Nĩkĩ kwĩ mbivilia mbingĩ mũno?

Nĩkĩ ũmũnthĩ kwĩ Mbivilia mbingĩ ialyũlĩtwe kwa ithyomo syĩ kĩvathũkanyʼo? We wonaa Mbivilia nzaũ ila ialyũlĩtwe ta itetheeasya andũ maelewe Ndeto ya Ngai kana syĩkaa kũmasiĩĩa maikamĩelewe? Kũmanya ala maalyũlile Mbivilia isu na nĩkĩ meekie ũu no kũũtetheesye ũimanye nesa.

Ũndũ wa mbee ũtonya kũtũtethya nĩ kũmanya naaũ maandĩkie Mbivilia ya mbee, na mamĩandĩkie ĩndĩĩ?

MBIVILIA YA MBEE KŨANDĨKWA

Mbivilia yĩthĩawa yĩaanĩtwʼe ilungu ilĩ. Kĩlungu kya mbee kĩthĩawa na mavuku 39 me na “ndeto ila syaneeniwe nĩ Ngai.” (Alomi 3:2) Ngai aveveee aũme aĩkĩĩku maandĩke mavuku asu kwa ĩvinda ya myaka ta 1,100 kuma mwaka wa 1513 mbee wa Klĩsto nginya ta mwakanĩ wa 443 mbee wa Klĩsto. Mũno mũno mavuku asu maandĩkĩtwe na kĩthyomo kya Kĩevelania, na kwoou metawa Maandĩko ma Kĩevelania, kana Ũtianĩo Mũkũũ.

Kĩlungu kya kelĩ kĩthĩawa na mavuku 27, namo no “ndeto ya Ngai.” (1 Athesalonika 2:13) Ngai aveveee amanyĩwʼa aĩkĩĩku ma Yesũ Klĩsto maandĩke mavuku asu kwa ĩvinda yĩte yĩasa mũno, nayo nĩ myaka ta 60 kuma ta mwakanĩ wa 41 ĩtina wa Klĩsto nginya mwaka wa 98 ĩtina wa Klĩsto. Mũno mũno mavuku asu maandĩkĩtwe na kĩthyomo kya Kĩkiliki, na kwoou metawa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, kana Ũtianĩo Mweũ.

Mavuku asu onthe maveveee nĩ 66, na nĩmo maseũvĩtye Mbivilia, na nĩyo ũtũmane wa Ngai kwa andũ. Ĩndĩ nĩkĩ Mbivilia yaalyũlilwe kwa ithyomo ingĩ syĩ kĩvathũkanyʼo? Ekai twone itumi itatũ nene.

• Nĩ kana andũ methĩwe matonya kũsoma Mbivilia kwa kĩthyomo kyoo ene.

• Nĩ kana mavĩtyo ala meekĩtwe nĩ andũ ala maumĩĩisye Mbivilia mavetwe na ĩyĩthĩwa yĩilyĩ ũndũ yaandĩkiwe mbeenĩ.

• Nĩ kana yĩandĩkwe na kĩthyomo kya matukũ aa.

Ekai twone ũndũ maũndũ asu matũmĩiwe Mbivilianĩ ilĩ syaalyũlilwe tene.

MBIVILIA YA KĨKILIKI YA SEPTUAGINT

Myaka vakuvĩ 300 Yesũ atambĩte kũka kũũ nthĩ, asomi ma Kĩyuti nĩmambĩĩie kũalyũla Maandĩko ma Kĩevelania kwa kĩthyomo kya Kĩkiliki. Mbivilia ĩsu yaalyũlilwe kwa Kĩkiliki yeetiwe Mbivilia ya Kĩkiliki ya Septuagint (Greek Septuagint). Nĩkĩ Mbivilia ĩsu yaalyũlilwe? Nĩ kana ĩtetheesye Ayuti aingĩ ala ĩvindanĩ yĩu maneenaa Kĩkiliki vandũ va Kĩevelania, methĩwe matonya kũelewa, kũatĩĩa, na kwenda “maandĩko matheu.”—2 Timotheo 3:15.

O na ĩngĩ, Mbivilia ya Septuagint nĩyatetheeisye andũ milioni mbingĩ mataĩ Ayuti na maneenaa kĩthyomo kya Kĩkiliki mamanye kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya. Ũu weethĩiwe ata? Mũsomi ũmwe weetawa W. F. Howard, aineenea Mbivilia ĩsu aĩtye atĩĩ: “Kuma mwakanĩ wa mĩongo ĩtano ĩvindanĩ ya atũmwa, yatwʼĩkie Mbivilia ya Kanisa wa Kĩklĩsto, ũla amisonalĩ mawʼo maendaa kuma ĩsinakoke nginya ĩsinakoke ‘mayonanyʼa kuma maandĩkonĩ kana Masia nĩwe Yesũ.’” (Meko ma Atũmwa 17:3, 4; 20:20) Kwosana na mũsomi ũmwe wa Mbivilia wĩtawa F. F. Bruce, ũsu nĩ ũndũ ũmwe watumie Ayuti aingĩ “maeka kwendeewʼa nĩ Septuagint.”

O ũndũ amanyĩwʼa ma Yesũ maendeee kũkwata mavuku ma Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, nĩmaendeeie na kũmakwatanyʼa na Septuagint, ĩla yaalyũlĩtwe kuma Maandĩkonĩ ma Kĩevelania, na kwoou mavuku asu onthe nĩmo mesie kũseũvya Mbivilia ĩla tũtũmĩaa ũmũnthĩ.

MBIVILIA YA KĨLATINĨ YĨTAWA VULGATE

Myaka vakuvĩ 300 Mbivilia ĩminĩte kũandĩkwa, mũsomi wa ndĩni weetawa Jerome nĩwaalyũlile Mbivilia kwa kĩthyomo kya Kĩlatinĩ, na nĩyo yesie kwĩtwa Latin Vulgate. Nĩkĩ vaĩ na vata wa kumĩthya Mbivilia ĩngĩ ya Kĩlatinĩ na vaĩ ingĩ sya kĩthyomo o kĩu? Jerome endaa kũlũnga “ndeto ila syaalyũlĩtwe naĩ, mavĩtyo ala meekĩtwe, na maũndũ ala mongeletwe kana mavetetwe” Mbivilianĩ. Ũu nĩwʼo ĩvuku yĩtawa The International Standard Bible Encyclopedia yaĩtye.

Jerome nĩwalũngile mavĩtyo maingĩ ala meekĩtwe. Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda, atongoi ma ndĩni nĩmeekie ũndũ mũnene ũtaĩ mũseo! Maisye kana Mbivilia ya Latin Vulgate nĩyo tũ yĩtĩkĩlĩtwʼe kũtũmĩwa, na maendeeie kwĩka ũu kwa myaka maana maingĩ! Vandũ va kũtetheesya andũ ma kĩlasi kya nthĩ maelewe Mbivilia, Mbivilia ĩsu ya Vulgate yatumaa andũ mataelewa Ndeto ya Ngai nũndũ aingĩ moo mayeesĩ kĩthyomo kya Kĩlatinĩ.

MBIVILIA NĨYAALYŨLILWE KWA ITHYOMO INGĨ

Ĩvindanĩ o yĩu, andũ nĩmaendeeie kũalyũla Mbivilia kwa ithyomo syĩ kĩvathũkanyʼo, ta Mbivilia yĩsĩkĩe mũno yeetawa Syriac Peshitta, ĩla yaumiwʼe ta myakanĩ ya 401-500 ĩtina wa Klĩsto. Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda yĩasa, nayo nĩ myakanĩ ya 1301-1400, nĩwʼo veekĩiwe kĩthito andũ aingĩ ma kĩlasi kya nthĩ makwate Maandĩko matheu kwa kĩthyomo kyoo ene.

Myaka ya 1301-1400 yĩ vakuvĩ kũthela, mũndũũme weetawa John Wycliffe kuma nthĩ ya England, nĩwambĩĩe wĩa wa kũalyũla Mbivilia kwa Kĩsũngũ, nũndũ nĩkyo kĩthyomo kĩla andũ ma nthĩ yake maeleawa nesa. Ĩvinda ĩnini ĩtina wa vau, nzĩa sya kũtumbĩthya mavuku ila Johannes Gutenberg watũmĩaa nĩsyatumie yĩthĩwa ne laisi kwa asomi ma Mbivilia kumĩthya na kũnyaĩĩkya Mbivilia ialyũlĩtwe kwa ithyomo syĩ kĩvathũkanyʼo ila syaneenawa nĩ andũ Europe yonthe.

Yĩla kweethĩiwe Mbivilia mbingĩ ialyũlĩtwe kwa Kĩsũngũ, ve andũ mataatanĩthwa nĩ ũndũ ũsu, maikũlya ve vata mwaũ wa Mbivilia syĩ kĩvathũkanyʼo na nĩ sya kĩthyomo kĩmwe. Mũtongoi wa ndĩni weetawa John Lewis, kuma England, ũla waĩ kwʼo myakanĩ ya 1701-1800, aisye atĩĩ: “Kĩthyomo nĩkĩkũaa na kĩkethĩwa vinya kũeleeka, na kwoou nũseo kwĩka moalyũku ala maĩle Mbivilianĩ ila syaalyũlĩtwe tene nĩ kana itũmĩe Kĩthyomo kya matukũ aa, na iyĩthĩwa itonya kũeleeka nĩ nzyawa ya matukũ aa.”

Ũmũnthĩ, asomi ma Mbivilia me na mwanya mũseo vyũ wa kũsisya na kũmanya kana Mbivilia sya tene nialyũlĩtwe nesa. Me na ũmanyi mwingangĩ wa ithyomo sya tene sya Mbivilia, na me na mavuku ma tene ma Mbivilia ala monekete o mĩtũkĩ. Maũndũ asu nĩmatetheeasya asomi ma Mbivilia mamanye nesa ũndũ maandĩko ma Mbivilia ma tene mailyĩ.

Kwoou nĩ ũndũ wa vata mũno kwĩthĩwa na Mbivilia nzaũ ialyũlĩtwe. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, nĩtwaĩle kwĩthĩwa twĩ metho ĩũlũ wa Mbivilia imwe ialyũlĩtwe.a Ĩndĩ, ethĩwa ala maalyũlaa Mbivilia nzaũ mekaa ũu nũndũ nĩmamwendete Ngai, wĩa ũsu woo no ũtũtethye mũno.