Wendo Ũtanyivaa no Woneke?

1, 2. Naaũ ala matonya kũtetheka masoma Wathi wa Solomoni, na nĩkĩ? (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.)

ĨLA mũtumĩa wa kĩkundi wakwatany’a andũ elĩ meũtwaana, nũtonya kũmasisya na aisũanĩa atĩĩ, ‘Mwa maiũsiany’a nesa na maiũkwatana moko nesa! Vai mũndũ ũtonya kwasya kana mayendene!’ Na ĩndĩ esa kũsisya ũndũ meũsũnga nesa ĩla me mbokanĩ ya mũtwaano, nũtonya kwĩkũlya: ‘Mo nĩmekwĩkalany’a vamwe ĩvinda ĩasa? O ũndũ ĩvinda yĩvĩtĩte, wendo woo ũkeeka kwongeleka-ĩ, kana ũkeeka kũvoa?’ Wendo ũtesa kũnyiva katĩ wa mũndũũme na mũndũ mũka nĩ kĩndũ kĩtonya kwĩthĩwa kĩ kĩseo mũno. Nũndũ ũmũnthĩ andũ matwaanĩte nĩmatinĩte kũtaanĩsya mũno, ti ũsengy’o kũkũlya ethĩwa wendo ũtanyivaa no woneke.

² Wendo wa w’o waĩ mũo o na ĩvinda ya Mũsumbĩ Solomoni wa Isilaeli ya tene. Solomoni aisye ũũ aiweta ĩũlũ wa mĩkalĩle ya ĩvinda yake: “Mũndũ mũũme ũmwe katĩ wa ngili nĩnonete; ĩndĩ mũndũ mũka katĩ wa asu onthe ndyaona. Sisya, ũndũ ũla nonete nĩ ũũ: Ngai nĩwombie mũndũ e mũlũngalu; ĩndĩ nĩmamanthaa makosokoso maingĩ.” (Mũta. 7:26-29) Mũno mũno aka mate Aisilaeli ala mathaithaa Mbaali nĩmo matumĩte andũ ĩvinda ya Solomoni methĩwa na mwĩkalĩle mũthũku na weethĩa ti laisi kwona mũndũũme kana mũndũ mũka wĩ na mwĩkalĩle mũseo.a O na ũu wĩ o vo, wathi ũla Solomoni waandĩkie myaka ta 20 mbee wa ĩvinda yĩu ũla wĩtawa Wathi wa Solomoni, wonanasya kana mũndũũme na mũndũ mũka no mendane kya w’o. O na ĩngĩ, wathi ũsu nĩwonanĩtye ũndũ wendo ũilyĩ na ũndũ wonanaw’a. Athaithi onthe ma Yeova, ala matwaanĩte na ala matatwaanĩte, nĩmatonya kwĩmanyĩsya maũndũ maingĩ ĩũlũ wa wendo kumana na ĩvuku yĩu ya Mbivilia.

WENDO ŨTANYIVAA NO WONEKE!

3. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana mũndũũme na mũndũ mũka no methĩwe na wendo wa w’o?

³ Soma Wathi 8:6. Ndeto “kĩtw’ĩki ki kya mwaki wa Yeova” ila itũmĩĩtwe kũelesya wendo nĩ ndeto ikuĩte maũndũ maingĩ. Wendo wa w’o nĩ “kĩtw’ĩki ki kya mwaki wa Yeova” nũndũ Yeova nĩwe Mwambĩlĩlya wa wendo. Oombie mũndũ na mũvw’ano wake e na ũtonyi wa kwendana. (Mwa. 1:26, 27) Ĩla Ngai waeteie Atamu mũka ũla weetawa Eva, mũndũũme ũsu wa mbee awetie ndeto nzeo ivw’ana kawathi kaseo. Vate nzika Eva nĩweewie e mũnyanyae wa Atamu nũndũ ‘aumiw’e’ nthĩnĩ wake. (Mwa. 2:21-23) Nũndũ Yeova oombie andũ me na ũtonyi wa kwendana, nĩ ũndũ ũtonyeka mũndũũme na mũndũ mũka makethĩwa na wendo wa w’o na ũtanyivaa.

4, 5. Elesya kwa ũkuvĩ ngewa ĩla yĩ nthĩnĩ wa Wathi wa Solomoni.

⁴ Wendo katĩ wa mũndũũme na mũndũ mũka wĩthĩawa na maũndũ maingĩ eka o kwĩthĩwa ũtanyivaa. Maũndũ amwe katĩ wa asu monanĩtw’e nesa mũno nthĩnĩ wa Wathi wa Solomoni. Wathi ũsu ũandĩkĩtwe ta ĩthaũ, na ũeleetye wendo katĩ wa kelĩtu kaumĩte ndũanĩ yeetawa Sunemu, kana Sulami, na mwendwa wako ũla waĩ mũĩthi wa malondu. Ĩno nĩyo ngewa yoo: Ĩvinda yĩmwe kelĩtu kau nĩkaendie kũsũvĩa mĩsavivũ ya ana-a-inyia vakuvĩ na vala Mũsumbĩ Solomoni na asikalĩ make maakĩte kambi. Ĩla Solomoni woonie ũndũ kaanakavĩte, nĩwakendie na atũma asikalĩ make makaete vala waĩ. Nĩvo ĩndĩ wambĩĩe kũkasesenga kamwende. Ĩndĩ kuma mwambĩlĩlyonĩ nĩkoonanisye kana nĩkendete ũla mũĩthi, na kwoou kaelesya kana kendaa kwĩthĩwa na mũĩthi ũsu na ti mũndũ ũngĩ o na wĩva. (Wa. 1:4-14) Ũla mũĩthi nĩwambĩĩe kũkamantha na esa kũlika vau kambinĩ. Ĩla wakethĩie vau nĩmambĩĩe kũtavany’a tũteto tũseo tũla twoonanisye ũndũ mendene.—Wa. 1:15-17.

⁵ Ĩla ĩvinda ya Solomoni ya kũsyoka Yelusaleme yavikie, nĩwoosie kelĩtu kau na athi nako, ĩndĩ ũla mũĩthi akaatĩĩa kw’o. (Wa. 4:1-5, 8, 9) O na kau Solomoni nĩwatatie mũno kũkasesenga, kayaaĩsa kũmwĩtĩkĩla. (Wa. 6:4-7; 7:1-10) Na kwoou esa kũkaeka kasyoke kwoo. Ngewa ĩsu ĩthelete na kũweta kana kelĩtu kau kesie kwĩkaĩla mwanake ũsu kendete oke vala kaĩ asembete ta “nthwaia.”—Wa. 8:14.

6. Nĩkĩ kũmanya masyĩtwa ma ala me nthĩnĩ wa Wathi wa Solomoni kwĩ kĩtuu?

⁶ Wathi wa Solomoni wĩ ndeto syĩ mũyo na sya vata mũno kwitũ. O na wĩtawa “wathi wa mbathi.” Ĩndĩ kũmanya masyĩtwa ma andũ ala mawetetwe vau kwĩ o kĩtuu. (Wa. 1:1) Kwosana na ĩvuku yĩmwe, “maũndũ amwe ta mũvangĩle wa ngewa, ũndũ ĩ ngewa ĩeleetw’e, na masyĩtwa ma ala mawetetwe ti ma lasima mũno.” (The New Interpreter’s Dictionary of the Bible) Kwoou no kwĩthĩwa Solomoni atwie kũtia masyĩtwa ma andũ ala ũmawetete nĩ kana ndakanange mũyo wa wathi wake. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, twasisya nesa ndeto ila syĩ mũsoanĩ mũna no tũmanye we nũũ ũnũũneena na etavya ũũ.b

“WENDO WAKU WĨ KAVAA KWĨ MBINYU”

7, 8. Tũteto twa “wendo” tũla twĩ nthĩnĩ wa Wathi wa Solomoni twonanasya kyaũ? Nengane ngelekany’o.

⁷ Wathi wa Solomoni wusũĩte tũmaũndũ na tũteto twa “wendo” katĩ wa kala kelĩtu na ũla mwanake mũĩthi.O na kau no tũsaanĩw’e nĩ kĩla kĩwetetwe nũndũ kĩkonetye kĩthĩo kyaatĩĩawa ngalĩko ya wumĩlonĩ wa syũa ya Asia myaka ta 3,000 mĩvĩtu, nĩkĩtonya kũtũmanyĩsya maũndũ ma vata, na kelĩ ũndũ kĩla ũmwe weew’aa ti ũndũ mũeni kwitũ. Kwa ngelekany’o, mũĩthi ũsu nĩwakathĩĩie metho ma kelĩtu kau kwa kũweta kana mauĩtye “ta ma mavũĩ.” (Wa. 1:15) Nako kelĩtu vandũ va kũelekany’a metho make na ma mavũĩ, kamaelekany’a na mavũĩ. (Soma Wathi 5:12.)c Nĩkĩ? Nũndũ kyũma kiũ kya itho kĩla kĩthyũlũlũkĩtwe nĩ kĩla kĩndũ kyeũ kyoonekaa kĩ kyanake ta mavũĩ meũthambĩa ĩianĩ.

⁸ Ti tũmaũndũ tw’onthe tũwetetwe wathinĩ ũsu tũkonetye wũmbo. Kwa ngelekany’o, sũanĩa kĩla mũĩthi ũsu wawetie ĩũlũ wa ũneeni wa kelĩtu kake. (Soma Wathi 4:7, 11.) Aisye kana ilomo syako ‘syalovotangaa ta ĩwa.’ Nĩkĩ? Nũndũ ũkĩ wĩ ĩwanĩ wĩ sang’ũ kwĩ ũkĩ ũtemetwe nĩ nzeve. O na ĩngĩ ĩla wakeie, “Ũkĩ wa nzũkĩ na ĩia syĩ ungu wa ũĩmĩ waku,” oonanisye kana ndeto sya kelĩtu kau syaĩ mũyo na syaĩ nzeo ta ũkĩ wa nzũkĩ na ĩia. Kwoou ĩla mũĩthi ũsu weeie kelĩtu kau, “Wĩ mwanakavu ki, . . . na vati kalanga nthĩnĩ waku,” ndasũanĩaa o wũmbo wako wĩ w’oka.

9. (a)  Wendo katĩ wa andũ matwaanĩte wĩthĩawa ũilyĩ ata? (b) Nĩkĩ ve vata andũ matwaanĩte makekana tũmaũndũ twa wendo na maitavany’a tũteto tũseo?

⁹ Aklĩsto matwaanĩte mayaĩle kwĩkala ta andũ mekĩte kũandĩkana kandalasi kana mew’anĩte meanĩsye ũndũ mũna. No nginya methĩwe mendene nũndũ ũndũ ũla mũnene waĩle kwoneka nthĩnĩ wa mũtwaano wa Aklĩsto nĩ wendo. Ĩndĩ maĩlĩte kwĩthĩwa na wendo ũilyĩ ata? Mo maĩle kwendana kwa nzĩa ĩla Mbivilia ĩtwĩkĩaa vinya twende andũ onthe? (1 Yoa. 4:8) Kana maĩlĩte kwendana tondũ andũ ma mũsyĩ methĩawa mendene? Wendo woo nĩwĩthĩwa ũilyĩ o ta ũla wa andũ me ndũũ ngamu? (Yoa. 11:3) Kana nĩ wendo ũla wĩthĩawa katĩ wa mũndũũme na mũndũ mũka? (Nth. 5:15-20) Vate nzika, wendo wa w’o na ũtanyivaa ũla wĩthĩawa wovanĩtye andũ elĩ matwaanĩte ũkonetye maũndũ asu onthe. Mũtonya kwonany’a kana nĩmwendene kwĩsĩla meko menyu na ndeto syenyu. Kwoou nĩ ũndũ wa vata mũno andũ ala matwaanĩte maiketĩkĩlye mawĩa ma kĩla mũthenya mamasiĩĩe kwĩkana tũmaũndũ twa wendo na kũtavany’a tũteto tũseo. Tũmaũndũ ta tũu nĩtũtonya kũtuma andũ ala matwaanĩte mekala me na ũtanu na maĩkĩĩanĩe. Ĩndĩ kwĩ isio imwe syĩthĩawa na kĩthĩo kya kũmanthĩa mũndũ kĩveti kana mũũme na ũyĩthĩa andũ asu elĩ makakomana o maitwaana. Ala me isionĩ isu maĩle kwĩthĩwa mesĩ vata wa kĩla ũmwe kũtavya ũla ũngĩ ũndũ ũmwendete nĩ kana wendo woo wĩane na mũtwaano woo ũiendeea nesa.

10. Ve ũseo ũngĩ wĩva wa kwĩkana tũmaũndũ twa wendo?

¹⁰ Ve o ũseo ũngĩ wĩthĩawa ĩla mũndũ na mũka me ndũũ meekana tũmaũndũ twa wendo na matavany’a tũteto twa wendo. Ata? Mũsumbĩ Solomoni nĩwathĩte kelĩtu kau Kamũsulami “tũkanda twa thaavu, twĩ na ivungo sya vetha.” O na nĩwakakathĩĩie mũno ayasya kana ‘nĩkanakavu ta mwei, na katheu ta syũa.’ (Wa. 1:9-11; 6:10) Ĩndĩ kelĩtu kau kayaaĩtĩkĩla kũtiana na ũla mwanake mũĩthi. Nĩ kyaũ kyatumie kekala ke keanĩe ĩvinda yĩla mataĩ ĩmwe? Aĩ no ko katũtavĩtye. (Soma Wathi 1:2, 3.) Katetheeiw’e nĩ kũsũanĩa ũndũ ũla mwanake wako wakatavasya tũteto tũseo na kũkeka tũmaũndũ twa “wendo.” Koonaa tũmaũndũ tu twĩ “kavaa kwĩ mbinyu” ĩla ĩtumaa ngoo ĩtana, na keew’a ĩsyĩtwa yake keew’aa kausya ta ketĩkĩw’a ‘mauta me mũuke mũseo’ mũtwenĩ wako. (Sav. 23:5; 104:15) Vate nzika, kĩu kĩonany’a kana nĩ ũndũ wa vata mũno andũ matwaanĩte makekanaa tũmaũndũ twa wendo mavinda maingĩ ũndũ vatonyeka nũndũ kĩu kĩkatumaa methĩwa na kĩlilikano kya tũmaũndũ tu. Kĩlilikano kyu nakyo kĩkatumaa wendo woo wĩkala ũteũnyiva.

NDŨKAAMŨKYE WENDO WAKU “NGINYA YĨLA ĨVINDA YAW’O YĨVIKA”

11. Aklĩsto ala matatwaanĩte matonya kwĩmanyĩsya kyaũ kumana na kelĩtu Kamũsulami ĩla keeie angĩ maikakaamũkĩsye wendo?

¹¹ O na ĩngĩ Wathi wa Solomoni no ũmanyĩsye andũ ala matatwaanĩte maũndũ ma vata, na mũno mũno ala meũmantha. Kala kelĩtu Kamũsulami kayaaenda kũtwawa nĩ Solomoni. Nĩkyo kĩtumi kaavĩthisye eĩtu ma Yelusaleme kaimea: ‘Mũikambĩĩsye kana kũnamũkĩsya wendo, nginya yĩla ĩvinda yaw’o yĩvika.’ (Wa. 2:7; 3:5, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Nĩkĩ keekie ũu? Nũndũ ti ũseo kwendaa kwĩvaany’a na mũndũ w’onthe ũla woona. Kwoou nĩ ũndũ wa ũĩ Mũklĩsto ũla ũkwenda kũtwawa kana kũtwaana aketeela nginya ĩla ũkakwata mũndũ ũmwendete kya w’o.

12. Nĩkĩ kelĩtu Kamũsulami kendete ũla mũĩthi?

¹² Nĩkĩ kelĩtu Kamũsulami kendete ũla mũĩthi? Nĩ w’o aĩ mũmbe nesa nũndũ kaisye ailyĩ ta “nthwaia,” na moko make maĩ vinya ta “ngome sya thaavu,” namo maaũ make maĩ manake na maũmu ta “ituĩ sya mavia maseo.” Ĩndĩ ũu ti kwasya kana ndaĩ ũndũ ũngĩ eka o kũmbwa nesa na kũmesya vinya. Kaisye: “O tondũ mũtĩ wa mũevo ũtilyĩ katĩ wa mĩtĩ ya kĩthekanĩ, now’o mwendwa wakwa ũilyĩ katĩ wa ana aũme.” Kwoou nĩ kana kelĩtu kau kamwendete Yeova kamwende mwanake ũsu ũu kamwendete, no nginya ũ mwanake ethĩwe aĩ na nguma nzeo ki na amwendete Yeova.—Wa. 2:3, 9; 5:14, 15.

13. Nĩkĩ ũla mũĩthi wendete kelĩtu kake?

¹³ Nako kelĩtu Kamũsulami kailyĩ ata? O na kau kaĩ kanake ũkethĩa aĩ mũsumbĩ ũla ĩvinda yĩu waĩ na “iveti . . . mĩongo thanthatũ, na iveti ingĩ sya ndũsyo mĩongo nyanya, na eĩtu matatalĩka” nũkũkenda, ko keeyoosaa o ta ĩlaa yĩte mũo yĩla yeetawa “lose ya Saloni.” Ndeto isu syako syĩonany’a kana kaĩ na wĩnyivyo mwingĩ na kayeyonaa. O nako nĩkamwendete Yeova. Nĩkyo kĩtumi ũla mũĩthi woonaa kelĩtu ka mũthemba ũsu ke mũo mũno o ta “lili katĩ wa mĩw’a”!—Wa. 2:1, 2; 6:8; BCK.

14. Wendo ũla ũeleetw’e nthĩnĩ wa Wathi wa Solomoni wĩmanyĩsya kyaũ Aklĩsto ala mekwenda kũtwaana kana kũtwawa?

¹⁴ Maandĩko nĩmatavĩtye Aklĩsto sanzũ kana maĩle kũtwaana o “nthĩnĩ wa Mwĩaĩi.” (1 Ako. 7:39) Kwoou Mũklĩsto ũkwenda kũtwaana kana kũtwawa ndaĩle kwĩvaany’a na mũndũ ũte mwĩtĩkĩli, na aĩlĩte kũmantha mũndũ katĩ wa athaithi aĩkĩĩku ma Yeova. Na ũndũ ũngĩ nĩ kana aĩle kũmantha mũndũ wĩ na nguma nzeo. Kwa ngelekany’o, ethĩwa mũndũ ũsu nũmũĩkĩĩe Ngai na nĩwĩyumĩtye amũthũkũme, ũkeethĩa matwaana mathĩna maikatuma mathokoana vyũ kana maeka kũmũthaitha Yeova me ngwatanĩo. Nguma ta isu nĩsyo ũla mũĩthi woonie kala kelĩtu ke nasyo, na nosyo kelĩtu kau koonie mũĩthi ũsu e o nasyo.

MŨTWAWA WAKWA AILYĨ “MŨŨNDA MWIIE”

15. Ngelekany’o ya kelĩtu Kamũsulami ĩtonya kũmanyĩsya kyaũ Aklĩsto ala matatwaanĩte?

¹⁵ Soma Wathi 4:12. Nĩkĩ ũla mũĩthi waisye kana kelĩtu kake kailyĩ ta “mũũnda mwiie”? Mũũnda mwiie na ũkavingwa ndũlikawa no ũla wenda. Mũndũ alikaa vo esĩle o mũvĩanĩ. Kelĩtu Kamũsulami kailyĩ o ta mũũnda ũsu nũndũ kayaaenda mũndũ ũngĩ eka o mwanake ũla waĩ akatwae. Nũndũ nĩkaleile kũsesengwa nĩ mũsumbĩ, koonanisye kana ko nĩ “ũvai” na ti “mũomo” ũtonya kũvingũwa oou laisi. (Wa. 8:8-10) O ta ũu, aũme na aka Aklĩsto maĩle kwia wendo woo kwondũ wa o ũla metwaana nake.

16. Wathi wa Solomoni ũtũmanyĩasya kyaũ ĩũlũ wa kwĩvaany’a?

¹⁶ Ĩvinda yĩla mĩtĩ yĩthĩawa ĩnalaũka na ĩkaumya wenze, ũla mũĩthi nĩwakũlilye kala kelĩtu mathi ndembea, ĩndĩ ana-a-inyia mako makavata. Vandũ va ũu, makanengie wĩa wa kũsũvĩa mĩũnda yoo ya mĩsavivũ. Nĩkĩ? Nĩmethĩwa matakaĩkĩĩaa? Nĩmethĩwa masũanĩaa kana ke na kĩeleelo kĩthũku? Aiee, meekaa kũkasũvĩa kaikese kwĩlikya matatwanĩ. (Wa. 1:6; 2:10-15) Kĩu kyeekĩkie nĩkĩtonya kũmanyĩsya ala matatwaanĩte ũndũ wa vata. Ũndũ mwaũ? Kana ĩvindanĩ ya kwĩvaany’a maĩle kwĩkalaa me metho maikese kũvukya ũnyanya woo. Mayaĩle kũthi kũndũ mekwĩsa kwĩyĩthĩa me o elĩ. Na ĩndĩ o na kau nũtonya kwĩthĩwa ũte ũthũku kwĩkana tũmaũndũ twa wendo kwa nzĩa ĩla yaĩlĩte, maĩlĩte kwĩthĩwa me metho maikelikye matatwanĩ.

17, 18. Kwĩmanyĩsya maũndũ ala me nthĩnĩ wa Wathi wa Solomoni kwaũtethya ata?

¹⁷ Mavinda maingĩ ĩla Aklĩsto matwaana oou, methĩawa mendene mũno. Na nũndũ Yeova ambĩĩisye mũtwaano atavangĩte ũthele, nĩ ũndũ wa vata ala matwaana maĩkĩĩthye kana wendo woo waendeea kwĩkala wĩ mũvyũ, na maitata maikaaĩse kwĩka maũndũ matonya kũtuma wendo ũsu ũvoa.—Mko. 10:6-9.

¹⁸ Ĩla ũũmantha mũndũ ũtwaane nake, nũseo ũkamantha mũndũ ũmwendete kuma ngoonĩ, na ĩndĩ ũitata kũlũlũmĩlya wendo wenyu wĩkale ũla ũwetetwe nthĩnĩ wa Wathi wa Solomoni, wendo mũvyũ ũtesa kũvoa. Wĩthĩwe nũũmantha, wĩmũtwae, kana nũtwaanĩte, ekai wendo wenyu wĩthĩwe ne wendo ũla wa w’o, “kĩtw’ĩki ki kya mwaki wa Yeova.”—Wa. 8:6.