KĨLUNGU KYA KWĨMANYĨSYA 18
‘Semba Mathaũnĩ ma Kũsemba Ũmine’
“Nĩnĩsembete mathaũnĩ ma kũsemba ngamina.”—2 TIM. 4:7.
WATHI 129 Tũendeee Kũmĩĩsya
KWA ŨKUVĨa
1. Nĩ ũndũ wĩva ithyonthe twaĩle kwĩka?
WE NO wende kũlika mathaũnĩ ma kũsemba wĩsĩ me vinya, na mũno mũno ethĩwa wĩ mũwau kana nũnoete? Ve vinya. Ĩndĩ mũtũmwa Vaulo aisye kana Aklĩsto onthe ma wʼo me masindanonĩ ma kũsemba. (Aevl. 12:1) Ethĩwa nĩtũkwenda kũkwata mũthĩnzĩo ũla Yeova ũtwathĩte, no nginya ithyonthe tũmĩĩsye mũvaka mũthya, twĩthĩwe twĩ amũika kana twĩ akũũ, kana twĩthĩwe twĩ na vinya kana twĩ anou.—Mt. 24:13.
2. Kwosana na 2 Timotheo 4:7, 8, nĩkĩ Vaulo waĩ na ũkũmbaũ wa kũnengane ũtao?
2 Vaulo aĩ na ũkũmbaũ wa kũneenea ũndũ ũsu nũndũ we mwene ‘nĩwasembete mathaũnĩ ma kũsemba akamina.’ (Soma 2 Timotheo 4:7, 8.) Ĩndĩ we Vaulo aneeneaa mathaũ meva?
MATHAŨ ASU MA KŨSEMBA NĨ MEVA?
3. Vaulo aneeneaa mathaũ meva ma kũsemba?
3 Ve kũndũ kũmwe Vaulo ũwetete maũndũ mana meethĩawa mathaũnĩ ala meekawa nthĩ ya tene ya Ũkiliki e na kĩeleelo kya kũmanyĩsya Aklĩsto maũndũ ma vata. (1 Ako. 9:25-27; 2 Tim. 2:5) Mathaũ amwe ũwetete mavinda kauta nĩ ma kũsemba, na amaelekanĩtye na kyalo kya Mũklĩsto. (1 Ako. 9:24; Aka. 2:2; Avi. 2:16) Mũndũ alikaa mathaũnĩ asu yĩla weeyumya amũthũkũme Yeova na aivatiswa. (1 Vet. 3:21) Na akatwʼa ĩkanda yĩla Yeova ũkamũnenga mũthĩnzĩo wa thayũ wa tene na tene.—Mt. 25:31-34, 46; 2 Tim. 4:8.
4. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?
4 Mũndũ ũlikĩte ĩthaũnĩ ya kũsemba kũndũ kũasa avwʼanene ata na Mũklĩsto? Nĩmavwʼanene maũndũnĩ kauta. Ekai tũneenee maũndũ atatũ. Mbee, no nginya tũatĩĩe nzĩa ĩla yaĩle; kelĩ, no nginya tũsembe tũsyaĩtye kũtwʼa ĩkanda; na katatũ, no nginya tũendeee kũsemba o na twakomana na mathĩna.
ATĨĨA NZĨA ĨLA YAĨLE
Ithyonthe nĩtwaĩle kũkinyĩla nzĩanĩ ĩla Aklĩsto maĩle kũatĩĩa (Sisya kalungu ka 5-7)d
5. Twaĩle kũatĩĩa nzĩa yĩva, na nĩkĩ?
5 Vaiĩ mũsembi ũkwataa mũthĩnzĩo alea kũatĩĩa nzĩa ĩla ĩnyuvĩtwe nĩ ala mavangie mathaũ asu ma kũsemba. O ta ũu, twenda kũkwata mũthĩnzĩo wa thayũ wa tene na tene no nginya tũatĩĩe nzĩa ĩla Mũklĩsto waĩle kũatĩĩa, kana kwa ndeto ingĩ, twĩkale ũndũ Mũklĩsto waĩle kwĩkala. (Meko 20:24; 1 Vet. 2:21) Ĩndĩ Satani na aatĩĩi make mayendaa tũisemba ta Aklĩsto; mendaa ‘tũsembe vamwe namo.’ (1 Vet. 4:4) Maneeneaa naĩ nzĩa ĩla tũatĩĩaa na mavangaa atĩ nzĩa yoo nĩyo nzeo nũndũ maasya nĩyo yĩ na ũthasyo. Ĩndĩ kĩu mawetaa nĩ kya ũvũngũ.—2 Vet. 2:19.
6. Ngewa ya Brian yĩũmanyĩsya kyaũ?
6 Ala matwʼa kũsemba vamwe na ala mekaa wendi wa nthĩ ĩno ya Satani mavikaa vandũ, o na matekalĩte, makamanya kana nzĩa ĩla maatĩĩe ndĩsa kũmaetee ũthasyo, ĩndĩ ĩmalikĩtye ũkombonĩ. (Alo. 6:16) Ekai twose ngelekanyʼo ya Brian. Asyai make nĩmamwĩkĩie vinya atwʼĩke Mũklĩsto. Ĩndĩ avĩtũkya myaka 13, ambĩĩie kwona ta ũtesa kũkwata ũtanu aendeea kũkinyĩla nzĩanĩ ĩsu. Nũndũ wa ũu, ambĩĩa kũsemba na ala matongoewʼe nĩ Satani. Aĩtye: “Ndyeesĩ kana kĩu nendaa ndyona ta ũthasyo nĩkĩkandikya ũkombonĩ wa maũndũ mathũku. Ĩtina wa ĩvinda, nĩnambĩĩe kũtũmĩa ndawa sya kũmila, nambĩĩa kũnywʼa mũno, na neelikya mwĩkalĩlenĩ mũthũku. Myakanĩ ĩla yaatĩĩe nĩnaendeeie kũtatĩthya ndawa sya kũmila syĩ vinya mũnango, na weethĩa ndyĩkala ndatũmĩĩte mbingĩ syasyo. . . . Nĩnambĩĩe kũthoosya ndawa isu nĩ kana nĩkwate mbesa sya kũendeea na mĩtuo yakwa mĩthũku.” Ĩndĩ mũthya Brian nĩwesie kũtwʼa kwĩkala kwosana na myolooto ya Yeova. Vau nĩ vo watiie nzĩa yake nthũku na avatiswa mwaka wa 2001. Ũmũnthĩ e na ũtanu wa wʼo nũndũ nũkinyĩle nzĩanĩ ya Kĩklĩsto.b
7. Ĩandĩko ya Mathayo 7:13, 14 yĩwetete nzĩa syĩva ilĩ?
7 Nĩ ũndũ wa vata ta kĩ tũtwʼe kũatĩĩa nzĩa ĩla nzeo! Satani endaa ithyonthe tũeke kũsembela nzĩanĩ ĩla mbivinyanu na “ĩelete thayũnĩ,” na tũikĩlanĩlya tũsembele nzĩanĩ ĩla mbaamu yĩsĩle andũ aingĩ ĩũlũ wa nthĩ. Nzĩa ĩsu nĩyo yendetwe nĩ andũ aingĩ, na yĩ laisi kũsembela. Ĩndĩ yĩthĩawa “ĩelete wanangĩkonĩ.” (Soma Mathayo 7:13, 14.) Nĩ kana tũendeee kũsembela nzĩanĩ ĩla yaĩle tũtekwelelũkwʼa, no nginya tũmwĩkwatye Yeova na tũimwĩthukĩĩsya.
SISYA MBEE NA ŨYĨSŨVĨA NDŨKALULUTĨKE
No nginya tũsisye mbee na tũyĩsũvĩa tũikatulye ala angĩ (Sisya kalungu ka 8-12)e
8. Mũndũ ũsembete atulwʼa ekaa ata?
8 Asembi ala meũsindana mathaũnĩ ma kũsemba kũndũ kũasa mekalaa masyaĩtye vala meũkinya nĩ kana maikatulwʼe. Ĩndĩ o na vailye ũu, nĩmatonya kũvĩlwa nĩ mũsembi ũngĩ, kana makakinya vandũ ve ĩima. Na mavalũka, nĩmokĩlaa na maiendeea kũsemba. Vandũ va kũsisya kĩla kyatuma matulwʼa, methĩawa masyaĩĩsye mũno kũtwʼa ĩkanda na kũkwata mũthĩnzĩo ũla mekwatĩtye kũsinda.
9. Twaĩle kwĩka ata twalulutĩka?
9 Masindanonĩ maitũ nĩtũtonya kũlulutĩka mavinda maingĩ kwĩsĩla kĩla tũũneena kana kwĩka. Na eka ũu, ala tũsembete namo no meke mavĩtyo matonya kũtũũmĩsya. Kĩu kĩyaĩle kũtũsengyʼa. Nĩkĩ? Nũndũ ithyonthe twĩ ene naĩ na tũsembele nzĩanĩ mbivinyanu ĩla ĩelete thayũnĩ. Na kwoou mavinda amwe tũilea kũkimana makumbo. O na ve ĩvinda Vaulo waisye kana mavinda amwe Mũklĩsto ũmwe no ethĩwe na “ũndũ na ũngĩ.” (Ako. 3:13) Ĩndĩ vandũ va kũtinda tũsyaĩtye kĩla kyatũlulutĩkya, twaĩle kũsyaĩĩsya mũthĩnzĩo ũla wĩ mbee witũ. Na twatulwʼa, mwa ekai tũkĩle na tũiendeea kũsemba! Twathata na twaendeea kwoveea ũthatu ũsu ngoonĩ na tũilea kũkĩla, tũyĩsa kũtwʼa ĩkanda nĩ kana tũkwate mũthĩnzĩo. Na eka ũu, twaendeea kwĩkala vau, nĩtũtonya kũvĩla ala angĩ maendeee kũsembela nzĩanĩ ĩsu mbivinyanu ĩelete thayũnĩ.
10. Twaĩle kwĩka ata nĩ kana tũikatwʼĩke ‘kĩndũ kya kũlulutĩkya’ angĩ?
10 Ũndũ ũngĩ tũtonya kwĩka nĩ kana tũikethĩwe ‘kĩndũ kya kũlulutĩkya’ angĩ nĩ kwĩtĩkĩlana na mawoni moo ethĩwa nĩvatonyeka, vandũ va kũtinda tũimathingʼĩĩsya meke ũndũ tũkwenda. (Alo. 14:13, 19-21; 1 Ako. 8:9, 13) Tweeka ũu, tũkeethĩawa twĩ kĩvathũkanyʼo na ala masembaa masindanonĩ. Ala masembaa mathaũnĩ asu methĩawa maisindana na ala angĩ, na kĩla ũmwe ethĩawa asembete anengwe mũthĩnzĩo newe. Asembi asu methĩawa mayenda o kwĩyĩuna nemo. O na no maluute ala angĩ mevete nzĩanĩ nĩ kana matongosye. Masemba maitũ me kĩvathũkanyʼo nũndũ ithyĩ tũyĩthĩawa tũisindana na ala angĩ. (Aka. 5:26; 6:4) Kĩeleelo kitũ nĩ kũtetheesya andũ aingĩ ũndũ vatonyeka matwʼe ĩkanda vamwe naitũ na maikwata mũthĩnzĩo wa thayũ. Nũndũ wa kĩtumi kĩu, nĩtũtataa mũno tũatĩĩe ũtao ũla Vaulo waandĩkie aveveewe nĩ Ngai asya kana tũyaĩle ‘kũmantha kwĩyĩuna o ithyĩ ene, ĩndĩ kũmauna ala angĩ o namo.’—Avi. 2:4.
11. Mũsembi ethĩawa asyaĩtye kyaũ, na nĩkĩ?
11 Mũsembi ndasiasya o vala ũkinyĩle ve voka, ĩndĩ ethĩawa asyaĩtye mũno vala ũkũtwʼĩĩa ĩkanda. O na ethĩwa ndene ĩkanda nũndũ yĩ vaasa, kĩlĩkonĩ kyake nĩwĩthĩawa na visa wa ũndũ ũkũtwʼa ĩkanda na aikwata mũthĩnzĩo. Kwĩkala alilikene mũthĩnzĩo ũla ũkũkwata asinda nĩkũmũthangaasya mũno.
12. Yeova atwathĩte kyaũ?
12 Nthĩnĩ wa masindano maitũ, Yeova nũĩkĩĩthĩtye andũ make kana onthe ala makasemba nginya mũthya makakwata mũthĩnzĩo wa thayũ wa tene na tene, methĩwe makaũkwata ĩtunĩ kana nĩ nthĩ nzaũ. Maandĩko nĩmaeleetye ũndũ maũndũ makethĩwa mailye ĩvinda yĩu nĩ kana twĩthĩwe na visa mũseo wa maũndũ maseo ala tweteele. O ũndũ twaendeea kũvindĩĩsya wĩkwatyo ũla twĩ nawʼo, nowʼo ũkethĩaa ti laisi tũvalũkwʼe nĩ kĩndũ na tũyĩkala vau nthĩ tũtekũkĩla.
ENDEEA KŨSEMBA O NA WAKOMANA NA MATHĨNA
Ithyonthe twĩenda kũendeea kũsemba nginya tũkwate mũthĩnzĩo wa thayũ o na ethĩwa twĩkomana na mathĩna meva (Sisya kalungu ka 13-20)f
13. Nĩ kyaũ twĩ nakyo asembi ma nthĩ matakyona?
13 Kĩndũ kĩmwe kyaĩ kĩtonya kũemeea asembi ma mathaũ ma nthĩ ya Ũkiliki nĩ mĩnoo na kyalya. Ĩndĩ kĩla kyamatethasya no vinya ũla me nawʼo na masoesi ala mekĩte. Tũilye o ta asembi asu nũndũ nĩtũkwatĩte masoesi ma kũtũtetheesya kũendeea na masemba ala twĩ namo. Ĩndĩ ve kĩndũ kĩngĩ twĩ nakyo asembi asu mataĩ makyona. Yeova nũtũnengae vinya na vinya wake ndũthelaa. Twamwĩkwatya Yeova, atwathĩte kana akatũmanyĩasya na akatumaa twĩthĩwa na vinya!—1 Vet. 5:10.
14. Ĩandĩko ya 2 Akolintho 12:9, 10 yĩtũtetheeasya ata kũkĩlya vinya matatwa?
14 Vaulo nĩwakomanie na mathĩna maingĩ. Kwa ngelekanyʼo, nĩwaumangiwe na athĩnwʼa nĩ andũ. Na eka ũu, mavinda angĩ nĩweewʼaa ate na vinya na aĩ na thĩna wailye ta “mwĩwʼa mwĩĩnĩ.” (2 Ako. 12:7) Ĩndĩ vandũ va kwona mathĩna asu ta itumi sya kwĩyĩtũka, amonaa ta myanya mĩseo ya kũmwĩkwatya Yeova. (Soma 2 Akolintho 12:9, 10.) Na nũndũ wa kwĩthĩwa na woni ũsu, Yeova nĩwamũtetheeisye akĩlya vinya matatwa onthe ala wakomanie namo.
15. Twaatĩĩa ngelekanyʼo ya Vaulo tũkatetheka ata?
15 O naitũ no tũumangwe kana tũkathĩnwʼa nũndũ wa mũĩkĩĩo witũ. O na nĩtũtonya kwĩthwa twĩ na mathĩna ma mwĩĩ kana mĩnoo. Ĩndĩ twaatĩĩa ngelekanyʼo ya Vaulo, mathĩna ala matũkwata makeethĩawa me mwanya mũseo wa kwona Yeova aitũtetheesya nũndũ nũtwendete.
16. Nĩ ũndũ wĩva ũtonya kwĩka o na ethĩwa wĩ na mathĩna ma mwĩĩ?
16 Nĩwĩthĩwa ũwaĩte mũno ũkethĩa ndũkĩla kĩtandanĩ, kana no kwĩthĩwa ũtesa kũthi vandũ ũte na kasululu ka ala matekinyia? Nĩwĩthwa ũendeee kũthela vinya maaũ kana metho? Ethĩwa vailye ũu, yo nĩvatonyeka ũkasemba vamwe na ala anini na me na vinya? Ĩĩ, no ũsembe vyũ! Ve aingĩ akũũ na me na mathĩna ma mwĩĩ maendeee kũsemba nzĩanĩ ĩsu ya thayũ. Maisembaa nũndũ wa vinya woo. Vandũ va ũu, nĩmekĩawa vinya nĩ Yeova yĩla methukĩĩsya maũmbano ma Kĩklĩsto simũnĩ kana vitionĩ. Na no maendeee kũtethya wĩa wa kũtwʼĩkĩthya andũ amanyĩwʼa nũndũ nĩmaneenaa na matakĩtalĩ, manasi, na andũ ma mũsyĩ.
17. Yeova amonaa ata ala me na mathĩna ma mwĩĩ?
17 Ndũketĩkĩlye mathĩna maku ma mwĩĩ maũtũle ngoo nginya wone ta ũtaendeea kũsemba mũvaka ũkwate thayũ. Yeova nũkwendete mũno nũndũ nũmũĩkĩĩe na nĩwũmĩĩsye kwa ĩvinda yĩasa. Yu nĩndĩ wĩ na vata mũnene vyũ wa kũtetheewʼa nĩwe, na ndakaũtia nongi. (Sav. 9:10) Vandũ va ũu, eendeea kwĩthĩwa vakuvĩ naku o na kwĩ tene. Kwasisya ndeto ii sya mwĩĩtu-a-asa ũmwe wĩthĩĩtwe na mathĩna maito ma mwĩĩ. Aĩtye: “O ũndũ mathĩna makwa ma mwĩĩ maendeee kwongeleka, nowʼo myanya ya kumĩsya angĩ ũkũsĩ ĩendeee kũnyiva. Ĩndĩ nĩnĩsĩ kana o kĩthito kĩla kĩnini nĩkĩaa nĩkĩtanĩthasya ngoo ya Yeova, na kĩu nĩkĩtumaa o nakwa nĩtana.” Yĩla waitavĩwa nĩ maũndũ, lilikanaa kana ndwĩ weka. Sũanĩaa ngelekanyʼo ĩla Vaulo watũtiĩe, na ũililikanaa ndeto ii syake sya kwĩkĩa vinya: “Nĩngũtana yĩla nĩ na mawonzu, . . . nũndũ yĩla nĩ mwonzu, nĩwʼo nĩthĩawa na vinya.”—2 Ako. 12:10.
18. Nĩ thĩna wĩva mũito amwe methĩawa nawʼo?
18 Ve thĩna ũngĩ ũvĩngĩsaa andũ amwe maendeee kũsembela nzĩanĩ ya thayũ. Amwe nĩmethĩawa na mathĩna matenekee na matonya kũlea kũeleeka nĩ andũ angĩ. Kwa ngelekanyʼo, nĩmatonya kwĩthĩwa na ũwau wa kũkwʼa ngoo mũno, kana kwĩmakĩa mũno. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana athũkũmi asu ma Yeova endwa nĩmethĩawa na thĩna mũito mũno? Nũndũ thĩna wa mũndũ mũtũlĩku kwʼoko kana mwonzu maaũ wĩthĩawa wenekee ũtheinĩ, na kĩu no kĩtume angĩ menda kũmũtetheesya. Ĩndĩ no ũlee kũmanya mũndũ e na thĩna wĩ ngoonĩ kana kĩlĩkonĩ, nũndũ kwa kũmũsisya ndekwoneka ta wĩ na thĩna. O na kau andũ ta asu methĩawa mainyamaa o ta ala me na thĩna wa moko kana maaũ, nĩmatonya kũlea kũthĩnĩkĩwa ũndũ vaĩle.
19. Ngewa ya Mevivosethi yĩtũmanyĩsya kyaũ?
19 Ngewa ya Mevivosethi no ĩkwĩkĩe vinya ethĩwa nĩwĩthĩawa na maũndũ maũthĩnasya na wonaa angĩ mateũkũelewa. (2 Sam. 4:4) Mevivosethi aĩ mwonzu mamutha, na eka ũu, ve ĩvinda Mũsumbĩ Ndaviti weethĩiwe na woni ũtaĩle ĩũlũ wake na amwĩka ũndũ mũthũku. Vaiĩ ũndũ weekĩte akelikya thĩnanĩ. Ĩndĩ ndaaĩtĩkĩla kwoveea ũthatu ngoonĩ yake. Vandũ va ũu, nĩwaendeeie kũtanĩa o kĩla kĩseo wakwatĩte thayũnĩ wake. Nĩwatũngie mũvea nũndũ wa ũseo ũla Ndaviti wamwonetye ĩvindanĩ ĩvĩtu. (2 Sam. 9:6-10) Kwoou yĩla Ndaviti weethĩiwe na woni ũtaĩle ĩũlũ wake na amwĩka ũndũ mũthũku, ndaasisya o kaũndũ kau kamwe, ĩndĩ nĩwasũanĩie maũndũ onthe. Kĩu nĩkyamũsiĩĩie ndakethĩwe na ũthilĩku ngoonĩ yake nũndũ wa kĩla Ndaviti wamwĩkie. Na ndaamũtũla Yeova mũtĩ nũndũ wa kĩko kya Ndaviti. Kĩla Mevivosethi wasũanĩaa mũno nĩ ũndũ ũtonya kũkwata mbau mũsumbĩ mũnyuve wa Yeova. (2 Sam. 16:1-4; 19:24-30) Yeova aandĩkĩthisye ngewa ya Mevivosethi Ndetonĩ yake nĩ kana ĩtũtethye.—Alo. 15:4.
20. Amwe manyamaĩtwʼe ata nĩ thĩna wa kwĩmakĩa mũno, na nĩ ũndũ wĩva maĩle kũmanya?
20 Ana-a-asa na eĩtu-a-asa amwe nĩmakwatawa nĩ thĩna wa kwĩmakĩa mũno, na kĩu nĩkĩtumaa mekala na wia mwingĩ na mayĩkala metũĩĩe yĩla me maũndũnĩ moo ma kĩla mũthenya. O na kau nĩmatonya kwĩthĩwa mewʼaa mate eanĩe me andũnĩ aingĩ, maileaa kũthi maũmbanonĩ ma kĩkundi na maũmbanonĩ manene. Na o na kau no mewʼe maiemwa nĩ kũneena na andũ matamesĩ, mo nĩmekĩaa kĩthito maneene na andũ ũtavanyʼanĩ. Ethĩwa ũu nĩwʼo vailye kwaku, manya kana ndwĩ weka. Ve andũ aingĩ methĩawa na mathĩna ma mũthemba ũsu. Lilikana kana Yeova nũtanĩthawʼa nĩ kĩthito kyaku. Nũndũ ndwaaĩsa kũtũlĩka ngoo na no ũendeee kwĩkĩa kĩthito, ũsu nĩ wonanyʼo mũseo wa kana Yeova nũendeee kũkũathima na nũkũnengae vinya.c (Avi. 4:6, 7; 1 Vet. 5:7) Ethĩwa ũendeee kũmũthũkũma Yeova wĩ na mathĩna ma mwĩĩ kana ma ngoonĩ, manya ki kana nũmwendeeasya Yeova.
21. Ithyonthe tũtonya kwĩka ata twatetheewʼa nĩ Yeova?
21 Ũndũ wa kwendeesya nĩ kana ve kĩvathũkanyʼo katĩ wa mathaũ ma kũsemba na masemba ala Vaulo wawetie. Ĩvindanĩ ya tene, no mũndũ ũmwe wakwataa mũthĩnzĩo mathaũnĩ ma kũsemba. Kĩvathũkanyʼo na ũu, onthe ala meũsemba nginya mũthya masembanĩ ma Kĩklĩsto makakwata mũthĩnzĩo wa thayũ wa tene na tene. (Yoa. 3:16) O na ĩngĩ, mũndũ ate na vinya ndaĩ asinda mathaũnĩ asu ma kũsemba. Ĩndĩ masembanĩ ma Kĩklĩsto, twĩ na aingĩ maendeee kũsemba o na kau me na mathĩna ma mwĩĩ. (2 Ako. 4:16) Nũndũ Yeova e vamwe naitũ, nĩtũkũendeea kũsemba nginya tũmine!
WATHI 144 Endeea Kũsyaĩĩsya Mũthĩnzĩo!
a Ũmũnthĩ athũkũmi aingĩ ma Yeova nĩmakwatĩtwe nĩ mathĩna nũndũ wa ũkũũ, na angĩ mawaĩte mowau matumĩte monza. Na kĩla ũmwe witũ nũkwatawa nĩ mĩnoo. Kwoou ngewa ya kũsemba mathaũnĩ no yoneke ta ĩtatonyeka. Ĩndĩ ĩsomo yĩĩ nĩyĩũtũtetheesya kwona ũndũ ithyonthe tũtonya kũsemba na wũmĩĩsyo nĩ kana tũtwʼe ĩkanda mathaũnĩ ma kũsemba ala mawetiwe nĩ mũtũmwa Vaulo.
b Sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “Mbivilia Nĩalyũlaa Andũ,” ĩkasetinĩ ya Mũsyaĩĩsya (Kĩswaili), ya 01/01/2013.
d MAELESYO MA VISA: Kĩthito kya mwana-a-asa ũũ mũkũũ kya kũtavanyʼa nĩkĩendeee kũmũtetheesya kũsembela nzĩanĩ ĩla yaĩle.
e MAELESYO MA VISA: No tũlulutĩkye angĩ ethĩwa tũkamalasimĩthasya manywʼe ũkĩ, kana ethĩwa ithyĩ ene twĩnywʼa ũkĩ mwingĩ.
f MAELESYO MA VISA: O na kau mwana-a-asa ũũ akomete sivitalĩ, no ũendeee na masemba ma Kĩklĩsto nũndũ nũtavasya matakĩtalĩ ũvoo mũseo.