WE NĨWĨSĨ?
Vaulo atethekie ata nũndũ wa kwĩthĩwa e laiaa wa Lomi?
Vaulo aisye atĩĩ: “Nĩmwĩkaĩla Kaisali”
Mũndũ w’onthe ũla waĩ laiaa wa Lomi nĩwatanĩaa maũndũ mana vandũ vonthe vala ũsumbĩ ũsu wasumbĩkĩte. Kĩla laiaa wa Lomi eethĩawa ungu wa mĩao ya ũsumbĩ ũsu, o na ethĩwa kĩsionĩ kĩla wĩkalaa kĩ mĩao yĩ kĩvathũkany’o. Ĩla mũndũ wasikatwa, aĩ atonya kwĩtĩkĩla asilĩlwe kwosana na mĩao ya kĩsio kyake, ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, aĩ na ũthasyo wa kwasya asilĩlwe nĩ koti ya Lomi. Nao yĩla mũndũ wasilĩlwa kũawa, aĩ atonya kũmwĩkaĩla mũsumbĩ wa Lomi.
Mũndũ ũmwe waĩ wa siasa weetawa Cicero, na waĩ mũnene ũsumbĩnĩ wa Lomi ũla waĩ thayũ vakuvĩ myaka 2,100 mĩvĩtu aĩtye ũũ: “Nĩ ĩvĩtyo kwova laiaa wa Lomi, nao kũmũkũna nĩ naĩ nene mũno, na kũmũaa no ũndũ ũmwe na kũwaa mũsyai kana mũndũ wa mũsyĩ.”
Mũtũmwa Vaulo nĩwatavanisye mũno kũndũ kw’onthe kũla Ũsumbĩ wa Lomi wasumbĩkĩte. Nĩwatũmĩie ũthasyo ũla waĩ naw’o e laiaa wa Lomi mavinda aa atatũ mawetetwe Mbivilianĩ: (1) Nĩwatavisye mũsili wa makoani wa Vilivi kana nĩmatũlile mĩao kwa kũmũkũna. (2) Ĩla waĩ Yelusaleme, nĩwawetie kana we nĩ Mũlomi nĩ kana maikamũkũne. (3) Nĩweekaĩlile Kaisali nĩ kana akamwĩthukĩĩsye ayĩtetea.—Meko ma Atũmwa 16:37-39; 22:25-28; 25:10-12.
Aĩthi ma ĩvinda ya tene maĩvawa ata?
Ĩvia yasũvye yĩkwonany’a wĩw’ano wa kũũa malondu na mbũi. ĩvia yĩu nĩ ta ya 2050 mbee wa kũsyawa kwa Klĩsto
Yakovo nĩwaĩthisye kwa ĩvinda ya myaka 20 indo sya mũndũ wasyaanĩw’e na inyia, weetawa Lavani. Yakovo athũkũmie myaka 14 nĩ kana anengwe eĩtu elĩ ma Lavani, na kwa myaka ĩngĩ 6 mũsaala wake waĩ indo. (Mwambĩlĩlyo 30:25-33) Ĩvuku yĩtawa Biblical Archaeology Review yaĩtye: “Wĩw’ano wa aĩthi na ala mamaandĩkĩte, ta ũla waĩ vo katĩ wa Lavani na Yakovo waĩ ũndũ weesĩkĩe nĩ aandĩki ma tene na asomi ma Mbivilia.”
Syĩndũ sya tene ila syenziwe kũndũ kwĩtawa Nuzi, Larsa, na kũndũ kũngĩ kwĩ kĩvathũkany’o nthĩ ya Iraq syaĩ na maandĩko moonanasya wĩw’ano katĩ wa aĩthi na ala mamaandĩkĩte. Ũu wĩonany’a kana ũsu nĩ ũndũ weethĩawa. Meew’anaa kũthũkũma kuma ĩvinda yĩla malondu matilwa wia, kũvika ĩla makatilwa wia ĩngĩ. Aĩthi nĩmeetĩkĩlaa kũsũvĩa indo siana ũndũ mũna, ila syeethĩawa ivangĩtwe kwosana na ũkũũ wasyo na ikonanw’a ethĩwa nĩ nũme kana nĩ nga. Ĩtina wa mwaka ũmwe mwene indo aaĩlĩte kwosa tũtena, wia wa malondu, ĩia na mauta, kwosana na ũndũ meew’anĩte. Ila syatiala syeethĩawa syĩ sya mũĩthi.
Ndĩthya yongelekaa kwosana na malondu maka ala mũĩthi wanengetwe. Malondu maka 100 meekwatĩaw’a kũsyaa tũtena 80. Kwoou, mũĩthi nĩwe waaĩlĩte kũĩva ethĩwa malondu asu mainasyaa ũndũ vaĩle, kana veethĩwa wasyo. Ũu watumaa mũĩthi ethĩwa na kĩthito kya kũsũvĩa indo ila waĩthasya.