Yesũ ameie atĩĩ: “Mbaĩ ĩkookĩlĩla mbaĩ na ũsumbĩ ũkookĩlĩla ũsumbĩ. Kũkeethĩwa ithingitho nene sya nthĩ, na kũkeethĩwa ũnyivu wa lĩu kũũ na kũũ na mowau ma kũkwatanwʼa.” (Luka 21:10, 11) Maũndũ asu onthe me vamwe maĩ maseũvye wonanyʼo wĩ ũtheinĩ wa kana “Ũsumbĩ wa Ngai wĩ vakuvĩ.” Mo maũndũ asu onthe nĩmonekete nthĩ yonthe? Ekai twone.

2. ITHINGITHO SYA NTHĨ

Ĩvuku yĩmwe yĩtawa Britannica Academic yaĩtye kana kĩla mwaka nĩvethĩawa na ithingitho nene vakuvĩ 100 ila ietae “wanangĩko mũnene.” Nawʼo ũkunĩkĩli ũngĩ weekiwe nĩ mũvĩa wa United States Geological Survey wonanĩtye kana “kwosana na maũndũ ala mekĩkĩte kuma mwaka wa 1900 ũu, nĩvatonyeka vakaumĩlaa ithingitho ingĩ nene ta 16 kĩla mwaka.” Andũ amwe nĩmatonya kwasya kana ithingitho sya nthĩ iyongelekete, kĩla kĩ vo nĩ kana ũtũĩka ũla andũ me nawʼo yu nũmatetheesye kwona ithingitho mbingangĩ. Ĩndĩ ũwʼo nĩ kana ithingitho sya nthĩ nene ila iendeee kwĩthĩwa ĩũlũ wa nthĩ nitumĩte andũ aingĩ mũno mathĩna na angĩ makakwʼa kũte ĩvinda yĩngĩ o na yĩva.

3. ŨNYIVU WA LĨU

Ve maũndũ mana ala matumaa mavinda maingĩ kwĩthĩwa na ũnyivu wa lĩu. Maũndũ asu nĩ ta makaũ, ũlũsani, andũ kwĩthĩwa mate na mbesa, kũlea kũĩma nesa, o na kwĩthĩwa matesĩ kwĩyũmbanyʼa kwondũ wa ĩvinda ya mũnyao. Nthĩnĩ wa “Livoti ya Mwaka wa 2018,” ya ngwatanĩo ĩmwe yĩtawa World Food Programme yaisye: “Ĩũlũ wa nthĩ yonthe andũ milioni 821 maĩ na lĩu mũnini, na katĩ wa asu, andũ milioni 124 maĩ avinyĩĩe mũno.” Na ũndũ wa kũmakya nĩ kana kĩla mwaka syana mbee wa milioni itatũ nikusaa nũndũ wa kũya malĩu matekwaka mwĩĩ. Thĩna ũsu nĩwʼo wooaie vakuvĩ nusu ya syana ila syakwie ĩũlũ wa nthĩ yonthe mwakanĩ wa 2011.

4. MOWAU

Ĩvuku yĩmwe ya Ngwatanĩo ya Ũima wa Mwĩĩ ya Nthĩ Yonthe (WHO) yaĩtye: ‘Kwĩthĩĩtwe na mowau maingĩ mũno myakanĩ ya 2000. Mowau ma tene ta kĩvĩndũvĩndũ, na ndetema nĩmaumĩlĩte ĩngĩ, na angĩ maingĩ mataĩ kwʼo makaumĩla. Mowau asu maumĩlĩte nĩ mathũku mũno na amwe nĩ ta SARS, pandemic influenza, MERS, Ebola na Zika.’ Ũwau wa COVID-19 nĩwʼo wĩla kumĩla. O na kau andũ ma saenzi na matakĩtalĩ nĩmekĩte ũkunĩkĩli mwingĩ nĩ kana mamine mowau, nĩmaemetwe nĩ kũkwata ndawa sya mowau onthe.