Mbivilia Ĩmanyĩasya Kyaũ Ĩũlũ wa Thayũ na Kĩkwʼũ?

Ĩla twasoma ũvoo ũla ũeleetye ĩũlũ wa wũmbi ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo, nĩtwĩmanyĩasya kana mũndũ wa mbee, Atamu, eeiwe nĩ Ngai atĩĩ: “Wa kĩla mũtĩ wa mũũndanĩ nũtonya ũya o ũndũ ũkwenda: ĩndĩ wa mũtĩ wa kũmanyĩthya ũseo na ũthũku, ndũkaye: nĩkwĩthĩwa mũthenya ũla ũkaya wawʼo ndũkatĩa ũkwʼa.” (Mwambĩlĩlyo 2:16, 17) Ndeto isu syĩonanyʼa nesa kana kethĩwa Atamu nĩweewie mwĩao wa Ngai, ndethĩwa aakwʼa ĩndĩ ethĩwa aendeeie kwĩkala mũũndanĩ wa Eteni.

Ũndũ wa kũmakya nĩ kana vandũ va Atamu kwĩwʼa mwĩao wa Ngai na kwĩkala tene na tene, nĩwatwie kũleana nawʼo na aya ĩtunda yĩla kĩveti kyake, Eva, kyamũnengie o na kau nĩmavatĩtwe. (Mwambĩlĩlyo 3:1-6) Maũndũ ala mamakwatie nũndũ wa kwĩthĩwa mate ewi no matũkwataa ũmũnthĩ. Mũtũmwa Vaulo aeleisye ũndũ ũsu kwa ndeto ii: “Nũndũ wa mũndũ ũmwe naĩ yalikile kũũ nthĩ, na kĩkwʼũ kwondũ wa naĩ; na kwa ũu kĩkwʼũ kyavikĩa andũ onthe, nĩkwĩthĩwa onthe nĩmeekie naĩ.” (Alomi 5:12) “Mũndũ ũmwe” ũla ũwetetwe ĩandĩkonĩ yĩu aĩ Atamu. Ĩndĩ naĩ ĩla yeekiwe nĩ yĩva, na nĩkĩ yaetie kĩkwʼũ?

Ũndũ ũla Atamu weekie, nawʼo nĩ kũtũla mwĩao wa Ngai o esĩ, nĩ naĩ. (1 Yoana 3:4) Na ĩtuvi ya naĩ nĩ kĩkwʼũ, o tondũ Ngai watavisye Atamu. Kethĩwa Atamu na ũsyao wake nĩmaendeeie kwĩwʼa mwĩao wa Ngai, mayĩthĩwa maakwatwa nĩ naĩ na mayĩthĩwa maakwʼa. Ngai ndaaũmba andũ makusae, ĩndĩ amombie mekalae tene na tene.

Vai nzika kana kĩkwʼũ ‘nĩkyavikĩie andũ onthe,’ o tondũ Mbivilia yaitye. Ĩndĩ ĩkũlyo nĩ, Ve kĩndũ kĩ nthĩnĩ witũ kĩendeeaa kwĩkala thayũ ĩla twakwʼa? Andũ aingĩ no masye ĩĩ nũndũ maĩkĩĩaa kana thayũ ndũkusaa. Ĩndĩ vakethĩwa vailyĩ ũu, ndeto ila Ngai watavisye Atamu syĩthĩwa syaĩ sya ũvũngũ. Nĩkĩ? Nũndũ keka ve kĩndũ kĩ nthĩnĩ witũ kĩendeeaa kwĩkala thayũ vandũ vangĩ ĩla mũndũ wakwʼa, kĩkwʼũ kĩyĩthĩwa ĩtuvi ya naĩ, o tondũ Ngai waisye. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Kũitonyeka Ngai kũneena ũvũngũ.” (Aevelania 6:18) Kwa wʼo, Satani nĩwe wakenganie ĩla wamwĩie Eva atĩĩ: “Mũikakwʼa nongĩ.”—Mwambĩlĩlyo 3:4.

Ũndũ ũsu no ũtũme twĩkũlya-ĩ, Ethĩwa ũmanyĩsyo wa kana thayũ ndũkusaa umanĩte na ũvũngũ wa Satani, kwĩthĩawa ata ĩla mũndũ wakwʼa?

MBIVILIA NĨTŨTETHEEASYA KŨMANYA MAŨNDŨ NESA

Ũvoo ũla wĩ ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo wa wũmbi waĩtye atĩĩ: “Yeova Ngai oomba mũndũ na kĩtoo kya nthĩ, na amũvevea mĩthũmũ ya thayũ manyiũũnĩ make; na mũndũ atwʼĩka kyuu kĩ thayũ.” Ndeto “kyuu kĩ thayũ” ĩalyũlĩtwe kuma ndetonĩ ya Kĩevelania yĩtawa ne’phesh,a ĩla yonanasya “kyũmbe kĩũveva.”—Mwambĩlĩlyo 2:7.

Kwoou Mbivilia yonanĩtye nesa kana andũ mayũmbĩtwe me na thayũ ũtatonya kũkwʼa. Ĩndĩ kĩla mũndũ nĩ “kyuu kĩ thayũ.” Na kĩu nĩkyo kĩtumi o na ũkamantha ata, ndwĩsa kwona vandũ Mbivilia ĩtũmĩĩte ndeto “thayũ ũtatonya kũkwʼa.”

Nũndũ Mbivilia ndyaĩtye kana andũ me thayũ ũtakusaa, nĩkĩ atongoi aingĩ ma ndĩni mamanyĩasya ũndũ wĩ kĩvathũkanyʼo? Nĩ kana tũkwate ũsũngĩo, ekai twone maũndũ meekĩkaa ĩvindanĩ ya tene nthĩ ya Misili.

ŨNDŨ ŨMANYĨSYO WA ANDŨ MATAMŨTHAITHAA NGAI WANYAĨĨKIE

Mũsomi ũmwe wa maũndũ ma tene waĩ Mũkiliki weetawa Herodotus, ũla waĩ kwʼo myaka 2,400 mĩvĩtu, aisye kana Amisili nĩmo maĩ “ma mbee kũtetea ũmanyĩsyo wa kana thayũ ndũkusaa.” O namo andũ ma Mbaviloni ya tene nĩmeetĩkĩlanile na woni ũsu. Ĩvinda yĩla Alexander Ũla Mũnene wasindie nthĩ sya Middle East mwakanĩ wa 332 Klĩsto ate mũsyae, asomi maĩ Akiliki nĩmamanyĩĩtye ũmanyĩsyo ũsu, na kwa ĩvinda ĩnini wanyaĩĩkwʼa kĩla vandũ Ũsumbĩnĩ wa Ũkiliki.

Ĩvindanĩ ya Atũmwa, ndĩni ilĩ sya Kĩyuti syaĩ nguma, nasyo nĩ sya Avalisi na Aasene (Essenes), nĩsyamanyĩasya kana thayũ ndũkusaa. Ĩvuku yĩtawa The Jewish Encyclopedia yaĩtye atĩĩ: “Ayuti mambĩĩie kũĩkĩĩa kana thayũ ndũkusaa ĩla meetĩkĩlanile na momanyĩsyo ma Akiliki, na mũno mũno kwĩsĩla momanyĩsyo ma Plato.” O na ĩngĩ, mũsomi waĩ Mũyuti weetawa Josephus, ũla waĩ kwʼo ĩvindanĩ ya atũmwa, nĩwaeleisye kana ũmanyĩsyo ũsu ndwaumanĩte na Maandĩko Matheu, ĩndĩ waumanĩte na ‘kĩla Akiliki maĩkĩĩaa.’ Na oonaa isu ne mbano ila syaumanĩte na andũ ala maeaa mbano sya ĩvinda ya tene.

O ũndũ andũ aingĩ maendeeie kwĩtĩkĩla kĩthĩo na maũndũ ala Akiliki meekaa, ala meeyĩtaa Aklĩsto nĩmeetĩkĩlanile na ũmanyĩsyo ũsu wa andũ matamũthaithaa Ngai, o vamwe na kwĩtĩkĩla syĩthĩo isu. Kwosana na ndeto sya mũsomi weetawa Jona Lendering, “ũmanyĩsyo wa Plato wa kana ve ĩvinda thayũ witũ wekalaa vandũ vaseango na yu wĩkalaa nthĩ yĩ mathĩna nĩwatumie wĩthĩwa wĩ ũndũ wĩ laisi kũlikanyʼa momanyĩsyo ma Plato na ma Kĩklĩsto.” Kwoou, mũĩkĩĩo wa kana thayũ ndũkusaa, ũla waumanĩte na andũ matamũthaithaa Ngai, nĩwalikile kanisanĩ wa “Kĩklĩsto” na watwʼĩka ũmwe katĩ wa momanyĩsyo ala manene ma kanisa.

“ŨLA WʼO ŨKAMŨTHASYA”

Ĩvindanĩ ya atũmwa, mũtũmwa Vaulo aumĩsye ũkanyʼo ũũ: “Veva eneena vyũ, kana mavinda ma mũminũkĩlyo amwe makatia ũla mũĩkĩĩo, makĩthukĩĩsya maveva ala makenganaa, na momanyĩsyo ma ndaimoni.” (1 Timotheo 4:1) Ndeto isu nĩsyamanyĩkie kana syaĩ sya wʼo vyũ! Mũĩkĩĩo wa kana thayũ ndũkusaa nĩ ngelekanyʼo ĩmwe ya “momanyĩsyo ma ndaimoni.” Mbivilia ndĩtĩkĩlanaa na ũmanyĩsyo ũsu, ĩndĩ umanĩte na ndĩni sya tene sya andũ matamũthaithaa Ngai na momanyĩsyo ma andũ.

Nĩtũtanĩthawʼa nĩ ndeto ii Yesũ wawetie. Aisye atĩĩ: “Mũkamanya ũla wʼo, na ũla wʼo ũkamũthasya.” (Yoana 8:32) Ĩla tweethĩwa na ũmanyi ũla waĩlĩte wa ũwʼo wa Mbivilia, nĩtũthaawʼa kuma momanyĩsyonĩ ala matamũnengae Ngai ndaĩa na maũndũ ala mekawa nĩ ndĩni mbingĩ ĩũlũ wa nthĩ. O na ĩngĩ, ũwʼo ũla wĩ Ndetonĩ ya Ngai nũtũthaasya kuma ũkombonĩ wa syĩthĩo na maũndũ ala makonanĩtye na ndaimoni mekawa ĩla mũndũ wakwʼa.—Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo “Akwʼũ Maĩva?”

Mũmbi witũ ndendaa andũ mekalae myaka 70 kana 80 ĩũlũ wa nthĩ na mayĩsa kũthi makekalae tene na tene wĩkalonĩ ũngĩ. Kĩeleelo kyake kyaĩ andũ mekalae tene na tene ĩũlũ wa nthĩ me syana mbĩwi. Kĩeleelo kyu kya Ngai nĩ wonanyʼo wa wendo wake kwa andũ na kĩikasiĩĩwa. (Malaki 3:6) Aiĩkĩĩthya ndeto isu, mũandĩki wa Savuli aisye atĩĩ: “Ala alũngalu makatiĩwa nthĩ, na makatũa vo kũvika tene na tene.”—Savuli 37:29.