KĨLUNGU KYA KWĨMANYĨSYA 52
Tetheesya Angĩ Momĩĩsye Yĩla Makwatwa Nĩ Mathĩna
“Ndũkamaime ũndũ ũseo ala maĩlwe nĩwʼo, yĩla wĩ ũtonyinĩ wa kwʼoko kwaku wa kũwĩka.”—NTH. 3:27.
WATHI 103 Atumĩa Nĩ Mĩthĩnzĩo Kĩkundinĩ
KWA ŨKUVĨa
1. Yeova akothaa kũsũngĩa ata mboya sya athũkũmi make?
WE NĨWĨSĨ kana Yeova no aũtũmĩe kũsũngĩa mboya ya kĩthingʼĩĩsyo ya mũndũ ũngĩ? No ũtetheesye angĩ wĩthĩwe wĩ mũtumĩa, mũtetheesya wa kĩkundi, vainia, kana o mũtavanyʼa kĩkundinĩ. O na no ũtetheesye wĩthĩwe wĩ mũnini kana wĩ mũkũũ, kana wĩthĩwe wĩ mwana-a-asa kana wĩ mwĩĩtu-a-asa. Yĩla mũndũ ũmwendete Yeova wamwĩkaĩla aimwĩtya ũtethyo, kaingĩ Ngai witũ nũtũmĩaa atumĩa na athũkũmi angĩ aĩkĩĩku ‘kũmũkiakisya mũno’. (Ako. 4:11) Nĩ kĩanda kĩnene ta kĩ kũmũthũkũma Yeova na ana-a-asa maitũ maũndũnĩ ta asu! No tũvote kwĩka ũu yĩla kweethĩwa na ũwau wa kũkwatanwʼa, mũisyo, kana yĩla ana-a-asa maitũ mambĩĩa kũthĩnwʼa.
TETHEESYA ANGĨ YĨLA KWĨ NA ŨWAU WA KŨKWATANWʼA
2. Nĩkĩ tũtonya kwona ve vinya kũtetheesya angĩ yĩla ũwau wa kũkwatanwʼa wanyaĩĩka?
2 Yĩla ũwau wa kũkwatanwʼa wanyaĩĩka, no vethĩwe ve vinya kũtethanyʼa. Kwa ngelekanyʼo, nĩvatonyeka tũkenda kũthokea anyanya maitũ, ĩndĩ kwĩka ũu no kũtũlikye mũisyonĩ. No twende kũthokya ala me na mathĩna ma mbesa tũĩsanĩe kaindo, ĩndĩ kĩu no kĩthĩwe kĩtatonyeka. No twende kũtetheesya angĩ, ĩndĩ no twĩwʼe kĩu kĩ vinya ethĩwa o namo andũ maitũ ma mũsyĩ me na mathĩna. Ĩndĩ o na vailye ũu, nĩtwĩthĩawa tũyenda kũtetheesya ana-a-asa maitũ, na Yeova nũtanaa mũno yĩla tweeka kyonthe kĩla tũtonya tũmatetheesye. (Nth. 3:27; 19:17) Nĩ maũndũ meva tũtonya kwĩka?
3. Ngelekanyʼo ya atumĩa ma kĩkundi kya Desi yĩtũmanyĩsya kyaũ? (Yelemia 23:4)
3 Kĩla atumĩa matonya kwĩka. Ethĩwa wĩ mũtumĩa, ĩkĩa kĩthito ũmanye nesa malondu ala me ungu waku. (Soma Yelemia 23:4.) Ũla mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Desi ũwetetwe ĩsomonĩ ĩvĩtu aĩtye, “Navu tene atumĩa ma kĩkundi kyakwa kya ũtavanyʼa nĩmatavanasya nakwa na ala angĩ, o na nĩmatũmĩaa ĩvinda naitũ yĩla tũkwĩtanĩthya.”b Kĩthito kya aĩthi asu nĩkyatumie vethĩwa ve laisi kũmũtetheesya yĩla ũwau wa COVID-19 wambĩĩie, na yĩla andũ amwe ma mũsyĩ mooaiwe nĩ ũwau ũsu.
4. Nĩkĩ atumĩa mavotie kũtetheesya Desi, na nĩ kyaũ atumĩa mekwĩmanyĩsya?
4 Desi aĩtye, “Nũndũ nonaa atumĩa ta anyanyawa, yaĩ laisi kũmaelesya ũndũ neewʼaa na maũndũ ala manthĩnasya.” Atumĩa meĩmanyĩsya kyaũ? Thĩnĩkĩaa ala me ungu wa ũsũvĩo waku mathĩna matanamba kumĩla. Monae ta anyanyau. Ethĩwa kwĩ na ũwau wa kũkwatanwʼa na ndũtonya kũmathokea mwenene, mantha nzĩa ingĩ sya kũneena namo. Desi aĩtye: “Mavinda amwe, atumĩa me kĩvathũkanyʼo nĩmangũnĩaa simũ kana makandũmĩa mesengyi mũthenyanĩ o ũmwe. Maandĩko ala manzomeaa nĩmangiitaa ngoo mũno o na kau nĩnamesĩ nesa.”
5. Atumĩa matonya kũmanya ata kĩla ana-a-asa na eĩtu-a-asa me na vata nakyo nĩ kana mamatetheesye?
5 Ũndũ ũmwe ũtonya kwĩka ũmanye kĩla ana-a-asa na eĩtu-a-asa maku me na vata nakyo nĩ kũmakũlya makũlyo mate kũmekĩĩthya nthoni. (Nth. 20:5) Mo me na lĩu ũtoetye, ndawa, na syĩndũ ingĩ? Nĩvatonyeka makasya wĩa woo kana makethĩwa mate na mbesa itoetye kũĩvĩa nyũmba ila mekalaa? Nĩmekwenda kũtetheewʼa kwĩyĩandĩkĩthya mĩvangonĩ ya silikalĩ ya kũnengane ũtethyo? Desi nĩwanengiwe ũtethyo wa syĩndũ sya kĩ-mwĩĩ nĩ athaithi ala angĩ. Ĩndĩ kĩla kyamũtetheeisye mũno kũmĩĩsya mathĩna ala mamũkwatĩte nĩ kwona atumĩa mamwendete na kwona maimwĩkĩa vinya matũmĩĩte Mbivilia. Aĩtye: “Atumĩa nĩmavoyaa vamwe nakwa. O na kau ndyĩsa kũlilikana nesa kĩla mawetaa mboyanĩ isu, nĩnĩlilikanaa ũndũ syatumaa nĩwʼa. Yeova no ta wambĩaa ũũ: ‘Ndwĩ weka nongi.’”—Isa. 41:10, 13.
Mwana-a-asa ũtongoesye kĩlungu kĩna ũkũtanĩa kwĩwʼa maelesyo ma ala me ũmbanonĩ, vamwe na ma mwana-a-asa mũwau ũlikĩte maũmbanonĩ atũmĩĩte vulongulamu ya kũtetheesya andũ maneene menene (Sisya kalungu ka 6)
6. Aingĩ kĩkundinĩ matonya kwĩka ata matetheesye angĩ? (Sisya visa.)
6 Kĩla angĩ matonya kwĩka. Twĩthĩawa twĩkwatĩtye atumĩa methĩwe mũsitalĩnĩ wa mbee kũthĩnĩkĩa Aklĩsto ala angĩ. Ĩndĩ Yeova athoketye kĩla ũmwe witũ ekĩe vinya na aitetheesya ala angĩ. (Aka. 6:10) O na kwĩka mũndũ ũkwĩwʼa naĩ o kaũndũ kanini no kũmwĩkĩe vinya mũno. Kwa ngelekanyʼo, kana no katũmĩe mwana-a-asa kaati kana mũsolo nĩ kana kamwĩkĩe vinya. Mũndũ wa mũika no atũmwe nĩ mwĩĩtu-a-asa vandũ kana akathi kũmũthooea syĩndũ. Nao nata ũkaua lĩu ũtonya kũtwaĩwa mũndũ mũwau? Nĩwʼo kana yĩla ũwau wa kũkwatanwʼa wanyaĩĩka, kĩla ũmwe kĩkundinĩ nĩwĩthĩwa ayenda kwĩkĩwa vinya. Ethĩwa nĩvatonyeka, no twĩkalange ĩtina wa maũmbano nĩ kana tũneene na ana-a-asa na eĩtu-a-asa, twĩthĩwe tũmbanĩte twenene kana tũtũmĩĩte vulongulamu sya kũneena twenene. O namo atumĩa nĩmethĩawa na vata wa kwĩkĩwa vinya. Atavanyʼa amwe nĩmatũmĩaa atumĩa valũa sya kũmatũngĩa mũvea, na mũno mũno ala methĩawa makwatene mũno yĩla ũwau wa kũkwatanwʼa wanyaĩĩka. Mwa wĩthĩawa wĩ ũndũ mũseo ta kĩ yĩla ‘twaendeea kũthangaanyʼa na kwakana ithyĩ kwa ithyĩ’!—1 Ath. 5:11.
TETHEESYA ANGĨ YĨLA MŨISYO WAUMĨLA
7. Nĩ mawetu meva matonya kumĩla yĩla kweethĩwa na mũisyo?
7 Mũisyo no ũtume maũndũ ma mũndũ maalamũkana o na atataĩĩe. Andũ amwe no masye malĩ syoo, mĩsyĩ yoo, kana o na makakwʼĩĩwa nĩ endwa moo. Maũndũ asu mathũkĩte ũu nĩmakwataa ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ. Kwoou tũtonya kwĩka ata tũmatetheesye?
8. Atumĩa na ene mũsyĩ matonya kwĩka ata mũisyo ũtanaumĩla?
8 Kĩla atumĩa matonya kwĩka. Inywʼĩ atumĩa, tetheesyai ana-a-asa menyu kwĩyũmbanyʼa kwĩ tene mũisyo ũtanaumĩla. Ĩkĩĩthyai kana onthe kĩkundinĩ nĩmesĩ matambya ala maĩle kwosa nĩ kana mekale me asũvĩĩku, na nzĩa ĩla matonya kũtũmĩa maneene na atumĩa. Ũla Margaret ũwetetwe ĩsomonĩ ĩvĩtu aĩtye: “Atumĩa nĩmaumĩtye kĩlungu kya mavata ma kĩkundi vala matũkanisye kana kwaĩ o na mũisyo wa mwaki kĩsionĩ kitũ. Matũtavisye kana asikalĩ matũkũlya tume mĩsyĩnĩ yitũ kana maũndũ mathũkĩĩa, twaĩlĩte kũma tũte kweteela.” Kĩu atumĩa mamatavisye kyaĩ kya ĩvinda yĩla yaĩlĩte vyũ nũndũ ĩtina wa syumwa itano, mwaki mũnene nĩwaumĩlile. Ĩvinda ya ũthaithi wa mũsyĩ, ene mũsyĩ no maneenee maũndũ ala kĩla ũmwe nthĩnĩ wa mũsyĩ waĩlĩte kwĩka. Ethĩwa we na syana syaku nĩmwĩyũmbanĩtye, mũikona ve vinya kwĩkala mũuĩtye mũisyo waumĩla.
9. Atumĩa matonya kũthũkũma me ngwatanĩo ata mũisyo ũtanamba kumĩla na waumĩla?
9 Ethĩwa wĩ mũsyaĩĩsya wa kĩkundi kya ũtavanyʼa, ndũketeele nginya mũisyo umĩle nĩ kana wambĩĩe kũmantha namba ila atavanyʼa ma kĩkundinĩ kyaku matũmĩaa na kũla mekalaa. Andĩka ũvoo ũsu vandũ na mavinda kwa mavinda ũyĩkĩĩthasya kana nĩwʼo wa mĩtũkĩnĩ vyũ. Na ĩndĩ mũisyo waumĩla, ũkeethĩwa ũtonya kũneena na kĩla mũtavanyʼa nĩ kana ũmanye kĩla wĩ na vata nakyo. Ĩtina wa kũneena namo, nenga mũvangĩthya wa nzama ya atumĩa ũvoo ũsu na mĩtũkĩ nĩ kana amanyĩthye mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko. Yĩla ana-a-asa asu mathũkũma me ngwatanĩo, no matethye vanene. Kwa ngelekanyʼo, yĩla mwaki waumĩlile kĩsionĩ kĩla Margaret wekalaa, mũsyaĩĩsya woo wa mũthyũlũlũko atũmĩie masaa 36 ateũkoma aivangĩthya wĩa ũla atumĩa matethasya wa kũmantha ana-a-asa na kũthĩnĩkĩa angĩ ta 450, ala mataĩ na vandũ va kwĩkala. (2 Ako. 11:27) Nũndũ wa ũu, onthe ala mendaa vandũ va kwĩkala nĩmamanthĩiwe.
10. Nĩkĩ atumĩa monaa wĩa wa kũkiakisya na kũtwʼĩĩka ana-a-asa moo wĩ wa vata? (Yoana 21:15)
10 Wĩa ũmwe atumĩa Aklĩsto matethesya nĩ kũthĩnĩkĩa mavata ma kĩ-veva ma ala angĩ kĩkundinĩ na kũmakiakisya. (1 Vet. 5:2) Yĩla mũisyo waumĩla, maĩlĩte kwamba kũĩkĩĩthya kana ana-a-asa na eĩtu-a-asa nĩ asũvĩĩku, me na lĩu, ngũa, na vandũ va kwĩkala. Ĩndĩ myei yĩana ũna ĩtina wa vau, ana-a-asa no methĩwe mayenda kwĩkĩwa vinya na kũtwʼĩĩkwa. (Soma Yoana 21:15.) Mwana-a-asa wĩtawa Harold wĩthĩawa Kamitiinĩ ya Ovisi wa Ũvonge na ũkomanĩte na ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ makwatĩtwe nĩ mĩisyo, aĩtye: “Nĩmakuaa ĩvinda mayĩsa kũtwʼĩka nĩmaeka kũthĩnĩka. Nĩmatonya kũsyokea maũndũ moo ta tene, ĩndĩ no matiwe maithĩnĩka malilikana mwendwa woo wakwie, malĩ ya vata maaisye, kana ũndũ mavonokie mũisyo ũnenevete. Kũlilikana maũndũ ta asu no kũtume makwatwa nĩ kyeva ĩngĩ. Maũndũ asu ti maeni na kĩu kĩyĩthĩawa kĩyonanyʼa kana mai na mũĩkĩĩo.”
11. Ala me mĩsyĩnĩ matonya kwĩthĩwa mayenda kũtetheewʼa maũndũnĩ meva?
11 Atumĩa nĩmatĩĩaa ũtao ũũ wĩ Mbivilianĩ: “Ĩai na ala mekũĩa.” (Alo. 12:15) Ala mavonoka mũisyo mũna nĩmethĩawa na vata wa kũĩkĩĩthwʼa kana Yeova na ana-a-asa moo mainaeka kũmenda. Atumĩa no matetheesye ana-a-asa maendeee kwĩthĩwa na mĩvango ya kĩ-veva, ta kũvoya, kwĩmanyĩsya, kũthi maũmbanonĩ ma kĩkundi, na kũtavanyʼa. O na no mekĩe asyai vinya matetheesye syana syoo itũnge kĩlĩko maũndũnĩ ala matesa kwanangwa nĩ mũisyo. Inywʼĩ asyai, lilikanyʼai syana syenyu kana mavinda onthe Yeova akeethĩawa e mũnyanya woo na akaitetheeasya. Na itetheesyei ielewe kana syĩ na ana-a-asa na eĩtu-a-asa ĩũlũ wa nthĩ yonthe methĩawa meyũmbanĩtye kũitetheesya.—1 Vet. 2:17.
We no wĩyumye kũtetheesya yĩla kwaumĩla mũisyo kĩsionĩ kyenyu? (Sisya kalungu ka 12)e
12. Angĩ matonya kũtetheesya ata yĩla kwaumĩla mũisyo? (Sisya visa.)
12 Kĩla angĩ matonya kwĩka. Ethĩwa mũisyo nĩwaumĩla kĩsionĩ kyenyu, kũlya atumĩa ũndũ ũtonya kũtetheesya. No kwĩthĩwa ũtonya kũmanthĩa ala makwatĩtwe nĩ mũisyo kana ala meyumĩtye kũnengane ũtethyo vandũ va kwĩkala mũsyĩ kwaku kwa kavinda. O na no kwĩthĩwa ũtonya kũtwaĩa atavanyʼa ala me na vata lĩu na syĩndũ ingĩ. O na ethĩwa mũisyo umĩlĩte kĩsionĩ kĩ vaasa, no ũtetheesye. Ata? Kwa kũvoyaa kwondũ wa ala makwatĩtwe nĩ mũisyo. (2 Ako. 1:8-11) O na no ũkwate mbau wĩa wa kũnengane ũtethyo kwa kumya mĩvothi kwondũ wa wĩa wa nthĩ yonthe. (2 Ako. 8:2-5) Na ethĩwa no ũthi kĩsionĩ kĩla kĩkwatĩtwe nĩ mũisyo, kũlya atumĩa ĩũlũ wa kwĩyumya ũtetheesye. Na ethĩwa nĩwathokwʼa ũtetheesye, nĩvatonyeka ũkamba kũmanyĩwʼa nĩ kana ũtũmĩawe kũla kwĩ na vata mũnene na yĩla vata waumĩla.
TETHEESYA ANA-A-ASA MOMĨĨSYE YĨLA MEŨTHĨNWʼA
13. Ana-a-asa ma nthĩ ila wĩa witũ ũkũnĩtwe maluvuku makomanaa na mawetu meva?
13 Nthĩnĩ wa nthĩ ila wĩa witũ ũkũnĩtwe maluvuku, kũthĩnwʼa kũtũmaa maũndũ methĩwa me momũ vyũ. Ana-a-asa kũu no methĩawa na mathĩna ma mbesa, makawaa, o na makakwʼĩĩwa nĩ endwa moo. Ĩndĩ nũndũ wa maluvuku asu, atumĩa nĩmatonya kwĩthĩwa matathi kũthokea kana kũneena na ũthasyo na ala mekwenda kwĩkĩwa vinya. Kĩu nĩkyakwatie Andrei, ũla ũwetetwe ĩsomonĩ ĩvĩtu. Mwĩĩtu-a-asa ũmwe wa kĩkundi kyake kya ũtavanyʼa aĩ na mathĩna ma mbesa. Ĩtina wa kavinda, nĩwakwatie akisitendi. Yaĩ no nginya athĩnzwe mavinda kauta na ndaĩ atonya kũthũkũma. Ĩndĩ o na kũtwĩka kwaĩ na isiĩĩi na kwaĩ na ũwau wa kũkwatanwʼa, Yeova nĩweene maũndũ ala mwĩĩtu-a-asa ũsu wakomanĩte namo, na nĩwatumie ana-a-asa meka kyonthe kĩla matonya mamũtetheesye.
14. Atumĩa matonya kũia ngelekanyʼo yĩva mamwĩkwatya Yeova?
14 Kĩla atumĩa matonya kwĩka. Andrei nĩwavoyie na eeka kyonthe kĩla waĩ atonya. We Yeova amũsũngĩie ata? Nĩwatũmĩie athaithi angĩ maĩ na ũthasyo mwingangĩ kũtetheesya mwĩĩtu-a-asa ũsu. Amwe nĩmamũtwaaa sivitalĩ. Namo angĩ nĩmamũnengie ũtethyo wa mbesa. Yeova nĩwatumie meka kyonthe kĩla maĩ matonya na nĩwaathimie kĩthito kyoo nũndũ meekie ũu me ngwatanĩo na me na ũkũmbaũ mwingĩ. (Aevl. 13:16) Inywʼĩ atumĩa, yĩla wĩa witũ ũsiĩĩwe, kũlyai angĩ matetheesye. (Yel. 36:5, 6) Na ũndũ ũla wa vata vyũ mwĩkwatyei Yeova. No amũtetheesye kũthĩnĩkĩa mavata ma ana-a-asa na eĩtu-a-asa menyu.
15. Yĩla tũendeee kũthĩnwʼa, tũtonya kwĩka ata tũĩkĩĩthye kana twĩ na ngwatanĩo na ana-a-asa maitũ?
15 Kĩla angĩ matonya kwĩka. Yĩla wĩa witũ ũkũnĩtwe maluvuku, nĩvatonyeka tũkewa tũmbanae tũkundi tũnini tũnini. Kwoou nĩ ũndũ wa vata mũno twĩthĩwe na mũuo katĩ witũ. Mũkitei Satani, ĩndĩ mũikokitane ene kwa ene. Ĩkĩa kĩthito ndũkatindĩae kũsisya mavĩtyo ma ana-a-asa maku, na ethĩwa nĩmwavĩtũũkana, tata ũmine ũndũ ũsu na mĩtũkĩ ũndũ vatonyeka. (Nth. 19:11; Aev. 4:26) Ĩthĩwa wĩyũmbanĩtye kũtetheesya ala angĩ. (Tito 3:14) Ũtethyo ũla ana-a-asa manengie ũla mwĩĩtu-a-asa nĩwatethisye kĩkundi kyoo kya ũtavanyʼa mũno. Nĩwatumie methĩwa na ngwatanĩo ta andũ ma mũsyĩ ũmwe.—Sav. 133:1.
16. Kwosana na Akolosai 4:3, 18, tũtonya kũtetheesya ata ana-a-asa maitũ ala maendeee kũthĩnwʼa?
16 Ana-a-asa maitũ ngili maana maingĩ mamũthũkũmaa Yeova me nthĩ silikalĩ isiĩĩe wĩa witũ. Amwe moo nĩmovetwe nũndũ wa mũĩkĩĩo woo. Nũndũ wa ũu, no tũmavoyee, tũkavoyea andũ moo ma mũsyĩ, o na tũkavoyea ala malikasya thayũ woo mũisyonĩ nĩ kana mamatetheesye kĩ-veva, kĩ-mwĩĩ, o vamwe na kũmatetea kotinĩ.c (Soma Akolosai 4:3, 18.) Mwa ndũkaaĩse kũvũthĩĩsya ũtonyi wa mboya syaku!—2 Ath. 3:1, 2; 1 Tim. 2:1, 2.
Ũtonya kwĩka ata ũmbanyʼe mũsyĩ waku oyu kwondũ wa kwĩsa kũthĩnwʼa? (Sisya kalungu ka 17)
17. Ũtonya kwĩka ata wĩyumbanyʼe oyu kwondũ wa kwĩsa kũthĩnwʼa?
17 We na mũsyĩ waku no mwĩyumbanyʼe yu tũĩ kwondũ wa kwĩsa kũthĩnwʼa. (Meko 14:22) Ndũkatinde ũsũanĩĩte maũndũ onthe mathũku ala matonya kũũkwata. Vandũ va ũu, lũlũmĩĩlya ngwatanĩo yaku na Yeova na ũitetheesya syana syaku o nasyo syĩke oou. Ethĩwa mavinda amwe nĩwambĩĩa kwĩmakĩa, mũtulũĩle Ngai ngoo yaku. (Sav. 62:7, 8) No mũneenee ta mũsyĩ maũndũ ala matonya kũtuma mũmwĩkwatya.d Na o tondũ vethĩawa yĩla mũisyo waumĩla, kwĩyũmbanyʼa kwĩ tene na kũmwĩkwatya Yeova no kũtetheesye syana syaku ikethĩwa na ũkũmbaũ na mũuo.
18. Nĩ ũndũ wĩva tweteele?
18 Mũuo wa Ngai ũtumaa twĩwʼa twĩ asũvĩĩku. (Avi. 4:6, 7) Yeova atũmĩaa mũuo ũsu kũtũtetheesya tũusye yĩla kwaumĩla mowau ma kũkwatanwʼa, mĩisyo, kana twambĩĩa kũthĩnwʼa. O na nũtũmĩaa atumĩa me kĩthito kũtũsũvĩa. Na eka ũu, nũtũnengete ithyonthe kĩanda kya kũtethanasya. Mũuo ũla tũtanĩaa ũmũnthĩ no ũtũtetheesye kũmĩĩsya mathĩna maito ala me mbee, ta ũla “thĩna mũnene.” (Mt. 24:21) Ĩvindanĩ yĩu, tũkeethĩwa na vata wa kwĩkĩa kĩthito twĩthĩwe na mũuo na kũtetheesya angĩ meke ũu. Ĩndĩ ĩtina wa thĩna ũsu, tũikakomanaa na mathĩna ala matumaa tũkwatwa nĩ kĩũũyũ. Ĩvindanĩ yĩu, tũkatanĩa kĩla Yeova wĩthĩĩtwe ayenda, nakyo nĩ mũuo wa wʼo na wa tene na tene.—Isa. 26:3, 4.
WATHI 109 Twendane Vyũ Kuma Ngoonĩ
a Kaingĩ, Yeova atũmĩaa athũkũmi make aĩkĩĩku kũtetheesya ala maendeee kũkomana na mathĩna. No aũtũmĩe kwĩkĩa vinya ana-a-asa na eĩtu-a-asa maku. Ekai twone ũndũ tũtonya kũtetheesya ala makwatwa nĩ mathĩna.
b Masyĩtwa amwe nĩ mavĩndũe.
c Ala me ovisinĩ wa ũvonge kana ala me ovisinĩ ũla mũnene mayĩthĩawa matonya kũtũma valũa sya mũndũ ũmwe ũmwe kwa ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala me yela.
d Sisya kĩlungu kĩ na kyongo “Ĩyumbanyʼe Oyu Kwondũ wa Kwĩsa Kũthĩnwʼa” ĩkasetinĩ ya Mũsyaĩĩsya ya Mwei wa 7, 2019.
e MAELESYO MA VISA: Mwana-a-asa na mũka maetee lĩu mwĩĩtu-a-asa ũngĩ na mũsyĩ wake mekwĩkala kwa kavinda maeemanĩ ĩtina wa mũisyo kumĩla kĩsionĩ kyoo.