KĨLUNGU KYA KWĨMANYĨSYA 45
Endeea Kwonyʼa Ala Angĩ Ũseo wĩ Wendo
“Na kĩla mũndũ akyonʼya mwana-a-ĩthe ũseo [kana ũseo wĩ wendo] na ĩnee.”—NZEK. 7:9.
WATHI 107 Twĩthĩwe na Wendo ta Ngai
KWA ŨKUVĨa
1-2. Twĩ na itumi syĩva sya kwonyʼa ala angĩ ũseo wĩ wendo?
TWĨ na itumi nzeo sya kwonyʼa ala angĩ ũseo wĩ wendo. Imwe nĩ syĩva? Kwoona ũsũngĩo nthĩnĩ wa nthimo ii iatĩĩe: “Ndũkaaĩtĩkĩle ũseo na wʼo ikũtie. . . . Na ĩndĩ ũkoona ũseo na ũmanyi mũseo methonĩ ma Ngai na ma mũndũ.” “Mũndũ wĩ tei nĩwĩkaa ngoo yake nesa.” “Ũla ũatĩĩaa ũlũngalu na ũseo nĩwonaa thayũ.”—Nth. 3:3, 4; 11:17; 21:21.b
2 Nthimo isu syaweta itumi itatũ ieleetye nĩkĩ twaĩle kwonyʼa angĩ ũseo wĩ wendo. Mbee, kwonanyʼa ũseo wĩ wendo kũtumaa twĩthĩwa twĩ ma vata methonĩ ma Ngai. Kelĩ, twoonanyʼa ũseo wĩ wendo, ithyĩ ene nĩtũtethekaa. Kwa ngelekanyʼo, kĩu nĩkĩtũtetheeasya kũtuma ndũũ ngamu na ala angĩ. Katatũ, ala monanasya ũseo wĩ wendo makakwata moathimo maseo mũno ĩvinda yũkĩte, ta thayũ wa tene na tene. Vate nzika, twĩ na itumi nzeo sya kũatĩĩa ũtao ũũ wa Yeova: “Na kĩla mũndũ akyonʼya mwana-a-ĩthe ũseo [kana ũseo wĩ wendo] na ĩnee.”—Nzek. 7:9.
3. Twĩsũngĩa makũlyo meva ĩsomonĩ yĩĩ?
3 Ĩsomonĩ yĩĩ twĩsũngĩa makũlyo ana. Naaũ twaĩle kwonyʼa ũseo wĩ wendo? Ĩvuku ya Luthi yĩtũmanyĩsya kyaũ ĩũlũ wa kwonanyʼa ũseo wĩ wendo? Tũtonya kwonanyʼa ata ũseo wĩ wendo? Ala monanasya ũseo wĩ wendo matethekaa ata?
NAAŨ TWAĨLE KWONYʼA ŨSEO WĨ WENDO?
4. Tũtonya kũatĩĩa ngelekanyʼo ya Yeova ata? (Maliko 10:29, 30)
4 O tondũ ĩsomo ĩvĩtu yonanĩtye, Yeova onasya ũseo wĩ wendo o ala mamwendete na mamũthũkũmaa, na ũu nĩ kwasya, asu me oka nomo wonasya wendo mwingĩ ũtathelaa. (Nda. 9:4) Twĩenda kũatĩĩa “ngelekanyʼo ya Ngai ta syana syendetwe.” (Aev. 5:1) Kwoou twaĩle kwonyʼa ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ ũseo wĩ wendo, na ũu nĩ kwasya, twaĩle kũmonyʼa wendo mwingĩ ũtathelaa.—Soma Maliko 10:29, 30.
5-6. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya kũelewa nguma ya ũseo wĩ wendo?
5 Twaelewa nesa nguma ya ũseo wĩ wendo, nowʼo tũtonya kwonyʼa athaithi ala angĩ nguma ĩsu nesanga. Kwoou nĩ kana tũmĩelewe nesanga, ekai tũmĩelekanyʼe na nguma ĩngĩ nzeo ya ũĩkĩĩku.
6 Kwasũanĩa mũndũ wĩthĩĩtwe aithũkũma kambunĩnĩ ĩmwe myaka mingĩ. No twasye mũndũ ũsu nĩ mũĩkĩĩku kambunĩnĩ ĩsu na nĩ wa kwĩkwatwʼa. Ĩndĩ ndathũkũmaa kambunĩnĩ ĩsu nĩkwĩthĩwa atĩ nĩwendete ala mamĩũngamĩe. Na ti lasima ethĩwe aakomana namo, kana ethĩwe etĩkĩlanaa na mĩao ya kambunĩ. Athũkũmaa vau no kwĩthĩwa nĩwakwatie wĩa ũũmũmanthĩa mũtu. Na ate o etĩiwe wĩa ũngĩ mũseango vandũ vangĩ, eendeea kũthũkũma vau nginya yĩla ũkosa litaya.
7-8. (a) Nĩ kyaũ kya vata kwĩ kwĩthĩwa wĩ mũĩkĩĩku kwa mũndũ? (b) Nĩkĩ tũkwenda kwĩmanyĩsya mĩsoa ĩmwe ĩvukunĩ ya Luthi?
7 Kwĩthĩwa wĩ mũĩkĩĩku kwa mũndũ mũna kana kwa wĩa mũna nĩ kũseo. Ĩndĩ kĩla kĩthĩawa kĩ kya vata vyũ nĩ kĩla kĩũsukuma mũndũ ethĩwe e mũĩkĩĩku. Kyo nĩ kyaũ kyasukumaa athũkũmi ma Ngai ala mawetetwe Mbivilianĩ makethĩwa me aĩkĩĩku kwa ala angĩ? Mayeekaa kũlasimĩka kwĩka ũu, ĩndĩ meekaa ũu nũndũ maĩ na nguma ya ũseo wĩ wendo. Kwasũanĩa ngelekanyʼo ya Ndaviti. Nĩwendete mũnyanyae Yonathani na ngoo yake yonthe, o na kau ĩthe wa Yonathani nĩwamanthaa kũmũaa. O na myaka mingĩ ĩtina wa Yonathani kũkwʼa, Ndaviti nĩwasukumiwe nĩ ũseo wĩ wendo asũvĩa mwana wa Yonathani weetawa Mevivosethi.—1 Sam. 20:9, 14, 15; 2 Sam. 4:4; 8:15; 9:1, 6, 7.c
8 Ve maũndũ maingĩ tũtonya kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa ũseo wĩ wendo twasisya mĩsoa mĩna ĩvukunĩ ya Luthi. Twĩĩmanyĩsya kyaũ ĩũlũ wa ũseo wĩ wendo ngewanĩ sya ala mawetetwe ĩvukunĩ yĩu? Na kĩla tũkwĩmanyĩsya tũtonya kũkĩtũmĩa ata ikundinĩ sitũ?d
ĨVUKU YA LUTHI YĨTŨMANYĨSYA KYAŨ ĨŨLŨ WA KWONANYʼA ŨSEO WĨ WENDO?
9. Nĩkĩ Naomi wasũanĩaa Yeova ta wamũsilĩlĩte?
9 Ĩvukunĩ ya Luthi nĩ vo tũsomaa ngewa ya Naomi, mũka-a-mwanae Luthi, na mũndũ waĩ ũko na mũũme wa Naomi na wamũkĩĩte Ngai weetawa Mboasi. Ĩvinda yĩmwe nthĩ ya Isilaeli nĩyakwatiwe nĩ yũa yingĩ, na nũndũ wa ũu, Naomi, mũũme, na imwana syake syelĩ mathamĩĩa Moavi. Me kũu, mũũme nĩwakwie. Imwana syake nĩsyatwaanie, ĩndĩ ũndũ wa kũmakya nĩ kana o nasyo nĩsyesie kũkwʼa. (Lu. 1:3-5; 2:1) Maũndũ asu matumie Naomi akũnĩka mũno, na nũndũ wa ũu, nĩwakwie ngoo mũno. O na avikie vandũ ambĩĩa kũsũanĩa Yeova ta wamũsilĩlĩte. Kwoona kĩla wawetie ĩũlũ wa Ngai: “Kwʼoko kwa Yeova nĩkumĩte ĩũlũ wakwa.” “Mwene Vinya Wʼonthe nũmbĩkĩte maũndũ ma ũũ mũno.” O na asyokie asya: “Yeova nũngũsĩĩe [kana, nũnzilĩlĩte], na Mwene Vinya Wʼonthe nũnthĩnĩtye.”—Lu. 1:13, 20, 21.
10. Yeova eekie ata eewʼa ndeto sya Naomi?
10 Yeova eekie ata eewʼa ndeto sya Naomi? Nĩwamanyie kana mũthũkũmi ũsu wake eekĩte kũkwʼa ngoo, na nũndũ wa ũu, ndaamũtia. Atwie kũmwĩwʼĩa tei. Yeova nĩwĩsĩ kana kũthĩna “nĩkũmũtwʼĩkĩthasya mũndũ mũĩ mũtumanu.” (Mũta. 7:7) Ĩndĩ nĩ kana Naomi amanye Yeova e vamwe nake, nĩwendaa kũtetheewʼa. Kwoou we Ngai amũtetheeisye ata? (1 Sam. 2:8) Nĩwatumie Luthi ethĩwa na wendi wa kwonyʼa Naomi ũseo wĩ wendo. Wendi ũsu Luthi waĩ nawʼo nĩwatumie atwʼa kũtetheesya inyia wa mũũme o nesa aeke kũkwʼa ngoo mũno, na aielewa kana Yeova no wamwendete. Ngelekanyʼo ya Luthi yĩtũmanyĩsya kyaũ?
11. Nĩkĩ ana-a-asa na eĩtu-a-asa methĩawa na wendi wa kũtetheesya ala makwʼĩte ngoo?
11 Kwĩthĩwa na ũseo wĩ wendo nĩkũtũsukumaa tũtetheesye ala makwʼĩte ngoo. O tondũ Luthi walũmanilye na Naomi, ana-a-asa na eĩtu-a-asa me na ngoo nzeo nĩmalũmanasya na ala mekwoneka makwʼĩte ngoo. Nĩmendete ana-a-asa na eĩtu-a-asa moo, na nĩmethĩawa na mea ma kwĩka kyonthe kĩla matonya mamatetheesye. (Nth. 12:25; 24:10) Wendi ũsu methĩawa nawʼo wosanĩte na ũtao ũũ mũtũmwa Vaulo watũnengie: “Mũkiakisye ala makwʼĩte ngoo, mũlũlũmĩĩlye ala onzu, na mũimomĩĩasya ala angĩ onthe.”—1 Ath. 5:14.
No tũtetheesye mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa ũkwʼĩte ngoo twamwĩthukĩĩsya (Sisya kalungu ka 12)
12. Kaingĩ, nĩ nzĩa yĩva nzeo vyũ ya kũtetheesya mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa ũkwʼĩte ngoo?
12 Kaingĩ, nzĩa ĩla nzeo vyũ ya kũtetheesya mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa ũkwʼĩte ngoo nĩ kũmwĩthukĩĩsya nesa na kũmũĩkĩĩthya kana nũmwendete. Yeova onaa malondu make me ma vata mũno, na kwoou ndolawa nĩ maũndũ ala wĩkaa ũmatetheesye. (Sav. 41:1) Nthimo 19:17 yaĩtye: “Ũla wĩwʼĩaa ngya tei akovethasya Yeova, na wĩko wake mũseo akamũĩva ĩngĩ.”
Luthi ndekwenda kũtia inyia wa mũũme, Naomi, ĩndĩ Oliva nĩwakwata nzĩa asyoke Moavi. Luthi etavya Naomi ũũ: “Vala wĩthi, ngathi” (Sisya kalungu ka 13)
13. Luthi aĩ kĩvathũkanyʼo ata na Oliva, na oonanisye ata kana aĩ na nguma ya ũseo wĩ wendo? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya mbee vyũ.)
13 No tũelewe nesanga nguma ya ũseo wĩ wendo twasũanĩa kĩla kyeekĩkie ĩtina wa Naomi kũkwʼĩĩwa nĩ mũũme na anae. Yĩla Naomi weewie “ũndũ Yeova ũmokĩe andũ make ũndũnĩ wa kũmanenga lĩu,” nĩwatwie kwĩnũka. (Lu. 1:6) Aka-a-mwana make elĩ nĩmambĩĩisye kyalo kĩu nake. Ĩndĩ me nzĩanĩ, Naomi nĩwamesũvie katatũ masyoke Moavi. Meekie ata? Mbivilia yaĩtye: “Na Oliva amumunya inyia wa mũũme; ĩndĩ Luthi alũmanʼya nake.” (Lu. 1:7-14) Yĩla Oliva wanyuvie kũsyoka Moavi, eekie o kĩla waaĩle kwĩka, na kĩu nokyo Naomi wendaa. Ĩndĩ Luthi anyuvie kwĩka kĩvathũkanyʼo. O na kau aĩ o atonya kũsyoka Moavi, atwie kũendeea kũlũmanyʼa na Naomi na kũmũtetheesya nũndũ nĩwendaa kũmwonyʼa ũseo wĩ wendo. (Lu. 1:16, 17) Ndaalũmanyʼa nake nĩkwĩthĩwa yaĩ lasima, ĩndĩ alũmanilye nake nũndũ nĩwendaa kwĩka ũu. Ĩtambya yĩu woosie yoonanisye kana aĩ na ũseo wĩ wendo. Ngewa ĩsu yĩtũmanyĩsya kyaũ?
14. (a) Nĩ ũtwi wĩva ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ mekaa ũmũnthĩ? (b) Kwosana na Aevelania 13:16, nĩ kyaũ tũtonya kwĩka tũkamwendeesya Ngai?
14 Kwĩthĩwa na ũseo wĩ wendo nĩkũtũsukumaa twĩyumye mũnango tũtetheesye ala angĩ. O ta ĩvindanĩ ya tene, ũmũnthĩ ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ nĩmanyuvaa kwonyʼa athaithi ala angĩ ũseo wĩ wendo, o na ethĩwa mayaakomana namo. Kwa ngelekanyʼo, mamanya kana ve mũisyo waumĩla, nĩmethĩawa na mĩtũkĩ ya kwenda kũmanya ũndũ matonya kũtetheesya. Kana yĩla ũmwe kĩkundinĩ wakwatwa nĩ mathĩna ma mbesa, nĩmamanthaa na mĩtũkĩ ũndũ matonya kũmũtethya. O ta Aklĩsto ma Masetonia ĩvindanĩ ya atũmwa, nĩmeyumasya mũnango matetheesye ala angĩ. Nĩmeyĩimaa maũndũ, na makaumya ũtethyo o na “kũvĩtũka ũkwati woo” nĩ kana matetheesye ala me na mathĩna. (2 Ako. 8:3) Yeova ndalea kwĩthĩwa atanaa mũno vyũ oona ana-a-asa na eĩtu-a-asa ta asu!—Soma Aevelania 13:16.
TŨTONYA KWONANYʼA ATA ŨSEO WĨ WENDO?
15-16. Luthi oonanisye ata kana aĩ kĩthingʼĩĩsyo?
15 Ve maũndũ meana ũna maseo tũtonya kwĩmanyĩsya ngewanĩ ya Luthi na Naomi. Ekai twone amwe.
16 Ĩthĩwa na kĩthingʼĩĩsyo. Yĩla Luthi watwie kũsyokanyʼa na Naomi nthĩ ya Yuta, Naomi ambie kũlea. Ĩndĩ Luthi ndaaĩkya ngoo. Kwaendie ata? Mbivilia yaĩtye ũũ ĩũlũ wa Naomi: “Na yĩla woonie kana nĩweyũmbanĩtye ki kũthi nake, aeka kũneena nake.”—Lu. 1:15-18.
17. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũikasembee kwĩkĩsya moko ala makwʼĩte ngoo?
17 Kĩla tũkwĩmanyĩsya: Twaĩle kwĩthĩwa na wũmĩĩsyo yĩla tũũtetheesya ala makwʼĩte ngoo, ĩndĩ tũyaĩle kũmekĩsya moko. Ya mbee, mwĩĩtu-a-asa wĩ na vata wa kũtetheewʼa no alee tũimũtetheesya.e Ĩndĩ ethĩwa twĩ na ũseo wĩ wendo, tũkeekaa kyonthe kĩla tũtonya tũmũtetheesye. (Aka. 6:2) Na tũkaendeeaa kwĩyumya tũmũtetheesye twĩkwatĩtye kana nũkwĩsa kwĩtĩkĩla ũtethyo na ũkiakisyo witũ.
18. Nĩ kyaũ kĩtonya kwĩthĩwa kyaũmĩisye Luthi mũno?
18 Ndũkathate. Yĩla Luthi na Naomi mavikie Mbetheleemu, Naomi nĩwakomanie na atũi make ma tene. Amona ameie: “Nĩnaumie vaa nusũĩte, na Yeova nũndũngĩte ĩngĩ kwitũ nĩ mũthei.” (Lu. 1:21) We wĩona Luthi ta weewie ata eewʼa ndeto isu sya Naomi? Nĩweeyumĩtye vyũ amũtetheesye. Kwa ngelekanyʼo, nĩwaĩĩte nake, akamũkiakisya, na akaendanyʼa nake mĩthenya mingĩ nginya Mbetheleemu. Ĩndĩ vandũ va Naomi kwona kĩu, aisye ũũ Luthi aũngye o vau ũtee ayĩwʼa: “Yeova nũndũngĩte ĩngĩ kwitũ nĩ mũthei.” Naomi o na ndaalilikana ũseo ũla Luthi wamwĩkĩte. Kĩu kĩilea kwĩthĩwa kyaũmĩisye Luthi mũno! Ĩndĩ ndaaeka kũlũmanyʼa na Naomi.
19. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũlũmanyʼe na mũndũ ũkwʼĩte ngoo?
19 Kĩla tũkwĩmanyĩsya: Mwĩĩtu-a-asa ũkwʼĩte ngoo nũtonya kwamba kũneena ndeto iũtũũmĩsya o na kau nĩtwĩkĩĩte kĩthito kingĩ tũmũtetheesye. Ĩndĩ nĩtwaĩle kũtata vyũ tũikamũthatĩe. Twaĩle kũlũmanyʼa nake na tũimwĩsũva Yeova atũtetheesye kwona nzĩa ĩla tũtonya kũtũmĩa tũmũkiakisye.—Nth. 17:17.
Atumĩa Aklĩsto matonya kũatĩĩa ngelekanyʼo ya Mboasi ata? (Sisya kalungu ka 20-21)
20. Nĩ kyaũ kyanengie Luthi vinya wa kũendeea kũtetheesya Naomi?
20 Ĩkĩa angĩ vinya woona ve vata wa kwĩka ũu. Ĩtina wa Luthi kwonyʼa Naomi ũseo wĩ wendo, avikie vandũ weethĩa o nake yu nũkwenda kwĩkĩwa vinya. Nũndũ wa ũu, Yeova nĩwatumie Mboasi ethĩwa na wendi wa kũmwĩkĩa vinya. Mũthenya ũmwe Mboasi eeie Luthi atĩĩ: “Yeova nakũĩve wĩa waku, na ĩtuvi yĩanĩu wĩnengwa nĩ Yeova, Ngai wa Isilaeli, ũla wũkĩte kwĩvitha nthwaunĩ syake.” Ndeto isu iseũvĩte ũu nĩsyakiakĩisye Luthi mũno. Asũngĩie Mboasi ũũ: “Nĩwangiakisya, na nĩwaneena nesa na mũthũkũmi waku mwĩĩtu.” (Lu. 2:12, 13) Mboasi akiakĩisye Luthi ĩvindanĩ yĩla yaĩle, na kĩu nĩkyamũnengie vinya wa kũendeea kũtetheesya Naomi.
21. O tondũ ĩandĩko ya Isaia 32:1, 2 yonanĩtye, atumĩa ala mathĩnĩkĩaa angĩ mekaa ata?
21 Kĩla tũkwĩmanyĩsya: Ala monasya angĩ ũseo wĩ wendo, o namo mavinda kwa mavinda nĩmendaa kwĩkĩwa vinya. O tondũ Mboasi wakathie Luthi yĩla woonie ũndũ weekĩĩte kĩthito eke Naomi nesa, atumĩa nĩmethĩawa me metho makathe ana-a-asa na eĩtu-a-asa yĩla moona maitetheesya angĩ. Kwĩka ũu nĩkũnengae ana-a-asa na eĩtu-a-asa asu vinya wa kũendeea kũtetheesya angĩ.—Soma Isaia 32:1, 2.
ALA MONANASYA ŨSEO WĨ WENDO MATETHEKAA ATA?
22-23. Mosũanĩo ma Naomi mavĩndũkangie ata, na nĩkĩ? (Savuli 136:23, 26)
22 Ĩtina wa ĩvinda yĩana ũna, Mboasi nĩwanengie Luthi na Naomi lĩu mwingĩ mũno ta mũthĩnzĩo. (Lu. 2:14-18) Naomi eekie ata oona ũlau wa Mboasi? Aisye: “Naathimwe nĩ Yeova, ũsu ũtaaeka kũmeka nesa ala me thayũ na ala makwie.” (Lu. 2:20a) Vate nzika, ũlau ũsu wooniwʼe nĩwatumie mosũanĩo make mavĩndũka vyũ! Mĩthenya yĩ navu ĩtina, aĩ anasya ũũ na woo mwingĩ: “Yeova nũngũsĩĩe [kana, nũnzilĩlĩte].” Ĩndĩ yu aisye ũũ e mũtanu mũno: ‘Yeova ndaaeka kwĩka nesa,’ kana, kwonanyʼa ũseo wĩ wendo. Kyo nĩ kyaũ kyatumie Naomi avĩndũa mosũanĩo make?
23 Naomi aĩ anambĩĩa kwĩyonea nesa kana Yeova ndaĩ aamũtia. Yeova nĩwatũmĩĩte Luthi kũmũtwʼĩĩka e kyalonĩ kyake kya kũsyoka Yuta. (Lu. 1:16) O na ĩngĩ, Naomi nĩweeyoneete kwʼoko kwa Yeova yĩla Mboasi, ũla waĩ “ũmwe wa mũvĩa [woo] ũla wa vakuvĩ,” weeyumisye na ngenda amũtetheesye e na Luthi.f (Lu. 2:19, 20b) No nginya Naomi ethĩwe asũanĩie ũũ, ‘Yu nĩndĩ ngũkwatya. Kaĩ Yeova ndaandia! Ethĩĩtwe nakwa matukũ asu onthe!’ (Soma Savuli 136:23, 26.)g Naomi ndalea kwĩthĩwa atanie mũno nũndũ Luthi na Mboasi mayaamwĩkĩsya ngoo! Na onthe me atatũ mailea kwĩthĩwa matanie mũno moona maũndũ maithela nesa.
24. Nĩkĩ tũkwenda kũendeea kwonyʼa athaithi ala angĩ ũseo wĩ wendo?
24 Tweemanyĩsya kyaũ ĩvukunĩ ya Luthi ĩũlũ wa ũseo wĩ wendo? Yĩla twoona ana-a-asa na eĩtu-a-asa makwʼĩte ngoo, ũseo wĩ wendo nũtũsukumaa tũikamekĩsye moko na mĩtũkĩ. O na ĩngĩ, nũtũsukumaa twĩyumye mũnango nĩ kana tũmatetheesye. Namo atumĩa nĩmaĩlĩte kwĩkĩa vinya ala monasya angĩ ũseo wĩ wendo, yĩla moona ve na vata wa kwĩka ũu. Mũthya, yĩla twoona ala makwʼĩte ngoo maikwata ũtanu ĩngĩ na vinya wa kũendeea kũmũthũkũma Yeova, nĩtũtanaa mũno. (Meko 20:35) Ĩndĩ kĩtumi kĩla kĩnene kya kũendeea kwonyʼa angĩ ũseo wĩ wendo nĩ kĩva? Twĩkaa ũu nũndũ twĩenda kwendeesya Yeova na kũatĩĩa ngelekanyʼo yake, nũndũ we nĩ Ngai wĩ “wingĩ wa ũseo wĩ wendo.”—Kuma 34:6; Sav. 33:22.
WATHI 130 Ekeaa Andũ Ala Angĩ
a Yeova endaa twonyʼe ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ ũseo wĩ wendo. Kwĩmanyĩsya ũndũ athũkũmi amwe ma Ngai ma tene moonanisye nguma ĩsu no kũtũtetheesye tũkamĩelewa nesanga. Ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũkwona kĩla tũtonya kwĩmanyĩsya ngewanĩ ya Luthi, Naomi, na Mboasi.
b Ndeto ila ialyũlĩtwe “ũseo” kana “tei” maandĩkonĩ ala me kalungunĩ kaa nĩ “ũseo wĩ wendo” kwosana na kĩthyomo kya tene kya Mbivilia.
c Ndeto ila ialyũlĩtwe “ũseo” kana ‘kwĩka nesa’ maandĩkonĩ ala me kalungunĩ kaa nĩ “ũseo wĩ wendo” kwosana na kĩthyomo kya tene kya Mbivilia.
d Nĩ kana ũtetheke vyũ nĩ ĩsomo yĩĩ, twĩkwĩkĩa vinya wĩsomee Luthi kĩlungu kya 1 na kya 2.
e Nũndũ twĩĩmanyĩsya ngewa ya Naomi, twĩweta mũno mũno ĩũlũ wa eĩtu-a-asa me na thĩna. Ĩndĩ maũndũ ala me ĩsomonĩ yĩĩ no makonetye ana-a-asa.
f Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa kĩanda kĩla Mboasi waĩ nakyo nũndũ wa kwĩthĩwa e wa mũvĩa ũla wa vakuvĩ wa Naomi, sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “Igeni Imani Yao—‘Mwanamke Bora Sana,’” ĩkasetinĩ ya Mũsyaĩĩsya ya 01/10/2012, ĩth. 19.
g Savuli 136:23 (NWT): “Nĩwatũlilikanile yĩla twaĩ onzu, Nũndũ ũseo wake wĩ wendo nĩwĩkalaa tene na tene.”