KĨLUNGU KYA KWĨMANYĨSYA 32
Amũika, Endeeai Kwĩka Maendeeo o na Ĩtina wa Kũvatiswa
“[Ĩanai] nthĩnĩ wa wendo maũndũnĩ onthe.”—AEV. 4:15.
WATHI 56 Ũwʼo Wĩthĩwe Malĩ Yaku
KWA ŨKUVĨa
1. Nĩ maũndũ meva maseo amũika aingĩ meanĩĩtye?
KĨLA mwaka, amũika ngili mbingĩ nĩmavatisawa. We wĩ ũmwe woo? Ethĩwa wĩ ũmwe woo, ana-a-asa na eĩtu-a-asa maku nĩmatanaa nũndũ waku, o nake Yeova nũtanaa! (Nth. 27:11) Kwamba kũsũanĩa o vanini maũndũ ala wĩanĩĩtye kũvika yu. Kwa ngelekanyʼo, nĩwĩmanyĩĩtye Mbivilia na kĩthito, na nũtonya kwĩthĩwa wĩkĩte ũu kwa myaka kauta. Maũndũ ala wĩmanyĩĩtye nĩmakũĩkĩĩthĩtye kana Mbivilia nĩ Ndeto ya Ngai. Ĩndĩ ũndũ ũla wa vata mũnango nĩ kana nũmũmanyĩte Mũandĩkĩthya wa ĩvuku yĩu ĩtheu na ũkamwenda. Nũmwendete Yeova mũno, na kĩu nĩkĩtumĩte wĩka ũtwi wa kwĩyumya ũmũthũkũme na ũkavatiswa. Ũsu nĩ ũtwi mũseo ta kĩ!
2. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?
2 Tũi na nzika kana ũtanamba kũvatiswa, mũĩkĩĩo waku nĩwatatiwe maũndũnĩ meana ũna. Ĩndĩ o ũndũ ũendeee kwĩana, nowʼo ũkakomanaa na matatwa ũtaakomana namo. Satani akaũtataa ũeke kũmwenda Yeova na ũyelelũka ũeke kũmũthũkũma. (Aev. 4:14) Mwa ndũkaaĩtĩkĩlye ũndũ ta ũsu wĩkĩke! Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya ũendeee kũlũmanyʼa na Yeova na kwĩanĩsya wĩvĩto ũla weevĩtie wa kũmũthũkũma? No nginya ‘ũendeee kwĩka maendeeo’ ũtwʼĩke Mũklĩsto mũimu kĩ-veva. (Aevl. 6:1) Ĩndĩ ũtonya kwĩka ũu ata?
ŨTONYA KWĨKA ATA ŨTWʼĨKE MŨKLĨSTO MŨIMU KĨ-VEVA?
3. Aklĩsto onthe maĩlĩte kwĩka ata ĩtina wa kũvatiswa?
3 Ĩtina wa kũvatiswa, ithyonthe nĩtwaĩlĩte kũatĩĩa ũtao ũla mũtũmwa Vaulo wanengie Aklĩsto ma Eveso. Athuthisye kĩla ũmwe woo ethĩwe “mũndũ mũima” kĩ-veva. (Aev. 4:13) No ũndũ ũmwe na wameaa atĩĩ: ‘Endeeai kwĩka maendeeo.’ No tũelewe nĩkĩ Vaulo waelekanilye kwĩana kĩ-veva na kwĩana kwa kana. Yĩla kana kasyawa, asyai mako nĩmatanaa na methĩawa makendete mũno. Ĩndĩ kaitũaa ke kaũkenge. Ĩtina wa ĩvinda, nĩkatiaa “mwĩkalĩle wa kana.” (1 Ako. 13:11) Ũu nowʼo vailye kwa Aklĩsto. No nginya tũendeee kwĩka maendeeo o na ĩtina wa kũvatiswa. Ekai yu tũneenee maũndũ amwe matonya kũtũtetheesya ũndũnĩ ũsu.
4. Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya wĩke maendeeo ma kĩ-veva? Elesya. (Avilivi 1:9)
4 Mwende Yeova mũnango. Vate nzika, nũmwendete Yeova mũno. Ĩndĩ no ũmwende mũnango. Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya? Mũtũmwa Vaulo nũwetete ũndũ ũmwe ĩandĩkonĩ ya Avilivi 1:9. (Soma.) Ĩandĩko yĩu yonanĩtye kana Vaulo nĩwavoyaa wendo wa Avilivi “wongeleke mũno.” Ũu wĩonanyʼa kana wendo witũ no wongeleke. Na kĩla kĩtonya kũtũtetheesya nĩ kũkwata “ũmanyi wa wʼo na ũĩ wʼonthe.” O ũndũ twaendeea kũmũmanya Yeova, nowʼo tũkamwendaa mũnango, na nowʼo tũkendeeawʼa mũnango nĩ nguma syake na myolooto yake. Nũndũ wa ũu, mavinda onthe tũkethĩawa na wendi mwingangĩ wa kũmũtanĩthya, na tũikendaa kwĩka ũndũ o na ũmwe ũtonya kũmũtũla ngoo. Eka ũu, tũkatataa ũndũ tũtonya tũmanye kĩla we wendaa na tũikĩka.
5-6. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũmwende Yeova mũnango? Elesya.
5 Yesũ ethĩawa na nguma iilye ta sya Ĩthe wake vyũ. Kwoou twamũmanya nesa no tũmwende Yeova mũnango. (Aevl. 1:3) Nzĩa ĩla nzeo ya kũmũmanya Yesũ nesa nĩ kũsoma ala Mavuku ma Ũvoo Mũseo me ana. Ethĩwa yu tũĩ ndũsomaa Mbivilia kĩla mũthenya, wĩona ata ũkambĩĩa kwĩka ũu? Yĩla ũũsoma mavuku asu, sisya wone nguma sya Yesũ. Kwa ngelekanyʼo, andũ nĩmeewʼaa me athalĩku yĩla me nake; o na nĩwakumbatĩaa syana nini. (Mko. 10:13-16) Aĩ na ũnyanya na amanyĩwʼa make, na kĩu nĩkyatumaa meyĩelesya mateũkĩa kĩndũ. (Mt. 16:22) Ũu nowʼo Ĩthe wake wa ĩtunĩ ũilye. Twĩwʼaa twĩ athalĩku vyũ yĩla tũũneena na Yeova. Tũikĩaa kũneena nake kwĩsĩla mboya. Yĩla tũũvoya no tũmũtulũĩle ngoo sitũ. Nĩtwĩthĩawa twĩsĩ nesa ki kana ndetũsilĩla. Eka ũu, nũtwendete na nũtũthĩnĩkĩaa.—1 Vet. 5:7.
6 O na ĩngĩ, Yesũ nĩweewʼĩaa andũ ĩnee. Mũtũmwa Mathayo aandĩkie ũũ: “Yĩla woonie ĩkomano, nĩwayĩwʼĩie tei, nũndũ nĩyanyamaĩtwʼe na kwĩkwʼa kũũ na kũũ ta malondu mate na mũĩthi.” (Mt. 9:36) Nata Yeova? Yesũ aisye ũũ ĩũlũ wake: “Asa wakwa ũla wĩ ĩtunĩ ndendeeawʼa nĩ kwona o na kamwe ka tũũ tũnini kayaa.” (Mt. 18:14) Kũmanya ũu kũtũtanĩthasya mũno! Twamũmanya Yesũ nesa, nĩtũmwendaa Yeova mũnango.
7. Ũtonya kũtetheka ata watũmĩa ĩvinda na Aklĩsto aimu kĩ-veva?
7 O na ĩngĩ, no ũmwende Yeova mũnango na ũkeka maendeeo ma kĩ-veva watũmĩa ĩvinda vamwe na ana-a-asa na eĩtu-a-asa aimu kĩ-veva kĩkundinĩ kyenyu. Sisya wone ũndũ mekalaa me atanu. Mayĩlilaa nongi nũndũ wa ũtwi ũla meekie wa kũmũthũkũma Yeova. Makũlye maũtavye maũndũ amwe matanĩĩte ũthũkũminĩ wa Yeova. Yĩla ũkwenda kwĩka ũtwi wa vata, makũlye ũtao. Na kĩtumi nũndũ “vala ve wingĩ wa atai vati mũisyo.”—Nth. 11:14.
Ũtonya kwĩyũmbanyʼa ata ũndũ mwĩsa kũmanyĩwʼa sukulu kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya? (Sisya kalungu ka 8-9)
8. Ũtonya kwĩka ata wesa kwĩthĩwa na nzika na kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya?
8 Mina nzika ila wĩ nasyo. O tondũ twaweta kalungunĩ ka 2, Satani akatataa kũũsiĩĩa ndũkeke maendeeo ma kĩ-veva. Na nzĩa ĩmwe ũtonya kũtũmĩa kwĩka ũu nĩ kũtuma ũya nzika na momanyĩsyo amwe ma Mbivilia. Ta kwa ngelekanyʼo, ndũlea kwĩsa kũkomana na andũ meũvũthĩĩsya Ngai kwa kũmanyĩsya kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya. Yĩla waĩ mũnini no kwĩthĩwa ũtasũanĩaa ũndũ ũsu mũno, ĩndĩ nũndũ yu wĩ mũnenange, nĩmũtonya kwĩthĩwa mũmanyĩawʼa ũndũ ũsu sukulu. Maũndũ ala alimũ menyu mamanyĩasya ĩũlũ wa ũndũ ũsu nĩmatonya kwoneka ta ma kũĩkĩĩka na ta mosanĩte na kĩlĩko. Ĩndĩ no kwĩthĩwa mataaosa ĩvinda makavindĩĩsya kana no kwĩthĩwe kwĩ Mũmbi. Lilikana mwolooto ũũ wĩ Nthimo 18:17: “Ũla wambaa kũtetea ũvoo wake nĩwonekaa ta mũlũngalu; ĩndĩ mũtũi wake ooka nũmũvuanasya.” Vandũ va kwĩtĩkĩla oou kĩtumbo maũndũ ala ũkwĩwʼa sukulu, nũseo ũkavindĩĩsya nesa ũwʼo ũla wĩ Ndetonĩ ya Ngai, Mbivilia. Ĩka ũkunĩkĩli mavukunĩ maitũ. Neena na ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala navu mbeenĩ maĩkĩĩaa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya.b Makũlye kĩla kyamaĩkĩĩthisye kana kwĩ Mũmbi ũtwendete. Yĩla woosa ĩvinda ũee ngewa namo ĩũlũ wa maũndũ asu, nĩwĩyĩĩkĩĩthasya vyũ kana kwĩ Mũmbi.
9. Ngewa ya Melissa yĩũmanyĩsya kyaũ?
9 Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Melissa nĩwatethekie mũno eeka ũkunĩkĩli ĩũlũ wa wũmbi.c Easya: “Sukulu alimũ mamanyĩasya kwa nzĩa ĩkwoneka ta ya wʼo vyũ kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya. Mbeenĩ, nĩnakĩaa kwĩka ũkunĩkĩli ĩũlũ wa maũndũ ala naĩ na nzika namo. Nakĩaa ndyona ta ngwĩthĩa kĩla ndwĩe nĩsĩ ti kya wʼo. Ĩndĩ nasũanĩa, nĩnoonie kana Yeova ndendaa tũĩkĩĩe oou kĩtumbo maũndũ ala ũtũmanyĩĩtye. Kwoou nĩnambĩĩie kwĩka ũkunĩkĩli. Nasomie ĩvuku Je, Kuna Muumba Anayekujali?, na mbulosua Uhai—Ulitokana na Muumba? na Makũlyo Atano ma Vata Ĩũlũ wa Vala Thayũ Waumie. Kĩu nĩkyo nendaa. Mwa keka neekie ũu tenange.”
10-11. Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya ũendeee kwĩthĩwa na mwĩkalĩle mũtheu? (1 Athesalonika 4:3, 4)
10 Ĩvathane na mwĩkalĩle mũthũku. Wĩ na myaka 13 kũvika 19 wendi wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ no wĩthĩwe wĩ mwingĩ, na nĩ laisi mũno kũthingʼĩĩwʼa wĩke ũlaalai. Satani endaa wĩanĩsye mawendi ala wĩ namo. Kwoou nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya ũendeee kwĩthĩwa na mwĩkalĩle mũtheu? (Soma 1 Athesalonika 4:3, 4.) Yĩla ũũmũvoya Yeova, mũtavye kĩla kĩ ngoonĩ. Mũtavye vyũ ũndũ ũkwĩwʼa na ũimũkũlya aũnenge vinya. (Mt. 6:13) Lilikana kana Yeova eenda kũũtetheesya, ĩndĩ ti kũũsilĩla. (Sav. 103:13, 14) O nayo Ndeto yake no ĩũtetheesye. Ũla Melissa twaweta nĩwangʼangʼanaa na mesilya mavuku. Aĩtye: “Kũsoma Mbivilia kĩla mũthenya nĩkwandetheeisye ndikeyĩtũke. Yandilikanilye kana nyie nĩ wa Yeova, na kana we nĩ wa vata mũno thayũnĩ wakwa.”—Sav. 119:9.
11 Ndũkathĩnĩkĩe mathĩna ala wĩ namo wĩ weka. Tavya asyai maku kĩla kĩũkũthĩnyʼa. O na kau ti ũndũ wĩ laisi kũneenea maũndũ ala meũkũthĩnyʼa, nũseo wĩke ũu. Melissa aĩtye: “Navoyie nĩkwate ũkũmbaũ na ĩndĩ naneena na ĩthe wakwa ĩũlũ wa kĩla kyanthĩnasya. Ĩtina wa vau, neewie nausya vyũ. Nĩnamanyie kana Yeova nĩwatanĩthwʼa ninyie.”
12. Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya wĩkae motwi maseo?
12 Tongoewʼa nĩ myolooto ya Mbivilia. O ũndũ ũendeee kwĩana, nowʼo asyai maku makaũnengae ũthasyo mwingangĩ wa kwĩyĩkĩa motwi. Ĩndĩ ve maũndũ ũtakethĩawa wĩsĩ. Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya ndũkeke ũndũ ũtonya kwananga ũnyanya waku na Yeova? (Nth. 22:3) Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Kari nũeleetye kĩla kyamũtetheeisye kwĩkaa motwi maseango. Nĩwamanyie kana Mũklĩsto mũimu kĩ-veva ndethĩawa na vata wa kwĩkĩĩwa mĩao kĩla kaũndũnĩ. Aĩtye, “Nĩnamanyie kana ndyaaĩlĩte kũelewa o mĩao ya Mbivilia yoka, ĩndĩ nĩnaaĩlĩte kũelewa myolooto yayo.” Yĩla ũũsoma Mbivilia ĩkũlye-ĩ, ‘Kyo kĩlungu kĩĩ kĩmanyĩsya kyaũ ĩũlũ wa woni wa Yeova? Kĩ na myolooto ĩtonya kũndetheesya mwĩkalĩlenĩ wakwa? Ethĩwa yĩ vo, nĩtetheka ata namĩatĩĩa?’ (Sav. 19:7; Isa. 48:17, 18) Wasoma Mbivilia na wavindĩĩsya myolooto ĩla yĩ vo, ũkeethĩawa wĩ ũndũ wĩ laisi kwĩka motwi meũmwendeesya Yeova. Waendeea kwĩka maendeeo, ndũkethĩawa na vata wa kwĩkĩĩwa mĩao kĩla kaũndũnĩ nũndũ ũkeethĩawa wĩsĩ ũndũ Yeova wonaa maũndũ.
Mwĩĩtu-a-asa ũmwe wa mũika anyuvie anyanya mailye ata? (Sisya kalungu ka 13)
13. Anyanya aseo matonya kũũtethya ata? (Nthimo 13:20)
13 Tuma ndũũ na ala mamwendete Yeova. O tondũ twoona kalungunĩ ka 7, anyanya maku no matume wĩana kĩ-veva kana ũkalea kwĩana. (Soma Nthimo 13:20.) Kwasũanĩa mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Sara. Ve ĩvinda weewʼaa ate mũtanu. Ĩndĩ ĩvinda yĩmwe ve ũndũ weekĩkie watuma ambĩĩa kwĩthĩwa na ũtanu ĩngĩ. Easya: “Nakwatie anyanya aseo ĩvindanĩ yĩla yaĩle vyũ. Nĩ na mwĩĩtu-a-asa ũmwe wa mũika nĩtwavangie tũkeyũmbanĩasya ĩsomo ya Mũsyaĩĩsya kĩla kyumwa twĩ vamwe. Nake mũnyanyawa ũngĩ nĩwandetheeisye nambĩĩa kumya maelesyo maũmbanonĩ. Na nũndũ wa kwĩthĩwa na anyanya aseo, nĩnambĩĩie kwonaa kwĩmanyĩsya na kũvoya kwĩ kwa vata mũnango. Ngwatanĩo yakwa na Yeova nĩyaseũvangie na nambĩĩa kwĩkala nĩ mũtanu ĩngĩ.”
14. Julien akwatie anyanya aseo ata?
14 Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya ũtume ndũũ na andũ matonya ũkũtethya? Julien, ũla nĩ mũtumĩa wa kĩkundi, aĩtye: “Yĩla naĩ mũnini, kũthi ũtavanyʼa nĩkwatumie nĩkwata anyanya aseo. Anyanya asu maĩ na kĩthito kingĩ na nĩmatumie nona kana ũtavanyʼa no wĩthwe wĩ mũyo mũno. Nũndũ wa ũu, nĩnendie kũlika ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe. Nasyokie namanya kana naemete kwĩthĩwa na anyanya aingĩ aseo nũndũ namanthaa o ala ma ĩika yakwa. O na nĩnesie kũkwata anyanya aseo Mbetheli. Ngelekanyʼo syoo nĩsyandetheeisye kũnyuvaa maũndũ ala maseo ma kwĩtanĩthya, na kĩu kyatumie nĩmũthengeea Yeova mũnango.”
15. Vaulo anengie Timotheo ũkanyʼo wĩva ĩũlũ wa itindo? (2 Timotheo 2:20-22)
15 Nata ũkethĩa kĩtindo kya ũmwe katĩ wa andũ ala wĩ ndũũ namo kĩkundinĩ ti kĩseo? Vaulo nĩweesĩ kana andũ amwe kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto kya ĩvinda ya atũmwa maĩ na mosũanĩo na mwĩkalĩle ũte wa Mũklĩsto, na nũndũ wa ũu, nĩwakanisye Timotheo evathane namo. (Soma 2 Timotheo 2:20-22.) Ũnyanya witũ na Yeova nĩ wa vata mũno. Tũthũkũmĩe mũno ngwatanĩo yitũ na Ĩthe witũ wa ĩtunĩ, na kwoou tũyaĩlĩte kwĩsa kwĩtĩkĩlya mũndũ o na ũmwe amyanange.—Sav. 26:4.
KWĨTHĨWA NA MĨVANGO KŨTONYA KŨŨTETHEESYA ATA WĨKE MAENDEEO?
16. Waĩlĩte kwĩthĩwa na mĩvango ĩilye ata?
16 Ĩthĩwa na mĩvango mĩseo. Ĩvangĩĩe kwĩka maũndũ matonya kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo waku na kũũtetheesya wĩthĩwe Mũklĩsto mũimu. (Aev. 3:16) Kwa ngelekanyʼo, no ũtwʼe kwaĩlangya mũvango waku wa kwĩmanyĩsya na kũsoma Mbivilia. (Sav. 1:2, 3) Kana no wone ve vata wa kwĩkĩa kĩthito ũvoyae mavinda maingangĩ na kuma ngoonĩ. O na no kwĩthwa waĩle kwĩsiĩĩa mũnango yĩla ũũnyuva maũndũ ma kwĩtanĩthya na ũũtũmĩa ĩvinda yaku. (Aev. 5:15, 16) Yeova akatanaa mũno oona ũendeee kwĩkĩa kĩthito kingĩ wĩke maendeeo.
Mwĩĩtu-a-asa ũsu atwie kwĩthĩwa na mũvango wĩva? (Sisya kalungu ka 17)
17. Ũkatethekaa ata watetheesya ala angĩ?
17 Kũtetheesya angĩ nĩkũtumaa mũndũ eana kĩ-veva. Yesũ aisye: “Kũnengane kwĩ ũtanu mwingĩ kwĩ kwosa.” (Meko 20:35) Ũkatethekaa mũno watũmĩa ĩvinda yaku na vinya waku kũtetheesya angĩ mavinda kwa mavinda. Ta kwa ngelekanyʼo, no ũtwʼe kũtetheeasya ala akũũ na ala awau kĩkundinĩ kyenyu. No ũthi kũmathooea syĩndũ ila mekwenda kana ũkamonyʼa ũndũ matonya kũtũmĩa syĩndũ ta simũ. Ethĩwa wĩ mwana-a-asa, ĩthĩwa na mũvango wa kũtwʼĩka mũtetheesya wa kĩkundi nĩ kana ũthũkũmae ana-a-asa na eĩtu-a-asa maku mũnango. (Avi. 2:4) O na no wonanyʼe kana nĩwendete ala mate kĩkundinĩ kwa kũmatavya ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ. (Mt. 9:36, 37) Ethĩwa nĩvatonyeka, ĩvangĩĩe kũlika ũthũkũminĩ mũna wa ĩvinda yonthe.
18. Kwĩthĩwa ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe kũtonya kũũtethya ata?
18 Ũthũkũmi wa ĩvinda yonthe ũkũnengae myanya mingĩ ya kwĩka maendeeo ma kĩ-veva. Kwosa ũvainia no kũũnenge mwanya wa kũthi Sukulu ya Atavanyʼa ma Ũsumbĩ. O na no ũkwate mwanya wa kũthũkũma Mbetheli kana kũtetheesya myakonĩ ĩkonetye maũndũ ma Ũsumbĩ. Mwĩĩtu-a-asa wa mũika vainia wĩtawa Kaitlyn aĩtye: “Kũtavanyʼa na ana-a-asa na eĩtu-a-asa me na ũtũĩka nĩkwandetheeisye mũno kwĩana kĩ-veva ĩtina wa kũvatiswa. Ngelekanyʼo syoo nĩsyambĩkĩie vinya nongelanga ũmanyi wakwa wa Mbivilia na naaĩlangya ũtũĩka wakwa wa kũmanyĩsya.”
19. Ũkakwataa moathimo meva waendeea kwĩka maendeeo ma kĩ-veva?
19 O ũndũ waendeea kwĩka maendeeo ma kĩ-veva, nowʼo ũkatanĩaa moathimo maingangĩ. Kwa ngelekanyʼo, ndũkananga ũika waku ũsembanĩtye na maũndũ matauna. (1 Yoa. 2:17) Ndũkelilaa nũndũ wa kwĩthĩa wĩkie motwi mathũku. Vandũ va ũu, maũndũ maku makaaĩlaa na ũkeethĩawa na ũtanu wa wʼo. (Nth. 16:3) Ngelekanyʼo yaku ĩkathangaasya athaithi ala angĩ, methĩwe nĩ amũika kana nĩ akũũ. (1 Tim. 4:12) Na ũathimo ũla wa vata vyũ ũkakwata nĩ kwĩkalaa wĩ na mũuo na wĩ mwĩanĩe, nũndũ ũkeethĩawa wĩsĩ kana nũmwendeeasya Yeova na wĩ na ngwatanĩo nzeo vamwe nake.—Nth. 23:15, 16.
WATHI 88 Manyĩsye Nzĩa Syaku
a Athũkũmi onthe ma Yeova matanaa mũno moona amũika maivatiswa. Ĩndĩ ala mavatiswa no nginya maendeee kwĩka maendeeo ma kĩ-veva. Ĩsomonĩ yĩĩ twĩenda kũneenea maũndũ matonya kũtetheesya amũika ala manavatisiwe o mĩtũkĩ maendeee kwĩka maendeeo nginya matwʼĩke Aklĩsto aimu kĩ-veva. Maũndũ asu nĩmeũtũtetheesya ithyonthe kĩkundinĩ.
b O na ĩngĩ, sisya kĩlungu kĩ nthĩnĩ wa jw.org/kam kĩ na kyongo, “Maelesyo Ĩũlũ wa Vala Syĩndũ Syaumie.”
c Masyĩtwa amwe nĩ mavĩndũe.