma malondu. (Mwa. 46:31-34) Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, maĩ no nginya momĩanĩsye na Aisilaeli.

5, 6. (a) Maũndũ maalyũkile ata ĩla andũ ma Ngai maĩ Misili? (b) Thayũ wa Mose wavonokiw’e ata, na Yeova eekie ata kwondũ wa andũ make?

⁵ Ĩtina wa ĩvinda ĩkuvĩ, maũndũ nĩmaalyũkile. Mbivilia yaĩtye: “Na ĩndĩ kwookĩla mũsumbĩ ũngĩ Misili, ũla ũtamwĩsĩ Yosevu. Na amea andũ make, Sisyai, andũ ma ana ma Isilaeli nĩ aingĩ na me na vinya kwĩ ithyĩ: Na Amisili mamathũkũmĩthya ana ma Isilaeli na vinya mũno: na meekĩa ũu mathayũnĩ moo kwondũ wa ũthũkũmi wi vinya, wa ndaka, na wa mavali, na wĩa w’onthe wa mĩũndanĩ, ũthũkũmi woo w’onthe ũla mamathũkũmĩthisye na vinya mũno.”—Kuma 1:8, 9, 13, 14.

⁶ Valao nĩwaumisye mwĩao tũvĩsĩ tw’onthe tũla twasyaawa nĩ Aisilaeli tũawe. (Kuma 1:15, 16) Ĩvindanĩ yĩu nĩw’o Mose wasyaiwe. Yĩla waĩ na myei ĩtatũ, inyia wake nĩwamũvithie makangaanĩ ũsĩnĩ wa Naelo. Vau nĩvo mwĩĩtu wa Valao wamwosie, na amũtw’ĩkĩthya mwana wake. Ũndũ ũla wa kwendeesya nĩ kana, Mose e mũnini aeiwe nĩ inyia wake, Yokeveti, na eethĩwa e mũĩkĩĩku kwa Yeova. (Kuma 2:1-10; Aevl. 11:23-25) Yeova ‘nĩwasyaisye’ mathĩna ma andũ make na avanga kũmovosya kuma kwa Amisili matongoew’e nĩ Mose. (Kuma 2:24, 25; 3:9, 10) Ũu nĩw’o Yeova ‘woovoisye’ Aisilaeli.—Kuma 15:13; soma Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 15:15.

NGAI NĨWATW’ĨKĨTHISYE ANDŨ MAKE MBAĨ

7, 8. Aisilaeli meethĩiwe ata mbaĩ ntheu?

⁷ O na kau Yeova ndaĩ anamba kũmatw’ĩkĩthya Aisilaeli mbaĩ, nĩwamanyuvĩte methĩwe andũ make. Nũndũ wa ũu, Yeova eeie Mose na Aluni makamwĩe Valao atĩĩ: “Ũũ nĩw’o Yeova, Ngai wa Isilaeli, ũnũkwasya, Lekya andũ makwa mathi methĩwe na mboka weũnĩ kwondũ wakwa.”—Kuma 5:1.

⁸ Nĩ kana Yeova atangĩĩe Aisilaeli kuma ũkombonĩ, nĩwaeteie Amisili mothĩny’o ĩkũmi na oaa Valao na ita syake Ũkanganĩ Mũtune. (Kuma 15:1-4) Vakuvĩ myei ĩtatũ ĩtina wa ũu, Yeova nĩwatianĩe ũtianĩo na Aisilaeli Kĩĩmanĩ kya Sinai. Ĩvindanĩ yĩu nĩwamanengie watho ũũ: “Ethĩwa mũkew’a wasya wakwa w’o, na kũlũmya ũtianĩo wakwa, nĩvo ĩndĩ mwĩthĩwa makwa mwene kuma ngonĩ syonthe sya andũ, . . . na mũkeethĩwa mbaĩ ntheu.”—Kuma 19:5, 6.

9, 10. (a) Kwosana na ĩandĩko ya Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 4:5-8, Mĩao yavathũkanasya ata Aisilaeli na mbaĩ ila ingĩ? (b) Aisilaeli maaĩle kwonany’a ata kana maĩ “ũko mũtheu wa andũ kwa Yeova”?

⁹ Kwa myaka mingĩ, athũkũmi ma Yeova maĩ na anene ma kĩla nyũmba ala meethĩawa me atongoi, asili, na athembi. Nzĩa ĩsu nĩyo Aisilaeli matũmĩaa me Misili matambĩte kũtw’ĩka ngombo. (Mwa. 8:20; 18:19; Yovu 1:4, 5) Yeova nĩwatũmĩie Mose kũnenga Aisilaeli mĩao ya kũmavathũkany’a na mbaĩ ila ingĩ. (Soma Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 4:5-8; Sav. 147:19, 20.) Mĩao ĩsu nĩyambĩĩisye mũvango mweũ wa kwĩthĩwa na kĩkundi kĩvathe kya athembi. O na ĩngĩ, nĩyoonanĩtye kana “atumĩa” nĩmo maaĩlĩte kwĩthĩwa me asili nũndũ maĩ na ũĩ na ũmanyi. (Kũt. 25:7, 8) Mĩao ĩsu nĩyo yatongoeasya Aisilaeli nthĩnĩ wa ũthaithi na maũndũnĩ angĩ ala meekaa.

¹⁰ Aisilaeli matanamba kũlika Nthĩ ya Watho, Yeova nĩwamatũngĩlĩĩle mĩao yake. Mose ameie atĩĩ: “Yeova nũkũtavanĩtye ũmũnthĩ atĩ wĩ ũko wake mwene wa andũ, o tondũ wakwathie, na kana nĩwaĩle kũkwataa mĩao yake yonthe; nake akakũnenevya kwĩ mbaĩ syonthe ila wombie, nĩ kana wĩthĩwe ndaĩa, na syĩtwa, na ngatho; nĩ kana wĩthĩwe ũko mũtheu wa andũ kwa Yeova Ngai waku.”—Kũt. 26:18, 19.

YEOVA NĨWATHOKISYE ANDŨ ALA MATAĨ AISILAELI MAMŨTHAITHE

11-13. (a) Naaũ mambĩĩie kũmũthaitha Yeova vamwe na andũ make? (b) Mũndũ ũte Mũisilaeli aaĩlĩte kwĩka ata enda kũmũthaitha Yeova?

¹¹ Yeova ndaamasiĩĩa andũ ala mataĩ Aisilaeli mayĩthĩwa vamwe na andũ make o na kau nĩwanyuvĩte Aisilaeli methĩwe andũ make. Nĩweetĩkĩlilye “nguthu” ya andũ ma mbaĩ ingĩ o na vamwe na Amisili methĩwe na andũ make ĩla wamovoisye kuma ũkombonĩ. (Kuma 12:38) Ĩla Amisili makwatiwe nĩ ũthĩny’o wa mũonza, amwe ma ‘athũkũmi ma Valao’ nĩmakĩie ndeto sya Yeova na maumany’a Misili vamwe na Aisilaeli.—Kuma 9:20.

¹² Aisilaeli me vakuvĩ kũkĩla ũsĩ wa Yolotani mavike Kanaani, Mose nĩwameie kana nĩmaaĩlĩte ‘kũmwenda mwĩkali wa ũeninĩ’ ũla waĩ katĩ woo. (Kũt. 10:17-19) Andũ ma Ngai nĩmaaĩlĩte kũmathokya andũ ma nthĩ ingĩ ala mendaa kũkwata mĩao ĩla Mose wanenganĩte. (Ali. 24:22) O na andũ amwe mataĩ Aisilaeli nĩmatw’ĩkie athaithi ma Yeova. Kwa ngelekany’o, Luthi aĩ wa nthĩ ya Moavi na nĩwendaa kũmũthũkũma Yeova. Eeie Naomi ũla waĩ Mũisilaeli atĩĩ: “Andũ maku makeethĩwa andũ makwa, na Ngai waku Ngai wakwa.” (Lu. 1:16) Aeni asu nĩmaalyũlaa mũĩkĩĩo woo na aũme moo mayĩtĩkĩla kwaĩkwa. (Kuma 12:48, 49) Meeka ũu, Yeova nĩwamathokasya methĩwe vamwe na andũ make ala wanyuvĩte.—Mot. 15:14, 15.

¹³ Ĩvinda yĩmwe Solomoni ayumya mboya nĩwoonanisye kana Yeova nĩweetĩkĩlaa andũ ala mataĩ Aisilaeli mamũthaithe. Nthĩnĩ wa mboya ya kũvatha ĩkalũ, Solomoni avoyie ũũ: ‘Na ĩngĩ ũvoo wa mũndũ wa nthĩ ĩngĩ, ũla ũte wa andũ maku Isilaeli, yĩla ũkoka kuma nthĩ yĩ kũasa kwondũ wa syĩtwa yaku ĩnene, na kw’oko kwaku kwĩ vinya, na kw’oko kwaku kũtambũũku; yĩla makoka na kũvoya melekele nyũmba ĩno: wĩĩthukĩĩsya ĩndĩ wĩ ĩtunĩ, o wĩ ũtũonĩ waku noiĩka kwĩanana na w’onthe ũla mũndũ ũsu wa nthĩ ĩngĩ ũkakwĩtya; nĩ kana ngo syonthe sya andũ sya nthĩ itonye kũmanya syĩtwa yaku, na ũkũkĩa, o tondũ andũ maku Isilaeli mekaa, na nĩ kana matonye kũmanya atĩ nyũmba ĩno ĩla nakĩte nĩyĩtanĩaw’a na syĩtwa yaku.’ (2 Mav. 6:32, 33) O ta ũu, ĩla Yesũ waĩ kũũ nthĩ, mũndũ ũte Mũisilaeli enda kũmũthaitha Yeova, aaĩlĩte kwĩka ũu e ngwatanĩo na andũ ma Yeova.—Yoa. 12:20; Meko 8:27.

MBAĨ YA ISILAELI YAĨ NGŨSĨ

14-16. (a) Nĩ kwa nzĩa yĩva Aisilaeli maaĩlĩte kwĩthĩwa ngũsĩ? (b) Andũ ma Yeova ma ĩvinda yĩĩ me na kĩanda kya kwĩka ata?

¹⁴ Aisilaeli maĩ athaithi ma Yeova, ĩndĩ andũ ma mbaĩ ingĩ mathaithaa ngai syoo. Ĩvindanĩ ya mwathani Isaia, Yeova avw’ananĩthisye maũndũ ala maendeee na ũndũ ĩkoani ĩtwaĩĩaw’a kotinĩ. Eeie ngai isu iete ngũsĩ iĩkĩĩthye kana syo nĩ ngai sya w’o. Aisye atĩĩ: “Mbaĩ syonthe syũmbanw’e vamwe, na ngo sya andũ syũmbanw’e: nũũ katĩ [wa ngai syoo] ũtonya kũtavan’ya ũu, na kũtwon’ya maũndũ mavĩtu? nĩmaete ngũsĩ syoo, nĩ kana matalwe alũngalu; kana mew’e, na kwasya, Nĩ w’o.”—Isa. 43:9.

¹⁵ Ngai sya mbaĩ ingĩ nĩsyaemiwe nĩ kũĩkĩĩthya kana syo nĩ ngai sya w’o. Syaĩ ngai sya mĩvw’anano itaĩ itonya kũneena o na kwĩkinyia. (Isa. 46:5-7) Kĩvathũkany’o na ngai isu, Yeova ameie Aisilaeli atĩĩ: “Inyw’ĩ mwĩ ngũsĩ syakwa, . . . na mũthũkũmi wakwa ũla namũnyuvie; nĩ kana mũmanye na mũmbĩtĩkĩle, na kũmanya ninyie we: vatyaĩ Ngai wombiwe mbee wakwa, o na kũikethĩwa ĩtina wakwa. Nyie, o nyie, nĩ Yeova; na nde vo vati mũtangĩĩi. . . . Kwondũ wa ũu mwĩ ngũsĩ syakwa, . . . na ninyie Ngai.”—Isa. 43:10-12.

¹⁶ O tondũ ngũsĩ syumasya ũkũsĩ kotinĩ, now’o andũ ma Yeova maaĩlĩte ũkũsĩĩa kana nĩwe Ngai ũla wa w’o weka. Yeova ameie kana maĩ ‘andũ ala wamombie kwondũ wake mwene, nĩ kana monany’e ndaĩa yake.’ (Isa. 43:21) Andũ asu nĩmo meetanĩaw’a na syĩtwa yake. Nũndũ Yeova nĩwamovoetye kuma Misili, nĩmaaĩlĩte kwonany’a ũnene wake mbee wa mbaĩ syonthe. Meeka ũu, moonanasya maĩ na woni ta wa athũkũmi ma Yeova ma ĩvinda yĩĩ ũla wawetiwe nĩ mwathani Mika, ĩla waisye atĩĩ: “Ngo syonthe sya andũ iendaa kĩla ũmwe syĩtwanĩ ya ngai yake: na ithyĩ tũkaendaa syĩtwanĩ ya Yeova Ngai waitũ tene na tene.”—Mika 4:5.

AISILAELI NĨMAMŨLEILE YEOVA

17. Aisilaeli matw’ĩkie ata “mũsavivũ mũteku mũno” methonĩ ma Yeova?

¹⁷ Ũndũ ũla wa kũmakya nĩ kana Aisilaeli mayaaendeea kwĩthĩwa me aĩkĩĩku kwa Yeova. Nĩmambĩĩie kũthaitha ngai syaseũvĩtw’e na mbwaũ na mavia ila syathaithawa nĩ mbaĩ ingĩ. Myaka ta 2,800 mĩvĩtu, mwathani Osea aandĩkie ũũ: ‘Isilaeli nĩ mũsavivũ mũteku mũno, nĩwingĩvĩtye ithembeo syake. Ngoo syoo niaanĩtw’e; na yu makooneka kwĩthĩwa nĩ avĩtany’a.’ (Osea 10:1, 2) Myaka ta 150 ĩtina wa Osea kũandĩka ndeto isu, Yelemia aisye ũũ ĩũlũ wa andũ asu mamũleete Yeova: “Nakũvandie mũsavivũ mũseo, mbeũ ya w’o ki: ũalyũkĩte ata ĩndĩ ũtw’ĩke kwakwa mbonge ite nzeo sya mũsavivũ wa kũngĩ? . . . Ngai syaku ila weeseũvĩsye iĩva? syũkĩle, ethĩwa nitonya ũkũtangĩĩa ĩvinda ya thĩna waku . . . Andũ makwa nĩmolĩtwe ninyie.”—Yel. 2:21, 28, 32.

18, 19. (a) Yeova athanie ata kana akethĩwa na mbaĩ nzaũ ĩla ĩketanĩw’a na syĩtwa yake? (b) Nĩ makũlyo meva meũsũngĩwa kĩlungunĩ kĩla kĩatĩĩe?

¹⁸ Aisilaeli masyaie ũsyao mũthũku nũndũ mayamũthaithaa Yeova kwa nzĩa ĩla yaĩlĩte. Vandũ va kũendeea kũmũkũsĩĩa Yeova, mambĩĩie kũthaitha mĩvw’anano. Na nũndũ wa ũu, Yesũ ameie atongoi ma Ayuti ala maĩ nzeleke atĩĩ: “Ũsumbĩ wa Ngai ũkaumw’a kwenyu, na ũkanengwa mbaĩ ĩsyaaa mosyao maw’o.” (Mt. 21:43) No ala maĩ nthĩnĩ wa “ũtianĩo mweũ” ũla Yeova wawetete kwĩsĩla mwathani Yelemia maĩ methĩwe mbaĩ nzaũ ya Isilaeli ma kĩ-veva. Yeova nĩwathanie ĩũlũ wa Isilaeli ma kĩ-veva ala maĩ methĩwe nthĩnĩ wa ũtianĩo ũsu mweũ. Aisye atĩĩ: “Ngeethĩwa Ngai woo, nao makeethĩwa andũ makwa.”—Yel. 31:31-33.

¹⁹ Ĩtina wa Aisilaeli kwĩthĩwa mate aĩkĩĩku kwake, Yeova nĩwanyuvie Isilaeli ma kĩ-veva methĩwe andũ make ĩvindanĩ ya atũmwa. Ĩndĩ ĩkũlyo nĩ, Naaũ andũ ma Yeova ũmũnthĩ? Na andũ ala mekwenda kũmũthaitha Yeova matonya kũmanya ata athaithi ala ma w’o? Makũlyo asu nĩmeũsũngĩwa kĩlungunĩ kĩla kĩatĩĩe.