Tũtonya Kwĩmanyĩsya Kyaũ Kuma kwa Aka Ala Mawetetwe Mbivilianĩ?

Ũndũ Mbivilia Ĩsũngĩĩte

Mbivilianĩ ve ngewa sya aka aingĩ itonya kũtũmanyĩsya maũndũ ma vata. (Alomi 15:4; 2 Timotheo 3:16, 17) Kĩlungu kĩĩ kĩneeneete kwa ũkuvĩ o amwe katĩ wa asu. Aingĩ moo maĩ ngelekanyʼo nzeo tũtonya kũatĩĩa. Ĩndĩ angĩ maĩ ngelekanyʼo nthũku tũtesa kwenda kũatĩĩa.—1 Akolintho 10:11; Aevelania 6:12.

Aana

Aana aĩ ũũ? Aĩ mũka wa Elikana, na inyia wa Samueli, ũla wesie kũtwʼĩka mwathani wĩ nguma mbaĩnĩ ya Isilaeli.—1 Samueli 1:1, 2, 4-7.

Eekie ata? Yĩla Aana waĩ ngũngũ, nĩwamwĩkaĩlile Ngai amũkiakisye. Aana aĩ na mwĩue weetawa Venina, na aĩ na syana. Ĩndĩ we nĩwekalile mũno ate mwana o na ũmwe. Venina nĩwamũvũthasya na kũmũthĩnyʼa, na kwoou Aana nĩwamũvoyaa Ngai amũkiakisye. Mũthenya ũmwe nĩwathie Ngai kana amũnenga mwana wa kĩvĩsĩ, akamũnengane kwake. Amwathie kana akamũtwaa amũthũkũmae e ĩeemanĩ ya kũmbanĩa. Yĩu nĩ ĩeema Aisilaeli matũmĩaa kwondũ wa ũthaithi, na yaĩ yĩtonya kũkuwa kuma vandũ vamwe kũthi vala vangĩ.—1 Samueli 1:11.

Ngai nĩwasũngĩie mboya ya Aana na amũnenga mwana weetawa Samueli. Nake Aana nĩweanĩisye watho wake. Samueli e o mũnini, nĩwamũtwaie ĩeemanĩ ya kũmbanĩa athũkũmae vo. (1 Samueli 1:27, 28) Na kĩla mwaka, nĩwamũtumĩaa ngũa ndaasa ĩte moko na aimũtwaĩa. Ĩtina wa ĩvinda, Ngai nĩwamũathimie Aana na syana ingĩ itano; tũmwana tũtatũ na twĩlĩtu twĩlĩ.—1 Samueli 2:18-21.

Ngewa ya Aana yĩtũmanyĩsya kyaũ? Kũmũtulũĩla Yeova ngoo yake nĩkwamũtetheeisye kũmĩĩsya matatwa. Na ĩla mboya yake ya kũtũnga mũvea ĩandĩkĩtwe ĩvukunĩ ya 1 Samueli 2:1-10 yonanasya kana nĩwamũĩkĩĩe Ngai mũno.

▸ Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa Aana, sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “Nĩwamũtulũĩle Ngai Ngoo Yake Mboyanĩ.”
▸ Nĩ kana ũmanye nĩkĩ Ngai waekanaa na andũ make matwae iveti mbingĩ, sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “Je, Mungu Anakubali Ndoa ya Wake Wengi?”

Avikaili

Avikaili aĩ ũũ? Aĩ kĩveti kya mũthwii weetawa Navali. Navali aĩ mũndũ mũkalĩ na ũte tei. Ĩndĩ Avikaili aĩ mũndũ mũka mũĩ na wĩnyivĩtye. O na aĩ mwanake methonĩ ma andũ na ma Ngai.—1 Samueli 25:3.

Eekie ata? Ĩvinda yĩmwe yĩla wamanyie ve mũisyo wũkĩte, nĩwoosie ĩtambya yoonanisye nĩ mũĩ na e ũmanyi. Yĩu nĩ yĩla ĩvinda ũla mũndũũme wanyuvĩtwe esumbĩka Isilaeli weetawa Ndaviti wookie kwĩvitha e na aũme make kĩsionĩ kĩla Avikaili wekalaa e na mũũme. Ndaviti na aũme make me kĩsionĩ kĩu nĩmasũvĩie ndĩthya sya malondu sya Navali iikathi na ingʼei. Ĩndĩ yĩla Ndaviti watũmie amwe maketye Navali lĩu, amaumangie na alea kũmaolela kĩndũ. Ndaviti athatie ta kĩ! Nũndũ wa ũu, e na aũme make nĩmookĩlile makoae Navali na aũme onthe ma nyũmba yake.—1 Samueli 25:10-12, 22.

Ĩndĩ yĩla Avikaili weewie kĩla mũũme weeka, nĩwoosie ĩtambya na mĩtũkĩ. Nĩwoovie mĩio ya lĩu na anenga athũkũmi make matwaĩe Ndaviti na aũme make, nake amaatĩĩa ĩtina nĩ kana akesũvane vala ve Ndaviti. (1 Samueli 25:14-19, 24-31) Yĩla Ndaviti woonie mĩthĩnzĩo yake, oona ũndũ weenyivĩtye, na eewʼa ũtao mũseo ũla wamũnengie, nĩwamanyie kana Ngai nĩwe wamũtũmĩie amũsiĩĩe ndaketĩkye nthakame. (1 Samueli 25:32, 33) Kavinda o kanini ĩtina wa mũthenya ũsu, Navali nĩwakwie, na Ndaviti atwaa Avikaili.—1 Samueli 25:37-41.

Ngewa ya Avikaili yĩtũmanyĩsya kyaũ? O na kau Avikaili aĩ mwanake na aĩ na malĩ, ndaaĩkua ta mũndũ wa vata mũno. O na kau ti we waĩ mavĩtyo, nĩweeyũmbanĩtye kwĩtya ũekeo nĩ kana atũngĩĩe mũuo. Yĩu yaĩ ĩvinda yũmũ mũno, ĩndĩ athĩnĩkĩie thĩna ũsu auĩtye na e na ũkũmbaũ, na kwa nzĩa yoonanisye kana nĩ mũĩ.

▸ Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa Avikaili, sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “Nĩwoonanisye Ũmanyi.”

Esita

Esita aĩ ũũ? Aĩ Mũyuti wanyuviwe nĩ Mũsumbĩ Aasuelo wa Velisia atwʼĩke mũka.

Eekie ata? Atũmĩie ũkũmũ ũla waĩ nawʼo e mũka wa mũsumbĩ kũsiĩĩa mbaĩ yoo ndĩkaminwe. Eekie ũu yĩla wamanyie kana ve mwĩao wavĩtũkĩthwʼa ũvanĩĩe mũthenya ũla Ayuti onthe kĩsionĩ kya Ũsumbĩ wa Velisia maĩle kũawa. Ũla waumanie na mũvango ũsu ũthũkĩte ũu aĩ wa kelĩ ũsumbĩnĩ, na eetawa Amani. (Esita 3:13-15; 4:1, 5) Ĩndĩ Esita nĩwatetheeiwʼe nĩ mũndũ wa mũsyĩ weetawa Molitekai kũvuanĩsya Mũsumbĩ Aasuelo nzama ya Amani, o mesĩ kwĩka ũu no kũtume moawa. Ĩthe wa Esita na wa Molitekai nĩmasyaanĩwʼe, na Molitekai aĩ mũkũangũ kwĩ Esita. (Esita 4:10-16; 7:1-10) Ũseo, Aasuelo nĩwametĩkĩlilye maumye mwĩao ũngĩ ũtavĩtye Ayuti nĩmeyũmbanĩsye kwĩyũkitĩa. Mũthya, Ayuti makũnie amaitha moo mamasinda vyũ.—Esita 8:5-11; 9:16, 17.

Ngewa ya Esita yĩtũmanyĩsya kyaũ? Esita nĩ ngelekanyʼo nzeo ya mũndũ waĩ ũkũmbaũ na wĩnyivyo. (Savuli 31:24; Avilivi 2:3) O na kau aĩ mwanake mũno na aĩ mũndũ mũka wĩ ũkũmũ, nĩwamanthie ũtao na ũtethyo. Na yĩla waneenaa na mũũme, anyuvie ndeto syake nesa na aneena e na ndaĩa, ĩndĩ e na ũkũmbaũ. O na kau nĩweesĩ Ayuti mavangĩĩwe kũawa, ndaakĩa kũweta ũtheinĩ kana we nĩ Mũyuti.

▸ Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa Esita, sisya ilungu syĩ na kyongo, “Nĩwateteie Andũ ma Ngai” na “Nĩwoonanisye Nĩ Mũĩ, e Ũkũmbaũ, na Ndeyendete.”

Eva

Eva aĩ ũũ? Nĩwe waĩ mũndũ mũka wa mbee vyũ ĩũlũ wa nthĩ, na wa mbee vyũ kũwetwa Mbivilianĩ.

Eekie ata? Nĩwaleile kũatĩĩa mwĩao wĩ ũtheinĩ Ngai wamanengete. O ta mũũme, Atamu, oombiwe ate na naĩ na aĩ na ũthasyo wa kwĩnyuvĩa maũndũ. O na aĩ na ũtonyi wa kwĩthĩwa na nguma nzeo ta Ngai, ta kwa ngelekanyʼo, wendo na ũĩ. (Mwambĩlĩlyo 1:27) Eva nĩweesĩ kana Ngai nĩwatavĩtye Atamu kana maya ũsyao wa mũtĩ mũna wamwonisye, maikatĩa kũkwʼa. Ĩndĩ Eva nĩwakengekie aĩkĩĩa atĩ aya ndekwʼa. O na aĩkĩĩie atĩ maũndũ make makeethĩawa me maseango alea kũmwĩwʼa Ngai. Na kwoou nĩwaĩye ĩtunda ya mũtĩ ũsu, na ĩtina wa kũya asesenga mũũme o nake aya.—Mwambĩlĩlyo 3:1-6; 1 Timotheo 2:14.

Ngewa ya Eva yĩtũmanyĩsya kyaũ? Ngewa ya Eva yaandĩkiwe ĩtũkanyʼe tũikese kũeka mawendi mathũku mekale ngoonĩ. O na kau nĩweesĩ mwĩao wĩ ũtheinĩ ũla Ngai wamanengete, nĩwaekie wendi wa kĩndũ kĩte kyake weana ngoonĩ nginya wamũkĩlya vinya.—Mwambĩlĩlyo 3:6; 1 Yoana 2:16.

Laavi

Laavi aĩ ũũ? Atwĩe e ĩlwaya atanamba kũtwʼĩka mũthaithi wa Yeova Ngai. Ĩvinda yĩu ekalaa ndũanĩ ya Yeliko, nthĩ ya Kanaani.

Eekie ata? Laavi avithie aũme elĩ Aisilaeli mookĩte kũthiana nthĩ ĩsu yoo. Amavithie nũndũ nĩweewʼĩte ũndũ Yeova, Ngai wa Isilaeli, watetheeisye andũ make mauma Misili na mavonoka kaũ wa mbaĩ ya Aamoli.

Laavi atetheesya athiani asu, nĩwamesũvie memũtangĩĩa vamwe na andũ make ma mũsyĩ yĩla Aisilaeli makavithũkĩa Yeliko. Aũme asu mamwathie kwĩka ũu eeka maũndũ meana ũna. Mbee, no nginya esũvĩe ndakatavye mũndũ ĩũlũ woo; kelĩ, yĩla Aisilaeli memavithũkĩa, no nginya e na andũ make ma mũsyĩ meĩkala vau kwake mate kumaala; na katatũ, no nginya oveleele ĩkanda ĩtune ngalĩko ya nza ya ndĩlĩsya yake nĩ kana memĩmanya. Laavi nĩweekie maũndũ asu onthe, na nũndũ wa ũu, we na andũ make ma mũsyĩ mayaanangwa yĩla Aisilaeli mavithũkĩie Yeliko.

Laavi nĩwesie kũtwawa nĩ Mũisilaeli, na atwʼĩka ũsũe wa Mũsumbĩ Ndaviti na Yesũ Klĩsto.—Yosua 2:1-24; 6:25; Mathayo 1:5, 6, 16.

Ngewa ya Laavi yĩtũmanyĩsya kyaũ? Mbivilia yonanĩtye kana Laavi aĩ mũĩkĩĩo mũlũmu mũno. (Aevelania 11:30, 31; Yakovo 2:25) Na ngewa yake nĩtũĩkĩĩthasya kana Ngai nũtũekeaa na nde kyende. Aathimaa onthe ala matwʼa kũmũĩkĩĩa, o na ethĩwa mwĩkalĩle woo wailye ata tene.

▸ Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa Laavi, sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “‘Alitangazwa Kuwa Mwadilifu kwa Matendo.’”

Lakeli

Lakeli aĩ ũũ? Aĩ mwĩĩtu wa Lavani na mũka wa Yakovo. Mũũme amwendete mũno.

Eekie ata? Lakeli atwaiwe nĩ Yakovo na amũsyaĩa imwana ilĩ, ila syesie kwĩthĩwa mĩtwe ya mbaĩ imwe katĩ wa ila mbaĩ 12 sya Isilaeli ya tene. Lakeli akomanie na Yakovo ayĩthya malondu ma ĩthe wake. (Mwambĩlĩlyo 29:9, 10) Lakeli “aĩ mwanake” mũno aelekanwʼa na mũkũũwe, Lea.—Mwambĩlĩlyo 29:17.

Yakovo nĩwamwendie Lakeli mũno na eetĩkĩla kũthũkũma myaka mũonza nĩ kana amũtwae. (Mwambĩlĩlyo 29:18) Ĩndĩ, Lavani nĩwakengie Yakovo nĩ kana atwae Lea mbee, na ĩndĩ ĩtina, amwĩtĩkĩlya atwae Lakeli.—Mwambĩlĩlyo 29:25-27.

Yakovo eendete Lakeli mũno na imwana syake ilĩ kwĩ ũndũ wendete Lea na syana syake. (Mwambĩlĩlyo 37:3; 44:20, 27-29) Nũndũ wa ũu, aka asu elĩ maĩ nthũ.—Mwambĩlĩlyo 29:30; 30:1, 15.

Ngewa ya Lakeli yĩtũmanyĩsya kyaũ? Lakeli nĩwaendeeie kũmĩĩsya mawetu ma mũsyĩ ate na nzika kana Ngai nũkwĩwʼa mboya syake. (Mwambĩlĩlyo 30:22-24) Ngewa yake yĩtũtetheesya kũmanya ũndũ kwĩthĩwa mũtwaanonĩ wĩ aka aingĩ kwĩanyʼa vinya. O na yĩtũtetheesya kwona ũĩ wa mũvango ũla Ngai waĩ nawʼo ayambĩĩsya mũtwaano, wa kana mũndũũme aĩle kwĩthĩwa na mũka o ũmwe.—Mathayo 19:4-6.

▸ Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa Lakeli, sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “Dada Waliotaabika Ambao ‘Waliijenga Nyumba ya Israeli.’”
▸ Nĩ kana ũmanye nĩkĩ kwa ĩvinda Ngai waekanie na andũ make matwae iveti mbingĩ, sisya kĩlungu kĩ na kyongo,“Je, Mungu Anakubali Ndoa ya Wake Wengi?”

Lea

Lea aĩ ũũ? Aĩ kĩveti kya mbee kya Yakovo. Mũinae, Lakeli, aĩ mwĩue.—Mwambĩlĩlyo 29:20-29.

Eekie ata? Lea amũsyaĩe Yakovo imwana thanthatũ. (Luthi 4:11) Yakovo endaa kũtwaa Lakeli, ĩndĩ ti Lea. Ĩndĩ ĩthe woo, Lavani, nĩwavangie Lea ose mwanya wa Lakeli. Yĩla Yakovo wamanyie ũseleke ũla weekiwe nĩ kana atwae Lea, nĩwatwie kũneena na Lavani. Lavani amũvangĩie kana kĩyaĩ kĩthĩo kya kwoo mwĩĩtu ũla mũnini atwawe mũkũũwe ate mũtwae. Ĩtina wa kyumwa kĩmwe, Yakovo nĩwatwaie Lakeli.—Mwambĩlĩlyo 29:26-28.

Yakovo amwendete Lakeli mũno kwĩ Lea. (Mwambĩlĩlyo 29:30) Nũndũ wa ũu, Lea nĩweewʼĩaa mwĩĩtu-a-inyia kĩwĩu ayenda o nake endwe nĩ Yakovo take. Ngai nĩwamanyie ũndũ Lea weewʼaa na amũathima na syana mũonza, imwana thanthatũ na mwĩĩtu ũmwe.—Mwambĩlĩlyo 29:31.

Ngewa ya Lea yĩtũmanyĩsya kyaũ? Lea nĩwoonanisye nũmwĩkwatĩtye Ngai kwa kũmũvoya, na ndaaeka mathĩna ala wakomanaa namo mũsyĩnĩ woo mamũlinde metho wĩthĩe ndona ũndũ Ngai wamũtwʼĩĩkĩte. (Mwambĩlĩlyo 29:32-35; 30:20) Ngewa yake yĩtũtetheesya kũmanya kana, o na kau kwa kavinda Ngai nĩweetĩkĩlĩtye andũ kũtwaa iveti mbingĩ, mũtwaano wa mũthemba ũsu ndwĩsa kwaĩla o na vanini. Mũtwaano ũla Ngai wĩtĩkĩlaa nĩ ũla wa mũndũũme kwĩthĩwa na kĩveti kĩmwe, kana kĩveti kwĩthĩwa na mũũme o ũmwe.—Mathayo 19:4-6.

▸ Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa Lea, sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “Dada Waliotaabika Ambao ‘Waliijenga Nyumba ya Israeli.’”
▸ Nĩ kana ũmanye nĩkĩ kwa ĩvinda Ngai waekanie na andũ make matwae iveti mbingĩ, sisya kĩlungu kĩ na kyongo,“Je, Mungu Anakubali Ndoa ya Wake Wengi?”

Leveka

Leveka aĩ ũũ? Aĩ mũka wa Isaka na inyia wa Yakovo na Esau, ala maĩ mavatha.

Eekie ata? Leveka nĩweekaa kwenda kwa Ngai, o na yĩla kwĩka ũu kũtaĩ laisi. Ĩvinda yĩmwe ayĩuta kĩwʼũ kĩthimanĩ, mũndũũme ũmwe nĩwamũkũlilye amũtavĩle kĩmwe anywʼe. Leveka nĩwoosie ĩtambya na mĩtũkĩ amũnenga kĩwʼũ kya kũnywʼa na eeyumya kũngʼithya ngamĩle sya mũndũ ũsu. (Mwambĩlĩlyo 24:15-20) Mũndũũme ũsu aĩ mũthũkũmi wa Avalaamu, na aumĩte kũasa mũno okĩte kũmanthĩa Isaka, mwana wa Avalaamu, kĩveti. (Mwambĩlĩlyo 24:2-4) O na ĩngĩ, mũndũũme ũsu nĩwamũvoyete Ngai amũathime. Yĩla woonie kĩthito kya Leveka na ũlau wake, nĩwamanyie kana Ngai nĩwasũngĩĩte mboya yake, na amanya kana nĩwe Ngai wamũnyuvĩte atwʼĩke mũka wa Isaka.—Mwambĩlĩlyo 24:10-14, 21, 27.

Yĩla Leveka wamanyie kĩla kyatumĩte mũndũũme ũsu ooka kũu, nĩweetĩkĩlile kũsyokanyʼa nake na aitwʼĩka mũka wa Isaka. (Mwambĩlĩlyo 24:57-59) Ĩtina Leveka nĩwasyaie tũmwana twĩlĩ tũvatha. Ngai nĩwamũvuanĩĩtye kana kamwana kala kakũũ, Esau, kakathũkũma kalinae, Yakovo. (Mwambĩlĩlyo 25:23) Yĩla Isaka wavangie kũnenga Esau ũathimo ũla wanengawe ĩkithathi, Leveka nĩwoosie ĩtambya ya kũĩkĩĩthya kana Yakovo nĩwe waathimwa, nũndũ nĩweesĩ kũu nĩkwʼo kwenda kwa Ngai.—Mwambĩlĩlyo 27:1-17.

Ngewa ya Leveka yĩtũmanyĩsya kyaũ? Leveka aĩ wĩnyivyo, kĩthito, na aĩ mũlau. Nguma isu nĩsyamũtetheeisye kwĩthĩwa mũka, inyia, na mũthaithi mũseo wa Ngai ũla wa wʼo.

▸ Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa Leveka, sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “Nĩngũthi.”

Luthi

Luthi aĩ ũũ? Aĩ mwĩĩtu Mũmoavi, ũla watiie ngai syoo na nthĩ yoo nĩ kana atwʼĩke mũthaithi wa Yeova e nthĩ ya Isilaeli.

Eekie ata? Oonanisye kana nĩwamwendete mũno inyia wa mũũme, Naomi. Naomi, mũũme, na imwana syoo ilĩ mathamĩĩe Moavi makĩĩte yũa Isilaeli. Ĩtina, imwana isu nĩsyatwaie eĩtu ma kũu Moavi, meetawa Luthi na Oliva. Ĩndĩ matekalĩte mũno, mũũme wa Naomi na imwana syake ilĩ nĩmakwie, na onthe matiwa me ndiwa.

Naomi nĩwatwie kũsyoka Isilaeli nũndũ yũa yaĩ ĩthelete. Luthi na Oliva nĩmatwie kũendanyʼa nake. Ĩndĩ Naomi nĩwamakũlilye masyoke kwa andũ moo ma mũsyĩ. Oliva nĩweetĩkĩlile kũsyoka. (Luthi 1:1-6, 15) Ĩndĩ Luthi atwie kũlũmanyʼa vyũ na inyia wa mũũme. Nĩwamwendete Naomi mũno, na endaa kũthaitha Ngai wake, Yeova.—Luthi 1:16, 17; 2:11.

Ũĩkĩĩku wa Luthi na kĩthito kyake nĩsyatumie ethĩwa na ĩsyĩtwa ĩseo ndũanĩ ĩla Naomi waumĩte ya Mbetheleemu. Mũndũũme ũmwe waĩ mũthwii weetawa Mboasi nĩwendeeiwʼe mũno nĩ Luthi na etĩkĩla kũmũnenga lĩu e na Naomi. (Luthi 2:5-7, 20) Ĩtina, Luthi nĩwatwaiwe nĩ Mboasi na esa kũtwʼĩka ũsũe wa Mũsumbĩ Ndaviti na Yesũ Klĩsto.—Mathayo 1:5, 6, 16.

Ngewa ya Luthi yĩtũmanyĩsya kyaũ? Nũndũ Luthi nĩwamwendete Naomi na Yeova mũno, nĩwatiie mũsyĩ woo na andũ moo. Aĩ mũndũ mũka wĩ kĩthito, mũĩkĩĩku, na weeyumĩtye, o na kau akomanie na mawetu maingĩ.

▸ Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa Luthi, sisya ilungu syĩ na kyongo, “Vala Wĩthi, Ngathi” na “Mũndũ Mũka Mwaĩlu.”

Matha

Matha aĩ ũũ? Aĩ mwĩĩtu-a-inyia wa Lasalo na Meli, na mekalaa ndũanĩ ya Vethania ĩla yaĩ vakuvĩ na Yelusaleme.

Eekie ata? Matha aĩ mũnyanya wa Yesũ, na Mbivilia yaĩtye kana Yesũ “nĩwendete Matha, mwĩĩtu-a-inyia, na Lasalo.” (Yoana 11:5) Matha aĩ mũndũ mũka mũlau. Ĩvinda yĩmwe Yesũ nĩwamathokeie, na Meli atwʼa kwĩkala nthĩ amwĩthukĩĩsye, ĩndĩ Matha atwie kũtethya mawĩa ma mũsyĩ. Matha oona ũu nĩwatavisye Yesũ kana Meli ndeũmũtetheesya. Nake Yesũ nĩwamũtetheeisye Matha kũlũnga mawoni make.—Luka 10:38-42.

Yĩla Lasalo wawaie, Matha na mwĩĩtu-a-inya nĩmatũmanie Yesũ, nũndũ mayaĩ na nzika kana no amũvosye. (Yoana 11:3, 21) Ĩndĩ Lasalo nĩwakwie. Yĩla Matha waneenaa na Yesũ nĩwoonanisye kana ndaĩ na nzika na watho ũla wĩ Mbivilianĩ wa kana akwʼũ makathayũũkwʼa, na kana Yesũ aĩ atonya kũmũthayũũkya mwana-a-inyia.—Yoana 11:20-27.

Ngewa ya Matha yĩtũmanyĩsya kyaũ? Matha nĩweekĩie kĩthito onanyʼe ũlau. Na nĩweetĩkĩlile na ngenda kũnengwa ũtao. Eka ũu, nĩwaeleisye kĩla kyaĩ ngoonĩ na oonanyʼa kana aĩ na mũĩkĩĩo.

▸ Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa Matha, sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “Nĩ na Mũĩkĩĩo.”

Meli (inyia wa Yesũ)

Meli aĩ ũũ? Aĩ mwĩĩtu Mũyuti, na aisyaa Yesũ, ndeesĩ mũndũũme, na kĩtumi nũndũ aitavie mwana ũsu wa Ngai kwa nzĩa ya kyama.

Eekie ata? Nũndũ Meli aĩ wĩnyivyo, nĩweekie kwenda kwa Ngai. Yĩla weevaawʼa nĩ Yosevu, mũlaĩka amumĩlĩĩile na amũtavya kana akaitava na aisyaa Masia ũla andũ meeteele mũno. (Luka 1:26-33) Meli nĩweetĩkĩlile kĩanda kĩu ateũthingʼĩĩwʼa. Yesũ asyawa, Meli na Yosevu nĩmasyaie imwana inya, na nĩmatonya kwĩthĩwa masyaie eĩtu elĩ. Ũu wĩonanyʼa kana Meli ndaaendeea kwĩkala atesĩ mũndũũme. (Mathayo 13:55, 56) Ĩndĩ o na kau aĩ na kĩanda kya mwanya mũno, vai ĩvinda waaenda andũ mamwonae e wa vata mũno, yĩthĩwe nĩ ĩvinda ya ũtavanyʼa wa Yesũ kana nĩ ĩvinda ya Aklĩsto ma mbee.

Ngewa ya Meli yĩtũmanyĩsya kyaũ? Meli aĩ mũndũ mũka mũĩkĩĩku na nĩweetĩkĩlile na ngenda kĩanda kyaĩ vinya mũno. Nĩweesĩ Maandĩko nesa mũno. O na ũkunĩkĩli ũmwe wonanĩtye kana ndetonĩ syake ila syĩ nthĩnĩ wa Luka 1:46-55, awetie ndeto syĩ kũndũ ta 20 Maandĩkonĩ.

▸ Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa Meli, sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “Mfano wa Maria Unatufundisha Nini?”

Meli (mwĩĩtu-a-inyia wa Matha na Lasalo)

Meli aĩ ũũ? E na mwana-a-inyia, Lasalo, na mwĩĩtu-a-inyia, Matha, maĩ ndũũ mũno na Yesũ.

Eekie ata? Meli nĩwoonanisye mavinda maingĩ kana nĩwoonaa kĩanda kya Yesũ ta Mwana wa Ngai kĩ kya vata. Nĩwoonanisye nĩwaĩkĩĩe kana Yesũ aĩ atonya kũsiĩĩa mwana-a-inyia, Lasalo, ndakakwʼe, na aĩ vo yĩla Yesũ wamũthayũũkisye. Ĩvinda yĩmwe mwĩĩtu-a-inyia, Matha, nĩwamumanisye yĩla watwie kwĩkala nthĩ ethukĩĩsye Yesũ, vandũ va kũmũtetheesya wĩa. Ĩndĩ Yesũ nĩwakathie Meli nũndũ wa kũvĩtya maũndũ ma kĩ-veva mbee.—Luka 10:38-42.

Ĩvinda yĩngĩ, Meli nĩwoonisye Yesũ ũlau kwa nzĩa ya mwanya, yĩla woosie “mauta me mũuke mũseo na ma thooa mũnene” ametĩkĩĩsya mũtwenĩ wa Yesũ na maaũnĩ make. (Mathayo 26:6, 7) Andũ amwe maĩ vau vakuvĩ maisye kana eĩka kwananga syĩndũ. Ĩndĩ Yesũ nĩwamũteteie. Aisye: “O kũla kũkatavanwʼa ũvoo ũũ mũseo [wa Ũsumbĩ wa Ngai] nthĩ yonthe, ũndũ ũla mũndũ mũka ũũ weeka o nawʼo ũkatavanawʼa kwondũ wa kũmũlilikana.”—Mathayo 24:14; 26:8-13.

Ngewa ya Meli yĩtũmanyĩsya kyaũ? Meli aĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu mũno. Avĩtasya ũthaithi wa Ngai mbee wa maũndũ ala angĩ onthe. Na nũndũ aĩ na wĩnyivyo, nĩwanengie Yesũ ndaĩa, o na ateũkũlya wasyo ũla ũkũkwata.

Meli Makatalene

Meli Makatalene aĩ ũũ? Aĩ mũmanyĩwʼa mũĩkĩĩku wa Yesũ.

Eekie ata? Meli Makatalene aĩ ũmwe katĩ wa aka kauta ala maendanasya na Yesũ na amanyĩwʼa make. Aĩ mũlau na nĩwatũmĩaa syĩndũ syake kũmatetheesya. (Luka 8:1-3) Aĩ mũatĩĩi wa Yesũ nginya yĩla waminie ũtavanyʼa wake; o na ĩvinda yĩla Yesũ wooaawa, aĩ vo. Aĩ ũmwe katĩ wa andũ ma mbee kwona Yesũ athayũũkwʼa.—Yoana 20:11-18.

Ngewa ya Meli yĩtũmanyĩsya kyaũ? Meli Makatalene aĩ mũlau, na nĩwatũmĩaa syĩndũ syake kũtetheesya Yesũ ũtavanyʼanĩ wake. O na aendeeie kwĩthĩwa e mũmanyĩwʼa mũĩkĩĩku wa Yesũ.

Miliamu

Miliamu aĩ ũũ? Aĩ mwĩĩtu-a-inyia wa Mose na Aluni. Nĩwe mũndũ mũka wa mbee kwĩtwa mwathani.

Eekie ata? Nũndũ aĩ mwathani, aĩ na kĩanda kya kũtavya andũ atũmane wa Ngai. Aĩ nguma mũno mbaĩnĩ ya Isilaeli, na nĩwainie vamwe na aũme wathi wa ũsindi yĩla Ngai waanangĩie ita sya Amisili Ũkanganĩ Mũtune.—Kuma 15:1, 20, 21.

Ĩtina wa ĩvinda, Miliamu na Aluni nĩmambĩĩe kũneenea Mose naĩ. Mĩtũlyo na kĩwĩu nĩsyo itonya kwĩthĩwa syatumie meka ũu. Ĩndĩ Ngai “eewʼa ũu,” na akanyʼa Miliamu na Aluni mũno. (Motalo 12:1-9) Ngai nĩwakũnie Miliamu na mangũ, na nĩvatonyeka akethĩwa eekie ũu nũndũ nĩwe wambĩĩisye ngewa isu itaĩle. Ĩndĩ yĩla Mose wamũvoyie Ngai kwondũ wake, nĩwamũvoisye. Ĩtina wa ũu, nĩwavathiwe ũtee wa kambi vandũ va mĩthenya mũonza, na yathela, atũngwa nthĩnĩ.—Motalo 12:10-15.

Mbivilia yaĩtye kana Miliamu nĩweetĩkĩlile ũkanyʼo ũsu. Myaka maana maingĩ ĩtina wa vau, Ngai nĩwawetie kana Miliamu eanĩisye kĩanda kya vata. Alilikanilye mbaĩ ya Isilaeli atĩĩ: “[Natũmie] Mose, na Aluni, na Miliamu makũtongoesye.”—Mika 6:4.

Ngewa ya Miliamu yĩtũmanyĩsya kyaũ? Ngewa ya Miliamu yĩtũmanyĩsya kana Ngai nĩwĩthĩawa ethukĩĩsye yĩla athaithi make mekũea ngewa na yĩla meũweta maũndũ ĩũlũ wa athaithi ala angĩ. O na ĩngĩ, twĩĩmanyĩsya kana nĩ kana tũmwendeesye Ngai, no nginya twĩsũvĩe tũikalikwe nĩ mĩtũlyo na kĩwĩu nũndũ isu nĩ nguma itonya kũtuma twanangĩa angĩ ĩsyĩtwa.

Mũka wa Loto

Mũka wa Loto aĩ ũũ? Mbivilia ndĩwetete ĩsyĩtwa yake. Ĩndĩ yaĩtye kana aĩ na eĩtu elĩ na kana we na mũsyĩ woo mekalaa Sotomo.—Mwambĩlĩlyo 19:1, 15.

Eekie ata? Ndaamwĩwʼa Ngai. Ngai nĩwavangĩte kwananga Sotomo na ndũa ila syamĩthyũlũlũkĩte nũndũ wa mwĩkalĩle wasyo mũvuku. Ĩndĩ nũndũ Loto aĩ mũlũngalu, Ngai nĩwamwendete na nĩwendete andũ make. Na kwoou nĩwatũmie alaĩka elĩ makamaumye ndũanĩ ĩsu, na maimaumaasya nginya mavike vandũ matakwatwa nĩ mũisyo.—Mwambĩlĩlyo 18:20; 19:1, 12, 13.

Alaĩka meeie Loto na mũsyĩ wake masembe maume vau na maikasisye ĩtina, nũndũ masisya ĩtina, maĩ makwʼe. (Mwambĩlĩlyo 19:17) Ĩndĩ Mũka wa Loto “asisya na ĩtina e ĩtina wake, na atwʼĩka kĩtuĩ kya mũnyũ.”—Mwambĩlĩlyo 19:26.

Ngewa ya mũka wa Loto yĩtũmanyĩsya kyaũ? Ngewa yake yonanasya mũisyo ũla ũtonya kũkwata mũndũ eethĩwa na wendi wa syĩndũ sya kĩ-mwĩĩ nginya itume aemwa nĩ kũmwĩwʼa Ngai. Yesũ atũmĩie ngewa ĩsu ta ũkanyʼo, yĩla waisye: “Lilikanai mũka wa Loto.”—Luka 17:32.

Mwĩĩtu Mũsulami

Mwĩĩtu Mũsulami aĩ ũũ? Aĩ mwĩĩtu wekalaa ndũanĩ yĩ mĩũndanĩ, na nĩwe ũwetetwe mũno ĩvukunĩ ya Wathi wa Solomoni, yĩla yĩ Mbivilianĩ. Mbivilia ndĩwetete ĩsyĩtwa yake.

Eekie ata? Mwĩĩtu Mũsulami endete mũno mwanake waĩ mũĩthi na nĩwalũmanilye nake. (Wathi 2:16) Mwĩĩtu ũsu aĩ mwanake mũno nginya yĩla Mũsumbĩ Solomoni wamwonie, eewie atamũeka, na kwoou atata kũmũsesenga amwĩtĩkĩle. (Wathi 7:6) Mwĩĩtu ũsu nĩwaleile Solomoni, o na kau andũ aingĩ nĩmatatie kũmũthingʼĩĩsya amwĩtĩkĩle nũndũ aĩ mũthwii. Endete ũla mwanake waĩ mũĩthi o na kau ndaĩ malĩ, na nĩwalũmanilye nake.—Wathi 3:5; 7:10; 8:6.

Ngewa ya mwĩĩtu Mũsulami yĩtũmanyĩsya kyaũ? Aĩ mwanake mũno na aingĩ nĩmendeeawʼa nĩwe, ĩndĩ kĩu kĩyaatuma ekua ta wa vata mũno kwĩ ala angĩ. Ndaaĩtĩkĩla kwelelũkwʼa nĩ andũ kana nĩ malĩ. Na ndaaĩtĩkĩla kwelelũkwʼa nĩ ngoo yake, na kwoou nĩwekalile e mũĩkĩĩku.

Ndelila

Ndelila aĩ ũũ? Aĩ mũndũ mũka wendiwe mũno nĩ mũsili wa Isilaeli weetawa Samusoni.—Asili 16:4, 5.

Eekie ata? Anene ma Avilisiti mamũnengie mbesa nĩ kana avũnyanĩe Samusoni kũla maĩ na eetĩkĩla. Samusoni nĩwatũmĩawa nĩ Ngai kũvonokya Aisilaeli kuma mokonĩ ma Avilisiti, na nĩmaemetwe nĩwe nũndũ aĩ vinya mwingĩ mũno. (Asili 13:5) Nũndũ wa ũu, maendie kwona Ndelila amatetheesye kũmũkwatya.

Nĩmamũnengie mbesa nĩ kana amatavye vala Samusoni umasya vinya wake. Ndelila nĩwasyosie, na ĩtina wa kũtata Samusoni mavinda meana ũna amũtavye vala umasya vinya wake, nĩwesie kũmumbũlĩla kĩmbithĩ kyake. (Asili 16:15-17) Nake Ndelila amanya, nĩwaendie kũtavya ala anene, namo mavota kũmũkwata na kũmwova.—Asili 16:18-21.

Ngewa ya Ndelila yĩtũmanyĩsya kyaũ? Ngewa ya Ndelila yaandĩkiwe ĩtũkanyʼe. Ĩtomo ya mbesa nĩyatumie eyenda mũno, ethĩwa e nzeleke, na alea kũlũmanyʼa na mũthũkũmi wa Yeova Ngai.

Ndevola

Ndevola aĩ ũũ? Aĩ mwathani wanyuvĩtwe nĩ Yeova, Ngai wa Isilaeli, nĩ kana amũtũmĩe kũtavya andũ make kĩla ũkwenda meke. O na nĩwamũtũmĩie kũmina ithokoo mbaĩnĩ ya Isilaeli.—Asili 4:4, 5.

Eekie ata? Ndevola nĩwakwatie athaithi ma Ngai mbau ate na wia o na vanini. Ĩvinda yĩmwe mathĩnawʼa nĩ Akanaani, atũmiwe nĩ Ngai atavye Mbalaka ombanyʼe ita sya Isilaeli nĩ kana makamokite. (Asili 4:6, 7) Na yĩla Mbalaka wamũkũlilye aendanyʼe nake, ndaakĩa, ĩndĩ nĩweetĩkĩlile.—Asili 4:8, 9.

Ĩtina wa Ngai kũtetheesya Aisilaeli kũsinda, Ndevola na Mbalaka nĩmainie wathi ũneeneete kĩla kyaendeeie kaũnĩ ũsu. Ndevola nũmwe watetheeisye kũtila wathi ũsu, na ũ wathinĩ nĩwawetie ũndũ mũndũ mũka weetawa Yaeli woonanisye aĩ ngũmbaũ kwa kwosa ĩtambya yatumie Akanaani masindwa.—Asili, kĩlungu kya 5.

Ngewa ya Ndevola yĩtũmanyĩsya kyaũ? Ndevola aĩ ngũmbaũ na nĩwendete kwĩyumya atetheesye angĩ. Nĩweekĩaa ala angĩ vinya mamwendeesye Ngai. Na yĩla woona mamwendeesya, nĩwamakathaa kuma ngoonĩ.

▸ Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa Ndevola, sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “Nookĩla Nĩ Inyia Nthĩnĩ wa Isilaeli.”

Sala

Sala aĩ ũũ? Aĩ mũka wa Avalaamu na inyia wa Isaka.

Eekie ata? O na kau Sala ekalaa nesa mũno ndũanĩ nthwii yeetawa Ulu, nĩweetĩkĩlile kũthama. Eekie ũu nũndũ nĩwaĩkĩĩe mawatho ala Ngai wamwathĩte mũũme, Avalaamu. Ngai eeaĩe Avalaamu aume Ulu athi nthĩ ya Kanaani. Na nĩwamwathie kũmũathima na kũmũtwʼĩkĩthya mbaĩ nene. (Mwambĩlĩlyo 12:1-5) No kwĩthĩwa ĩvinda yĩu Sala aĩ na myaka 60 na kĩndũ. Mauma Ulu, mekalaa maeemanĩ maithamathama.

Kũthamathama kũu nĩkwalikasya Sala mũisyonĩ, ĩndĩ nĩwatwʼĩte kũmũtwʼĩĩka Avalaamu nĩ kana eanĩsye mwĩao wa Ngai. (Mwambĩlĩlyo 12:10, 15) Sala ekalile myaka mingĩ e ngũngũ, na nĩwathĩnĩkaa mũno. Na kĩtumi nũndũ nĩweesĩ kana Ngai nĩwathie Avalaamu kana akaathima ũsyao wake. (Mwambĩlĩlyo 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Ĩndĩ mũthya Ngai nĩwesie kwathana kana Sala nũkamũsyaĩa Avalaamu mwana. Na kwa wʼo, nĩwesie kũsyaa mwana, o na kau nĩwavĩtũkĩtye myaka ya kũsyaa na vaasa. Aimũsyaa aĩ na myaka 90, nake mũũme aĩ na myaka 100. (Mwambĩlĩlyo 17:17; 21:2-5) Mamwĩtie Isaka.

Ngewa ya Sala yĩtũmanyĩsya kyaũ? Ngewa ya Sala yĩtũmanyĩsya kana no twĩkale tũte na nzika kana Ngai ndalea kwĩanĩsya maũndũ ala watwatha, o na ethĩwa twĩona matatonyeka! (Aevelania 11:11) Na nĩwatiĩe aka ngelekanyʼo nzeo ya kũnenga aũme moo ndaĩa.—1 Vetelo 3:5, 6.

▸ Wenda kũkwata ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa Sala, sisya ilungu syĩ na kyongo, “Wĩ Mũndũ Mũka Mwanake Mũno kwa Kũsiwʼa” na “Sala, Inyia wa Asumbĩ.”

Yaeli

Yaeli aĩ ũũ? Aĩ mũka wa mũndũ ũtaĩ Mũisilaeli weetawa Eeveli. Yaeli nĩwoonanisye e ũkũmbaũ kwa kũkwata mbau andũ ma Ngai.

Eekie ata? Yaeli oosie ĩtambya yĩla yaĩle ateũtindĩa yĩla mũnene wa ita sya Kanaani weetawa Sisela wookie kwake. Ĩvinda yĩu Sisela aĩ anasindwa kaũnĩ nĩ Aisilaeli, na asembete amanthĩte wĩvitho. Yaeli amwona, nĩwamũthokisye ĩeemanĩ yake athũmũĩle vo evithĩte. Ĩndĩ yĩla Sisela wakomie alĩkwa, Yaeli nĩwamũaie.—Asili 4:17-21.

Ĩtambya yĩu Yaeli woosie yeanĩisye wathani ũũ wa Ndevola: “Yeova akanengane Sisela kwʼokonĩ kwa mũndũ mũka.” (Asili 4:9) Na nĩwakathiwe mũno nũndũ wa ũtethyo wake. Eeiwe kana “akaathimwa kũvĩtũka aka” onthe.—Asili 5:24.

Ngewa ya Yaeli yĩtũmanyĩsya kyaũ? Yaeli aĩ ngũmbaũ na ndaateetea kwosa ĩtambya yĩla yaĩle. Ngewa yake yĩtũtetheesya kwona ũndũ Ngai ũtonya kũtwaĩthya maũndũ nĩ kana eanĩsye wathani wake.

Yeseveli

Yeseveli aĩ ũũ? Aĩ mũka wa mũsumbĩ wa Isilaeli weetawa Aavu. Ĩndĩ we ndaĩ Mũisilaeli na ndamũthaithaa Yeova. Athaithaa ngai ya Kanaani yeetawa Mbaali.

Eekie ata? Yeseveli eekaa maũndũ na kĩthũi, aĩ mũngʼendu, na ndaĩ tei. Eekĩaa andũ vinya mathaithe Mbaali na maikwata mbau ũlaalai ũla watwaĩĩawʼa ũthaithinĩ ũsu. Na nĩwamanthaa kwananga vyũ ũthaithi wa Ngai ũla wa wʼo, Yeova.—1 Asumbĩ 18:4, 13; 19:1-3.

Yeseveli nĩwakenganaa na akoaana nĩ kana eanĩsye maũndũ asu mathũkĩte ũu. (1 Asumbĩ 21:8-16) Ĩndĩ o tondũ Ngai wathanĩte, akwie kĩkwʼũ kĩ woo na ndaathikwa nĩ mũndũ.—1 Asumbĩ 21:23; 2 Asumbĩ 9:10, 32-37.

Ngewa ya Yeseveli yĩtũmanyĩsya kyaũ? Ngewa ya Yeseveli yaandĩkiwe ĩtũkanyʼe. Mũndũ mũka ũsu aĩ mũthũku na mwathe vyũ nginya o na ũmũnthĩ ĩsyĩtwa yake yĩkonanawʼa na mũndũ ũte nthoni, wĩ mwĩkalĩle mũthũku, na wĩkaa kĩla ngoo yamũtavya.